Icipandwa 15
Ishamfumu Shilelwishanya Shaingila mu Mwanda wa Myaka Walenga 20
1. Ni bani kalemba wa lyashi lya kale umo asosa ukuti e bali basolwesolwe ku Bulaya mu mwanda wa myaka uwalenga 19?
KALEMBA wa lyashi lya kale Norman Davies alembele ukuti: “Ifyacitike ku Bulaya mu mwanda wa myaka uwalenga 19 tafyabalile aficitikapo.” Alundapo ukuti: “Ubulaya bonse bwakwete amaka bushabalile abukwatapo: bwakwete amaka mu fya kupangapanga, ifya bunonshi, ifya mikalile, na pa fyalo fimbi.” Davies asosa ukuti basolwesolwe muli uyu “‘mwanda wa myaka uwa maka’ uwabombele bwino mu Bulaya” intanshi bali ni Great Britain . . . kabili kwaishilebako na Germany.”
‘UKUBA ABA KUCITO BUBI’
2. Ilyo umwanda wa myaka uwalenga 19 walepwa, fyalo nshi fyaishileba “imfumu ya ku kapinda ka ku kuso” ne “mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo”?
2 Ilyo umwanda wa myaka uwalenga 19 walepwa, Ubuteko bwa Germany bwali e “mfumu ya ku kapinda ka ku kuso” kabili icalo ca Britain cali e “mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo.” (Daniele 11:14, 15) Malaika wa kwa Yehova atile: “Imfumu ishi shibili, imitima ya shiko ikabe ya kucito bubi, kabili pe tebulo limo shikasoso bufi bwa kwampana.” Akonkenyepo ukuti: “Lelo tacakacite kantu; pantu impela ikaba ku nshita iyalingwa.”—Daniele 11:27.
3, 4. (a) Ni ani aishileba kateka wa ntanshi uwa Buteko bwa Germany, kabili cipingo nshi capingilwe? (b) Ni nshila nshi Kaiser Wilhelm akonkele?
3 Pa January 18, 1871, Wilhelm I aishileba kateka wa ntanshi uwa Buteko bwa Germany. Asontele Otto von Bismarck ukuba cilolo mukalamba. Apo atontele pa kulundulula ubu buteko bupya, Bismarck alesengauka ukukansana ne fyalo fimbi kabili apingile icipingo ne fyalo fya Austria-Hungary na Italy, ico baleita Triple Alliance (Icipangano ca Batatu). Lelo tapakokwele, iyi mfumu ipya iya ku kapinda ka ku kuso yaishilekansana ne mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo pa mulandu wa mapange ya shiko.
4 Pa numa ya mfwa ya kwa Wilhelm I ne mpyani yakwe Frederick III mu 1888, Wilhelm II uwali ne myaka 29 abikilwe pa bufumu. Wilhelm II, nelyo Kaiser Wilhelm, apatikishe Bismarck ukufuma pa cifulo ali kabili akonkele ne nshila ya kutanununa amaka ya Germany mu calo conse. Kalemba wa lyashi lya kale umo atila, “Ilyo Wilhelm II aleteka, [icalo ca Germany] cali ica cilumba kabili icikali.”
5. Ni shani fintu ishi shamfumu shibili shaikele “pe tebulo limo” kabili finshi shalesosa palya?
5 Lintu Czar Nicholas II uwa ku Russia atekele icisaka ca mutende ku Hague, mu Netherlands, pa August 24, 1898, kwali ukukansana kwa fyalo. Ici cisaka ne cakonkelepo mu 1907 fyaimike Permanent Court of Arbitration (Akabungwe ka Kuwikishanya) pa Hague. Lintu Ubuteko bwa Germany no bwa Great Britain fyaishileba muli aka kabungwe, fyalengele camoneka kwati fyatemenwe umutende. Fyaikele “pe tebulo limo,” ukumoneka kwati fibusa, lelo ‘imitima ya fiko yali ya kucito bubi.’ Inshila ya mucinshi iya ‘kusosa ubufi bwa kwampana pe tebulo limo’ taingaleta umutende wine wine. Pa lwa kufwaya ukupulamo mu fya bupolitiki, ubukwebo, ne fita, ‘tapali icingacita kantu’ pantu impela ya ishi shamfumu shibili “ikaba ku nshita iyalingwa” kuli Yehova Lesa.
‘UKUFIMBILA PA CIPINGO CA MUSHILO’
6, 7. (a) Ni mu nshila nshi imfumu ya ku kapinda ka ku kuso ‘yabwelele ku calo ca iko’? (b) Imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo yaankwileko shani ku kutanununwa kwa maka ya mfumu ya ku kapinda ka ku kuso?
6 Malaika wa kwa Lesa akonkanyapo ukuti: “E lyo [imfumu ya ku kapinda ka ku kuso] ikabwelela ku calo ca iko ne fyuma ifingi; kabili umutima wa iko ukafimbila pa cipingo ca mushilo, ikacita ne co itemwene, no kubwelela ku calo ca iko.”—Daniele 11:28.
7 Kaiser Wilhelm abwelele ku “calo” cakwe, nelyo ku mibombele ya mfumu ya ku kapinda ka ku kuso iya kale. Mu nshila nshi? Kupitila mu kwimika imitekele yali no kutanununa Ubuteko bwa Germany na maka ya buko. Wilhelm II atendeke ukuteka ifyalo mu Afrika ne fifulo fimbi. Apo alefwaya ukucimfyanya na Britain mu fita fya pa menshi, aishilekwata ifita fya pa menshi ifya maka. Icitabo ca The New Encyclopædia Britannica cisosa ukuti: “Ifita fya pa menshi ifya ciGermany ifyali fye ifinono fyaishileba ifya bubili kuli Britain ku maka mu myaka inono fye.” Pa kuti Britain engatwalilila ukukwatisha amaka aishilekusha ukutantika kwakwe ukwa fita fya pa menshi. Britain aishilepinga icipingo ca entente cordiale (ukumfwana kwa bucibusa) na France kabili aishilepinga icipingo capalako na Russia, ico baleita Triple Entente (ukumfwana kwa batatu). Nomba ku Bulaya kwali amabumba ya fita yabili, limo lyali ni Triple Alliance limbi lyali ni Triple Entente.
8. Ni shani fintu Ubuteko bwa Germany bwaishilekwata “ifyuma ifingi”?
8 Ubuteko bwa Germany bwakonkele inshila ya kupatikisha icalengele ukuti Germany abe ne “fyuma ifingi” pantu e wakwatishe amaka muli Triple Alliance. Ifyalo fya Austria-Hungary na Italy fyali fya Roma Katolika. E co, Triple Alliance yalesenaminwa na kuli papa, lelo imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo, na Triple Entente iishali ya buKatolika sana, tayasenaminwe.
9. Ni shani fintu umutima wa mfumu ya ku kapinda ka ku kuso ‘wafimbile pa cipingo ca mushilo’?
9 Ni shani pa lwa bantu ba kwa Yehova? Ni kale batendeke ukubilisha ukuti “inshita ya bena fyalo” yali no kupwa mu 1914.a (Luka 21:24) Muli ulya mwaka, Ubufumu bwa kwa Lesa mu maboko ya kwa Yesu Kristu, Impyani ya Mfumu Davidi bwalimikwe mu muulu. (2 Samwele 7:12-16; Luka 22:28, 29) Ukutula mu March 1880, magazini wa Watch Tower (Ulupungu lwa kwa Kalinda) aampenye Ubufumu bwa kwa Lesa ku mpela ya “nshita ya bena fyalo.” Lelo umutima wa mfumu ya ku kapinda ka ku kuso iya ku German ‘wafimbile pa cipingo ca mushilo ica Bufumu.’ Mu cifulo ca kunakila ukuteka kwa Bufumu, Kaiser Wilhelm ‘acitile ico atemenwe’ ukupitila mu kutungilila amapange yakwe aya kuteka icalo conse. Lelo mu kucite fyo, atandile imbuto sha Nkondo ya Calo iya Kubalilapo.
IMFUMU ‘YANYUNTISHIWA’ MU NKONDO
10, 11. Inkondo ya Calo iya Kubalilapo yatendeke shani, kabili ici cali shani “ku nshita iyalingwa”?
10 Malaika asobele ukuti: “Ku nshita iyalingwa [imfumu ya ku kapinda ka ku kuso] ikabwela, no kwisa mu kapinda ka ku kulyo, lelo inshita ino tacakabe ifyo cali pa kubala.” (Daniele 11:29) “Inshita yalingwa” iya kwa Lesa iya kupesha ukuteka kwa Bena fyalo pe sonde yaishile mu 1914 lintu aimike Ubufumu bwa mu muulu. Pa June 28 muli ulya mwaka, Francis Ferdinand Impyani ya ku Austria no mukashi wakwe balipaiwe ku cipondo ca ku Serbia mu Sarajevo, Bosnia. Ico e cabalamwine Inkondo ya Calo iya Kubalilapo.
11 Kaiser Wilhelm akonkomeshe Austria-Hungary ukulandula pa kukanda Serbia. Austria-Hungary aimishe ubulwi na Serbia pa July 28, 1914 pantu aebelwe ukuti Germany akamwafwa. Lelo Russia atendeke ukwafwilisha Serbia. Lintu Germany aimishe ubulwi na Russia, France (uwali mu cipingo ca Triple Entente) atendeke ukwafwilisha Russia. Lyene Germany aishileimyo bulwi na France. Pa kuti Germany afike bwangu ku musumba wa Paris, acandile Belgium, uo Britain aebele ukuti apo taibimbile mu nkondo akamwafwa nga ca kuti asanswa. E co Britain aimisho bulwi na Germany. Ifyalo fimbi fyaliibimbilemo, kabili Italy afutukile Austria-Hungary na Germany. Mu nshita ya nkondo, Britain aishilesenda Egupti ku kulesha imfumu ya ku kapinda ka ku kuso ukucilika inshila ya mu Mulonga wa Suez no kucandila Egupti, icalo ca kale ica mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo.
12. Mu nkondo ya calo iya kubalilapo, ni mu nshila nshi ‘tacabelele ifyo cali pa kubala’?
12 Icitabo ca The World Book Encyclopedia cisosa ukuti: “Te mulandu no bukalamba na maka ya fyalo fyaumene akapi ukulwisha Germany, Germany alemoneka ngo walelola ku kucimfya bulya bulwi.” Mu kukansana kwa ku numa ukwa ishi shamfumu shibili, Ubuteko bwa ciRoma, nge mfumu ya ku kapinda ka ku kuso, bwalecimfya libili libili. Lelo uno muku ‘ifintu tafyali ifyo fyali pa kubala.’ Imfumu ya ku kapinda ka ku kuso yalicimfiwe muli bulya bulwi. Malaika asosele ukuti icikalenga ni ‘ngalaba sha ku Kitimu ishikesa pali yene, na yo ikanyuntishiwa.’ (Daniele 11:30a) Bushe cinshi cali “ingalaba sha ku Kitimu”?
13, 14. (a) Cinshi maka maka cali “ingalaba sha ku Kitimu,” ishaimine imfumu ya ku kapinda ka ku kuso? (b) Ni shani fintu ingalaba sha ku Kitimu ishafulilako shaishile ilyo inkondo ya calo iya kubalilapo yaletwalilila?
13 Mu nshita sha kwa Daniele Kitimu ali ni Kupro (Cyprus). Ku ntendekelo ya nkondo ya calo iya kubalilapo, Britain atendeke ukuteka Kupro. Na kabili, ukulingana ne citabo ca The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, ishina Kitimu “lisanshamo ifyalo fya ku Masamba, maka maka ifya ku Masamba ifyakwete ifita fya maka ifyalebombela sana pa menshi.” Baibolo wa New International Version apilibula amashiwi ya kuti “ingalaba sha ku Kitimu” nge “ngalaba sha fyalo fyabela ku masamba ya lulamba.” Mu nkondo ya calo iya kubalilapo, ingalaba sha ku Kitimu shaishileba ni ngalaba sha ku Britain, iyabelele ku masamba ya lulamba lwa ku Bulaya.
14 Ilyo inkondo yaletwalilila, Ifita fya pa Menshi ifya Britain fyakoshiwe ku ngalaba na shimbi isha ku Kitimu. Pa May 7, 1915, U-20 ishitima lyenda pa nshi ya bemba ilya calo ca Germany lyaibishe ingalaba iisenda bantu iya Lusitania ku kapinda ka ku kulyo aka lulamba lwa ku Ireland. Pa bafwile pali abena America 128. Pa numa Germany aishilekuushisha ubulwi bwa ngalaba shenda pa nshi ya menshi ku Atlantic. E lyo pa April 6, 1917, Woodrow Wilson, Presidenti wa ku United States of America aimisho bulwi na Germany. Imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo nomba iili Fyalo Fyakwatisha Amaka Ifyaumana Akapi Ifya Britain na America iyakoshiwe ku ngalaba sha nkondo ne fita ifya ku United States of America yaimisho bulwi no mulwani wa iko imfumu ya ku kapinda ka ku kuso.
15. Ni lilali imfumu ya ku kapinda ka ku kuso ‘yanyuntishiwe’?
15 Pa kusanswa ku Fyalo Fyakwatisha Amaka Ifyaumana Akapi Ifya Britain na America, imfumu ya ku kapinda ka ku kuso ‘yalinyuntishiwe’ no kucimba mu November 1918. Wilhelm II apoolele ku Netherlands, kabili Germany aishilekwata ubuteko bwa ripabuliki. Lelo imfumu ya ku kapinda ka ku kuso yali icili tailapwa.
IMFUMU YACITA “ICO ITEMENWE”
16. Ukulingana no kusesema, cinshi ico imfumu ya ku kapinda ka ku kuso yali no kucita ilyo yacimfiwa?
16 “[imfumu ya ku kapinda ka ku kuso] ikaba ne cipyu pa cipingo ca mushilo, no kucite co itemenwe, kabili ikabwelela ku mwabo, no kwangwa abasuule cipingo ca mushilo.” (Daniele 11:30b) E fyo malaika asobele, kabili e fyo caishileba.
17. Cinshi calengele Adolf Hitler ukwima?
17 Ilyo inkondo yapwile, mu 1918, ifyalo fyacimfishe fyapingile icipingo ca mutende na Germany ku kuleka bamukande. Ifyo icipingo calekabila fyakoseele abena Germany, kabili iyi ripabuliki iipya yaimine ukwabula amaka. Germany pa myaka aletantalimba fye ku mafya kabili aishileba mu (Kubongoloka Kukalamba ukwa fya bunonshi) ukwalengele abantu amamilioni 6 balufye incito. Ku ntendekelo ya ba1930 imibele yali iyalinga ku kwima kwa kwa Adolf Hitler. Aishileba cilolo mukalamba mu January 1933 kabili umwaka wakonkelepo aishileba presidenti wa co abaNazi baleita Ubuteko bwa Citatu.b
18. Ni shani fintu Hitler ‘acitile ico atemenwe’?
18 Ashitendeka fye ukuteka, Hitler asanshile icabipisha “icipingo ca mushilo,” icaleimininwako na bamunyina basubwa aba kwa Yesu Kristu. (Mateo 25:40) Muli ci acitile ‘ico atemenwe’ ku kulwisha aba Bena Kristu ba bucishinka, ukupakasa icabipisha icinabwingi pali bene. Hitler alilundulwike mu fya bunonshi na mu kumfwana ne fyalo fimbi, umo na mo acitile ico ‘atemenwe.’ Mu myaka fye inono, alengele Germany aba buteko bwa kutiina mu calo conse.
19. Ni bani Hitler apingile na bo icipingo pa kuti akwate ubwafwilisho?
19 Hitler ‘ayangilwe ku basuulile icipingo ca mushilo.’ Bushe bali ni bani? Ubushinino bulangilila ukuti bali ni bashimapepo ba Kristendomu, abaleitunga ukupingana icipingo na Lesa lelo abalekele ukuba abasambi ba kwa Yesu Kristu. Hitler alilombele ubwafwilisho ku ‘basuulile icipingo ca mushilo’ na bo balisumine. Ku ca kumwenako, apingile icipangano na papa ku Rome. Mu 1935, Hitler aimike Ministry for Church Affairs (Icipani ca buteko ica kulolekesha pa macalici). Cimo ico alefwaya cali ca kulenga amacalici ya Evangelical yaletungululwa no buteko.
“ABASAKALALA” BAFUMA KU MFUMU
20. Ni bani “abasakalala” abo imfumu ya ku kapinda ka ku kuso yabomfeshe, kabili ku kulwisha bani?
20 Mu kwangufyanya Hitler aimisho bulwi, nga fintu malaika asobele mu kulungika ukuti: “Abasakalala bakema ukufuma kuli yene, bakapelulo mwashila ne linga, bakafumyako ica kuninika.” (Daniele 11:31a) “Abasakalala” bali fita ifyo imfumu ya ku kapinda ka ku kuso yabomfeshe mu kulwisha imfumu ya ku kapinda ka ku kulyo mu Nkondo ya Calo iya Cibili. Pa September 1, 1939, “abasakalala” ba ciNazi bacandile Poland. Ilyo papitile inshiku shibili, Britain na France baimisho bulwi na Germany ku kwafwilisha Poland. E fyo Inkondo ya Calo iya Cibili yatendeke. Poland abongolweke lubilo lubilo, kabili pa numa ya ico, ifita fya Germany fyapokele Denmark, Norway, Netherlands, Belgium, Luxembourg, na France. Icitabo ca The World Book Encyclopedia cisosa ukuti: “Pa mpela ya 1941, Germany waletekwa na Nazi aleteka ubulaya bonse.”
21. Ifintu fyaalwike shani ku mfumu ya ku kapinda ka ku kuso mu Nkondo ya Calo iya Cibili, kabili cinshi cafuminemo?
21 Nangu cingati Germany na Soviet Union fyapingene icipingo ca Treaty of Friendship, Co-operation, na Demarcation (Icipingo ca bucibusa no kucindikana), Hitler aishilecandila Soviet Union pa June 22, 1941. Ici calengele Soviet Union aumana akapi na Britain. Ifita fya ku Soviet Union fyalyeseshe na maka ukuicingilila nangu cingati pa kutendeka ifita fya Germany fyabasanshile icabipisha. Pa December 6, 1941, ifita fya Germany fyaishilecimfiwa pa Moscow. Ubushiku bwakonkelepo Japan cibusa wa kwa Germany aponeshe ibomba pa Pearl Harbor mu Hawaii. Ilyo aishileumfwa pa lwa ici Hitler aebele abalemwafwa ukuti: “Nomba tatwingacimfiwa muli ubu bulwi.” Pa December 11 alisuswa no kwimyo bulwi na United States. Lelo taishibe amaka ya Soviet Union na United States. Ifintu lubilo lubilo fyaishilealukila Hitler pantu Soviet Union alesanshila lwa ku kabanga e lyo ifita fya Britain na America fyaleingilila ku masamba. Ifita fya Germany fyatendeke ukulufya ifyalo fya fiko mu kukonkana. Pa numa Hitler aishileipaya, Germany acimbile kuli ifi fita fyaumene akapi pa May 7, 1945.
22. Ni shani fintu imfumu ya ku kapinda ka ku kuso ‘yapeelwile umwashila no kufumyako ica kuninika’?
22 Malaika asosele ukuti: “Bakapelulo [ukulosha ku fita fya ciNazi] mwashila ne linga, bakafumyako ica kuninika.” Muli Yuda wa kale, umwashila mwali lubali lwe tempele mu Yerusalemu. Lelo, ilyo abaYuda bakene Yesu, Yehova na o alibakene ne tempele lyabo. (Mateo 23:37–24:2) Ukutula mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E., itempele lya kwa Yehova lyaba lya ku mupashi, no mwashilisha mwa liko mwaba ku muulu kabili ulubansa lwa ku mupashi lwaba pe sonde, umubombela bamunyina basubwa aba kwa Yesu, Shimapepo Mukalamba. Ukutula muli ba1930, “ibumba likalamba” lipepela pamo na bashalapo basubwa e co kuti twatila babombela ‘mwi tempele lya kwa Lesa.’ (Ukusokolola 7:9, 15; 11:1, 2; AbaHebere 9:11, 12, 24) Mu fyalo ifyo yaleteka, imfumu ya ku kapinda ka ku kuso yapeelwile ulubansa lwa pe sonde ulwe tempele ukupitila mu kupakasa icabipisha abasubwa bashalapo na banabo. Uku kupakasa kwalumine nga nshi ica kuti “ica kuninika,” e kuti ilambo lya malumbo kwi shina lya kwa Yehova lyalifumishiwepo. (AbaHebere 13:15) Lelo, te mulandu no bucushi bwatapata, Abena Kristu basubwa aba busumino pamo ne “mpaanga shimbi” bakonkenyepo ukushimikila ilyo kwali Inkondo ya Calo iya Cibili.—Yohane 10:16.
‘ICA MAKANKAMIKE CAIMIKWA’
23. Cinshi cali “ica makankamike” ica mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo?
23 Lintu impela ya nkondo ya calo iya cibili yasungamine, cimbi calicitike nga fintu fye malaika wa kwa Lesa asobele ukuti: ‘Bakemika ica makankamike icipomona.’ (Daniele 11:31b) Yesu na o alilandilepo pa “ca muselu.” Mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, cali fita fya ciRoma ifyaile ku Yerusalemu mu 66 C.E. ku kupesha ukupondoka kwa baYuda.c—Mateo 24:15; Daniele 9:27.
24, 25. (a) Cinshi caba “ica muselu” ica mu nshita shesu? (b) Ni lilali kabili ni mu nshila nshi ici ‘ca muselu caimikwe’?
24 Cinshi caba “ica muselu” “icaimikwa” mu nshita shesu? Cimoneke fyo caba “ca muselu” icifwanikisho ca Bufumu bwa kwa Lesa. Ici cali kabungwe ka League of Nations, iciswango cakashika ce icaile mu cilindi ca ku mbo, nelyo akabungwe ka mutende we sonde lyonse akalobele, lintu Inkondo ya Calo iya Cibili yatendeke. (Ukusokolola 17:8) Lelo ici “ciswango” cali no “kufuma mu cilindi ca ku mbo.” Cafumine lintu akabungwe ka United Nations, ne fyalo 50 ukusanshako ne cali kale Soviet Union, kaimikwe pa October 24, 1945. E co “ica muselu” ico malaika asobele, e kuti akabungwe ka United Nations calimikwe.
25 Germany e wali umulwani mukalamba uwa mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo mu nkondo sha calo shibili kabili e wali imfumu ya ku kapinda ka ku kuso. Nani ali no kupyana cilya cifulo?
[Amafutunoti]
a Moneni Icipandwa 6 ica lino ibuuku.
b Ubuteko Bwashila Ubwa ciRoma bwali e buteko bwa ntanshi, e lyo Ubuteko bwa Germany e bwali ubwa cibili.
c Moneni Icipandwa 11 ica lino ibuuku.
FINSHI MWAILUKAMO?
• Pa mpela ya mwanda wa myaka uwalenga 19, fyalo nshi fyaleimininako imfumu ya ku kapinda ka ku kuso ne mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo?
• Ilyo kwali Inkondo ya Calo iya Kubalilapo, ni shani fintu ifyafumine mu kukansana pa kati ka ishi shamfumu shibili ‘fishabelele ifyo cali pa kubala’ ku mfumu ya ku kapinda ka ku kuso?
• Pa numa ya Nkondo ya Calo iya Kubalilapo, ni shani fintu Hitler alengele Germany ukuba ubuteko bwa kutiina mu calo conse?
• Cinshi cafumine mu kulwishanya pa kati ka mfumu ya ku kapinda ka ku kuso ne mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo mu Nkondo ya Calo iya Cibili?
[Charti pe bula 268]
ISHAMFUMU MULI DANIELE 11:27-31
Imfumu ya Imfumu ya
ku Kapinda ku Kapinda
ka ku Kuso ka ku Kulyo
Daniele 11:27-30a Ubuteko bwa Germany Britain, ukukonkwapo
(Nkondo ya Calo iya ne Fyalo Fyakwatisha
Kubalilapo) Amaka Ifyaumana Akapi
Ifya Britain na America
Daniele 11:30b, 31 Ubuteko bwa Citatu Ifyalo Fyakwatisha
Ubwa kwa Hitler Amaka Ifyaumana Akapi
(Inkondo ya Calo iya Bubili) Ifya Britain na America
[Icikope]
Presidenti Woodrow Wilson ne mfumu King George V
[Icikope]
Abena Kristu abengi balipakeswe mu nkambi sha kucushiwilwamo
[Icikope]
Bashimapepo ba mu Kristendomu baletungilila Hitler
[Icikope]
Motoka umo Inkonkani Ferdinand aipailwe
[Icikope]
Ifita fya Germany, mu Nkondo ya Calo iya Kubalilapo
[Icikope pe bula 257]
Pa Yalta mu 1945, Winston Churchill Cilolo Mukalamba uwa ku Britain, Franklin D. Roosevelt Presidenti wa ku United States of America, na Joseph Stalin Cilolo Mukalamba uwa ku Soviet Union bapangene ukupoka Germany, ukwimika ubuteko bupya mu Poland, no kukumana ku kwimika akabungwe ka United Nations
[Icikope pe bula 258]
1. Inkonkani Ferdinand 2. Ingaba ya nkondo iya Germany 3. Ingaba ya nkondo iya Britain 4. Lusitania 5. United States yabilisha Inkondo
[Ifikope pe bula 263]
Adolf Hitler ali uwashininkisha ukuti alacimfya ilyo Japan uwaleafwilisha Germany mu bulwi aponeshe ibomba pa Pearl Harbor