Amabufumu Yasansa Icalo Calaiwe
SAMARIA, umusumba wa bwangalishi uwa bufumu bwa ku kapinda ka kuso ubwa Israele, walicimfiwe ku bena Ashuri mu 740 B.C.E. E co, abena Israele batendeke ukutekwa no buteko bwa lucu. Ashuri abelele pa mpela ya kapinda ka ku kuso aka mawanga ya ku Mesopotamia, mupepi na Tigrisi, umo uwa mimana ikalamba iya mu Mpanga ya Cinshoko iya Mufundo. Nimrode e watendeke imisumba ikalamba, Ninebe na Kala. (Ukut 10:8-12) Mu nshiku sha kwa Shalmanesere III, Ashuri alitanunwike lwa ku masamba, ukufika mu cifulo cakwete sana amenshi kabili ukwaleba sana ifimenwa mu Suria na ku kapinda ka kuso aka Israele.
Ilyo Ashuri aletekwa ne Mfumu Tiglati-pilesere III (Pul), iyalumbulwa muli Baibolo, Ashuri atendeke ukululunkanya Israele. Inkondo aimishe yalikumine Yuda ku kapinda ka kulyo. (2Ish 15:19; 16:5-18) Mu kupita kwa nshita, “amenshi” ya mukukulule aya Ashuri yasalanganine mu Yuda, na kuli pele pele yafikile mu Yerusalemu, umusumba wa buko uwa bwangalishi.—Esa 8:5-8.
Imfumu ya Ashuri Sankeribu yasanshile Yuda mu 732 B.C.E. (2Ish 18:13, 14) Yaonawile imisumba ya baYuda 46, ukusanshako na Lakishi, iyabelele pa ncende iisuma iya Shefela. Nga fintu mapu alelangilila, ici calengele ifita fyakwe ukuya ku numa ya Yerusalemu. E co, uyu musumba wa bwangalishi uwa Yuda walishingilwe. Mu fyalembwa fyakwe ifya kale, Sankeribu aitakishe ati asungile Hisekia nga “koni akali muli kasalanga,” lelo ifyalembwa fya bena Ashuri tafyalandapo pa konaulwa kwa bashilika ba kwa Sankeribu kuli malaika wa kwa Lesa.—2Ish 18:17-36; 19:35-37.
Ubufumu bwa bena Ashuri bwali no konaulwa mu kwangufyanya. Abena Madai, abaikele sana pa cibwandanshi ca mpili isha mu calo ciitwa pali nomba ati Iran, batendeke ukulwisha abashelepo pa fita fya bena Ashuri. Ici calengele Ashuri ukuleka ukusakamana ifitungu fyakwe ifya ku masamba, na fyo ifyatendeke ukumupondokela. Pali iyo nshita, abena Babele balekoselako, bapokele fye no musumba wa Ashuri. Mu 632 B.C.E., Ninebe, “umusumba wa milopa”—walyonawilwe ku bantu ba nkondo abafumine ku kapinda ka ku kuso aka Bemba Wafiita, e kutila abena Babele, abena Madai na bena Sukuti ababombele pamo. Ici cafishishepo ukusesema kwa kwa Nahumu na Sefania.—Nah 3:1; Sef 2:13.
Impela ya kwa Ashuri yaishiile pa Harani. Ilyo basanshilwe no mulalo wa bena Babele abakoselepo fye, abena Ashuri baeseshe ukushashala mpaka aba kubafwa bafika ukufuma ku Egupti. Lelo, ilyo baleya ku kapinda ka kuso, Farao-neko balimucilime pa Megido kuli Yoshia, Imfumu ya Yuda. (2Imi 35:20) Ilyo Neko kuli pele pele afikile ku Harani, alicelelwe—asangile Ubuteko bwa Ashuri nababucimfya.
Ubuteko bwa Babele
Musumba nshi mutontonkanyapo nga mwaumfwa ati “amabala ya pa cintamba”? Ni Babele, umusumba wa bwangalishi uwa buteko bwa maka ubwitwa Babele kabili ubwaimininwako ne nkalamo ya mapindo mu kusesema. (Da 7:4) Uyu musumba walilumbwike ku cuma, amakwebo no buyantanshi mu fya mipepele no kupendula intanda. Ubuteko bwali mu mawanga ya ku kapinda ka kulyo aka Mesopotamia, pa kati ka mumana wa Tigrisi no mumana wa Yufrate. Umumana wa Yufrate wapitile pa kati ka musumba, kabili ifibumba fya uko fyalengele wene ukumoneka ngo ushingacimfiwa.
Abena Babele balipangile inshila sha makwebo ukupita mu ciswebebe ca mabwe ica ku kapinda ka kuso aka Arabia. Pa nshita imo, Imfumu Nabonidasi yaleikala pa Tema, no kusha Belshasari pa bufumu mu Babele.
Babele aingilile Kaanani imiku itatu. Ilyo Nebukadnesari acimfishe abena Egupti pa Karikemishi mu 625 B.C.E., abena Babele baile ku kapinda ka ku kulyo ku Hamati, uko na kabili bailecimfya abena Egupti balefulumuka. Lyene abena Babele bakonkele ululamba ukuya ku mumana wa mukuku uwa ku Egupti, ukonaula Ashikelone mu nshila. (2Ish 24:7; Yer 47:5-7) Ilyo kwali ishi mbuli, Yuda aishileba shimucimba kuli Babele.—2Ish 24:1.
Imfumu ya Yuda, Yehoyakimu yalipondweke mu 618 B. CE. Lyene Babele atumine imilalo ya nkondo iya mu fyalo fya mupepi ukuyalwisha Yuda, e lyo imilalo ya kwa Babele wine yashingulwike no kusansa Yerusalemu. Tapakokwele, ilyo baumene akapi na Egupti, Imfumu Sedekia yalengele abena Babele ukusakatukila Yuda. Balisanshile na kabili no kutendeka ukonaula imisumba ya Yuda. (Yer 34:7) Kuli pele pele Nebukadnesari aebele umulalo wakwe ukusansa Yerusalemu, uo aonawile mu 607 B.C.E.—2Imi 36:17-21; Yer 39:10.
[Akabokoshi pe bula 23]
AMABUUKU YA MU BAIBOLO AYA PALI IYI NSHITA:
Hosea
Esaya
Mika
Amapinda (Iciputulwa)
Sefania
Nahumu
Habakuki
Inyimbo sha Bulanda
Obadia
Esekiele
1 na 2 Ishamfumu
Yeremia
[Mapu pe bula 23]
(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli broshuwa)
Ubufumu bwa Babele no bwa Asiria
Ubuteko bwa Ashuri
B4 Memfisi(Nofu)
B4 Soani
B5 EGUPTI
C2 KUPRO (KITIMU)
C3 Sidone
C3 Turi
C3 Megido
C3 Samaria
C4 Yerusalemu
C4 Ashkelone
C4 Lakishi
D2 Harani
D2 Karikemishi
D2 Aripadi
D2 Hamati
D3 Ribla
D3 SURIA
D3 Damaseke
E2 Gosani
E2 MESOPOTAMIA
F2 MANAI
F2 ASHURI
F2 Khorsabad
F2 Ninebe
F2 Kala
F2 Ashuri
F3 BABELE
F3 Babele
F4 KALDI
F4 Ereke
F4 Uri
G3 Shushani
G4 ELAMU
Ubuteko bwa Babele
C3 Sidone
C3 Turi
C3 Megido
C3 Samaria
C4 Yerusalemu
C4 Ashkelone
C4 Lakishi
D2 Harani
D2 Karikemishi
D2 Aripadi
D2 Hamati
D3 Ribla
D3 SURIA
D3 Damaseke
D5 Tema
E2 Gosani
E2 MESOPOTAMIA
E4 ARABIA
F2 MANAI
F2 ASHURI
F2 Khorsabad
F2 Ninebe
F2 Kala
F2 Ashuri
F3 BABELE
F3 Babele
F4 KALDI
F4 Ereke
F4 Uri
G3 Shushani
G4 ELAMU
[Incende Shimbi]
G2 MADAI
Imisebo Ikalamba (Moneni muli Broshuwa)
[Babemba]
B3 Bemba wa Mediterranean (Bemba Mukalamba)
C5 Bemba Wakashika
H1 Bemba wa Caspian
H5 Gulf wa Persia
[Imimana]
B5 Naelo
E2 Yufrate
F3 Tigrisi
[Icikope pe bula 22]
Iculu ca Lakishi
[Icikope pe bula 22]
Ifyalemoneka Megido wa pa kale
[Icikope pe bula 23]
Ifyo balenga amabala ya pa cintamba aya mu Babele