Abantu ba kwa Lesa Babwelela ku Calo Cabo

IMPILI shalumbuka shibili isha Elburz (ku kapinda ka ku kulyo aka Bemba wa Caspian), ne sha Zagros (pa kati ka kapinda ka kulyo na kabanga lwa ku Gulf wa Persia) e shashinguluka incende yabatama iitwa muno nshiku ati Iran. Umupokapoka wafunda uutali, kabili uwa mikunkuluko yaisulamo imiti e washilekanya. Imipokapoka tayakaba sana, lelo amawanga yabela lwa pa muulu ukushaba mfula kabili ukupita sana umwela yalatalala nga nshi mu nshita ya mpepo. Lwa mupepi mwaba iciswebebe ca ici cibwandanshi umushafula abantu. Muli iyi ncende, ku kabanga ka Mesopotamia, e ko Ubuteko bwa Madai na Persia bwatendekele.

Abena Madai babelele ku kapinda ka kuso aka ici cibwandanshi, nangu line pa numa basalanganine mu Armenia na Kilikia. Lelo, abena Persia babelele pa kati ka kapinda ka kulyo na masamba ya ilya ncende yabatama, lwa ku kabanga ka Mumana wa Tigrisi. Mu kuteka kwa kwa Koreshe pa kati ka mwanda wa myaka uwalenga 6 B.C.E., aya mabufumu yabili yalikatene yapanga Ubuteko Bwakwatisha Amaka ubwa Madai na Persia.

Koreshe acandile Babele mu 539 B.C.E. Ubufumu bwakwe bwalilundulwike ukufika ku kabanga ku India. Lwa ku masamba, bwasanshishemo Egupti, ne calo citwa pali nomba ati Turkey. Calilingile kuli Daniele ukulondolola ubuteko bwa bena Madai na Persia ati ni “bere” wa bukatu ‘uwaliile inama ishingi.’ (Da 7:5) Koreshe aletele imitekele ya cikuuku umwali ukushishimisha. Ayakenye ubuteko bwakwe mu fitungu. Cila citungu caletekwa na mushika, uyo ilingi aleba mwina Persia, lelo, paleba imfumu ya cikaya iyalemwafwako ukutungulula. Abantu balekanalekana aba muli bulya buteko balikoseleshiwe ukutwalilila ukukonka intambi shabo ne mipepele.

Ukumfwana ne ci cipope, Koreshe asuminishe abaYuda ukubwelela ku kuyabwesha ukupepa kwa cine no kukuula Yerusalemu na kabili, nga fintu Esra na Nehemia balondolola. Bushe muletontonkanya ukuti pa kubwelela ili bumba likalamba lyapitile inshila Abrahamu apitilemo ukukonka Yufrate ukulungama ku Karikemishi, nelyo bushe napamo bapitile inshila iipi iya kupita mu Tadmore na mu Damaseke? Baibolo tayalanda. (Moneni amabula 6-7.) Mu kupita kwa nshita, abaYuda na bo baileikala mu ncende shimbi isha bulya buteko, pamo nga ku Mawilo ya Naelo ne fifulo fimbi ukuya ku kapinda ka ku kulyo. AbaYuda banono balitwalilile ukwikala mu Babele, napamo e calengele umutumwa Petro ukutandala mulya imyaka iingi pa numa. (1Pe 5:13) Cine cine, Ubuteko bwa bena Madai na Persia bwalilengeleko ukuti abaYuda basangwe mu fifulo ifingi mu buteko bwa bena Greece na bena Roma.

Pa numa ya kucimfya Babele, Ubuteko bwa Madai na Persia bwabomfeshe umusumba, uwalekaba sana mu lusuba kabili umushaleloka mfula, ukuba cifulo ca bulashi. Shushani, uwali kale umusumba wa bwangalishi uwa bena Elamu, wali pa misumba ya shamfumu. Pa numa, e ko Imfumu ya Persia Ahasuerusi (ukwabula ukutwishika Xerxes I) yacitile Estere ukuba mukolo wa iko no konaula amapange ya kulofya abantu ba kwa Lesa mu buteko bonse ubushaikulila. Imisumba ya bena Madai na Persia imbi ibili iya bwangalishi yali ni Ekibatana (iyabelele apasanseme ukucila pali bamita 1,900, apalemoneka bwino mu lusuba) na Pasargadae (apasanseme cimo cine, mupepi na bakilomita 650 ukulola pa kati ka kapinda ka kulyo na ku masamba).

Bushe ubu buteko bwa maka bwapwile shani? Ilyo Ubufumu bwa Madai na Persia bwakwatishe sana amaka, bwalwishishe abaGriki babwimine abali ku mupaka wali pa kati ka kapinda ka kuso na masamba ya buko. Lyene Greece alyakanikene mu fitungu fyalelwishanya, lelo ifi fitungu fyabombele pamo ku kucimfya imilalo ya bena Persia mu nkondo sha kapeleko pa Marathon na pa Salamis. Ifi e fyatungulwile ku kucimfiwa kwa bena Madai na Persia ku baGriki baikatene.

[Akabokoshi pe bula 25]

Ilyo Serubabele alebatungulula, abena Israele abaume mupepi na 50,000 baendele bakilomita 800 ukufika ku 1,000 (ukulingana ne nshila babomfeshe) ukubwelela ku Yerusalemu. Baileeba mu bwafya sana mu fya bunonshi. Impanga yabo yali amapopa pa myaka 70. Ababwelulwike batendeke ukubwesha ukupepa kwa cine pa kukuula iciipailo cipya cipya no kupeela amalambo kuli Yehova. Mu mibundo ya mu 537 B.C.E., basefeshe Umutebeto wa Nsakwe. (Yer. 25:11; 29:10) Lyene ababwelulwike bapangile umufula wa ng’anda ya kwa Yehova.

[Akabokoshi pe bula 25]

AMABUUKU YA MU BAIBOLO AYA PALI IYI NSHITA:

Daniele

Hagai

Sekaria

Estere Amalumbo (Iciputulwa)

1 na 2 Imilandu

Esra

Nehemia

Malaki

[Mapu pe bula 24]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli broshuwa)

Ubuteko bwa Madai na Persia

A2 MAKEDONIA

A2 THRACE

A4 Kurene

A4 LUBI

B2 Byzantium

B2 LUDIA

B3 Sarde

B4 Memfisi (Nofu)

B4 EGUPTI

B5 No-amone (Thebes)

B5 Syene

C3 KILIKIA

C3 Tarsi

C3 Issus

C3 Karikemishi

C3 Tadmore

C3 SURIA

C3 Sidone

C3 Damaseke

C3 Turi

C4 Yerusalemu

D2 Phasis

D2 ARMENIA

D3 ASHURI

D3 Ninebe

D4 Babele

E3 MADAI

E3 Ecbatana (Akimeta)

E3 HYRCANIA

E4 Shushani (Susa)

E4 ELAMU

E4 Pasargadae

E4 Persepolis

E4 PERSIA

F3 PARTHIA

F4 DRANGIANA

G2 Maracanda (Samarkand)

G3 SOGDIANA

G3 BACTRIA

G3 ARIA

G4 ARACHOSIA

G4 GEDROSIA

H5 INDIA

[Incende shimbi]

A2 GREECE

A3 Marathon

A3 Atena

A3 Salamis

C1 SUKUTI

C4 Elati (Elote)

C4 Tema

D4 ARABIA

[Impili]

E3 IMPILI SHA ELBURZ

E4 IMPILI SHA ZAGROS

[Babemba]

B3 Bemba wa Mediterranean (Bemba Mukalamba)

C2 Bemba Wafiita

C5 Bemba Wakashika

E2 Bemba wa Caspian

E4 Gulf wa Persia

[Imimana]

B4 Naelo

C3 Yufrate

D3 Tigrisi

H4 Indus

[Icikope pe bula 24]

Ifita fya kwa Koreshe fyapitile mu Mpili sha Zagros pa kuyafika ku Babele

[Icikope pe bula 25]

Pa muulu: Impongolo ya Nko Shonse, pa Persepolisi

[Icikope pe bula 25]

Icili mu kati: Inshishi ya kwa Koreshe, pa Pasargadae