Cinshi Umuntu Alecita kwi Sonde?

IMYAKA Imyanda itatu iyapitapo, umuntu aikele mu kupalamisha kwacilapo ku mibele ya cifyalilwa. Ku lubali lukalamba, tatiinishiwe no kwaluka kwapangwa no muntu ku fyashingulukako fya cibulungwa conse mu nshila abelamo ilelo. Ukwaluka kwa fya kupangapanga kwali takulatendeka. Takwali ifitesheni fya malaiti, amafakitori, imyotoka, nelyo intulo shimbi isha kukowesha kwaanana mu kusalala. Itontonkanyo lya muntu ukonaula isonde lyonse kuti pambi lyali ilyakosa kuli wene ukwelenganya.

Nalyo line, nelyo ni ku numa kulya, ukusoka pa lwa konaula kwa mu cibulungwa conse kwali mu kwananishiwa kwasalala. Uko kusoka kwasangilwe mwi buku lya kulekelesha ilya Baibolo, kabili kwasobele inshita lintu Lesa aali no kucilima mu milandu ya muntu “ukonaula abo abaleonaule sonde.”—Ukusokolola 11:17, 18, NW.

Fintu cili ica kusansamusha kuli bonse abali abasakamikwa pa lwa kubomfya kwa muntu bubi bubi isonde ukwishiba ukuti Kabumba wa planeti yesu iya lulumbi akalipususha ukufuma ku konaulwa! ‘Lelo,’ e fintu pambi wingapapa, ‘bushe mu cituntulu twalifika pa mibele yakakala iya musango uyo ica kuti ukucilima kwa kwa Lesa kuli ukwakabilwa?’ Cisuma, languluka fimo ifya fishinka kabili pingulapo we mwine.

Imitengo

Imitengo ilayemfye sonde no kupayanya ica kulya no mwa kwikala ku misango yalekanalekana iya mamilioni yafulilako. Ilyo imiti ilekula no kuletako ica kulya, ilabomba imilimo imbi iyakatama, pamo ngo kukula carbon dioxide no kufumya oxygen yaumo mutengo. Muli iyo nshila, National Geographic itila, “ilatambika akabulungwa kamo aka kulesho busungu ku kukaba kwa cibulungwa uko kutiinya ubumi pe sonde nga fintu twabwishiba.”

Lelo umuntu aleonaula ubupyani bwakwe ubwa mitengo. Imitengo ya ku North America ne ya ku Europe ilefwa ku kukowesha. Kabili ukupinda kwa nko sha fya kupangapanga kuleonaula imitengo ya mu mpanga shakaba. Inyunshipepala ya mu Africa yalondolwele ukuti mu 1989, “amakyubiki mita amamilioni 66 [aya mbao sha mu mpanga shakaba] yaenekelwe ukutwalwa mu fyalo fimbi—48 peresenti ku Japan, 40 peresenti ku Europe.”

Na kabili, mu fyalo fimo, abalimi baloca imitengo pa kupanga impanga ya kulimamo. Mu kwangufyanya umushili waanguka uwa mu mutengo ulakuba, kabili abalimi baloca umutengo na umbi. Capimwa ukuti muli uno mwanda wa myaka weka, mupepi na citika wa mitengo ya calo yaliloba.

Fibemba

Fibemba fye sonde na fyo fine fibomba ulubali lwakatama mu kusangulula umwela, kabili imibombele ya muntu ilefyonaula. Ubwingi bukalamba ubwa carbon dioxide bulakulwa kuli fibemba. Mu kukonkapo, phytoplankton (icimenwa) cikula carbon dioxide no kufumya oxygen. Dr. George Small alondolola ukucindama kwa uku kushinguluka kwa bumi ukuti: “70 peresenti iya oxygen iilundwa ku mwela umwaka umo umo isa ukufuma kuli plankton muli bemba.” Nalyo line, basayantisiti bamo basoko kuti phytoplankton kuti yacefiwako apakalamba pa mulandu wa kucefiwako kwa ozone mu mwela, icasuminwa ukulengwa no muntu.

Na kabili, umuntu apoosa ifisooso, amafuta, kabili nelyo fye ifisooso fya busungu muli cibemba. Ilintu ifyalo fimo fisumina ukupelesha ifisooso fintu fisuminisha ukupooswa pali bemba, fimbi filakaana. Uluko lumo ulwa ku Masamba lwalikwata fye ne nsambu sha kupoosa ifisooso fya manyukiliya pali bemba. Mupansa mpanga wa pali cibemba uwalumbuka Jacques Cousteau asoka ukuti: “Tufwile ukupususha fibemba nga ca kuti tulefwaya ukupususha umutundu wa muntu.”

Amenshi ya Kunwa

Umuntu aleonaula nelyo fye menshi yakwe aya kunwa! Mu fyalo fipiina, amamilioni ya bantu balafwa cila mwaka pa mulandu wa menshi yakoweshiwa. Mu fyalo fyakwatishe cuma, intulo sha menshi shilakoweshiwa na, pa kati ka fintu fimbi, umufundo no muti wa tushishi ifitwalwa ne mimana no kupekela mu menshi ya mu mushili. Mu 1986 ukupanga kwa mu calo conse ukwa miti ya tushishi kwali amatani amamilioni 2.3, kabili icipimo ca kwingilishako cacitwa lipoti ukuba 12 peresenti pa mwaka.

Intulo imbi iya kukowesha ili fishala fya fisooso fya miti ya kutumbinkanya. “Amadalamu ya fyela ayabamo imiti ya kutumbinkanya,” e filondolola Scientific American, “tayaba icintu cimbi ukucila pa kuba amabomba yabomba ne nshita ayakapuulika lintu yakwatamo ingalawa.” Uyu musango wa kukowesha, magazini ilundapo kuti, ulecitika “mu kusalala kwa calo mu makana ya fishala fya fisooso fya miti ya kutumbinkanya.”

Ica kufumamo? Ukupulinkane sonde lyonse, iyali pa nshita imo imimana yasanguluka ilealwilwa mu mipaipi ya kusendo busali iya fya maindasitri. Capimwa ukuti abena Europe amamilioni 20 banwa amenshi ukufuma muli Rhine, nalyo line uyu mumana walikoweshiwa nga nshi ica kuti imfundwa shafundaulwa ukufuma mu mulimba wa uko shalibe sha busanso nga nshi ukubomfya ku mutika wa mushili!

Ifibelesho fya Bulimi

Ica kusakamikwa, umuntu aleonaula nelyo fye impanga yakwe iya kulimamo. Mu United States mweka, 20 peresenti ya mpanga yabikwa pa mbali ku kutapilisha yalyonaulwa, ukulingana na Scientific American. Mulandu nshi? Pantu ukutapilisha kwacishamo kulundako umucele wacishamo ku mushili. Ifyalo ifingi fyalyonaula impanga ikalamba iyacindama muli iyi nshila. “Impanga ikalamba ilefumishiwa mu bulimi pa mulandu wa kubamo mucele kwati intu ileletwa mu bulimi ukupitila mu milimo ipya iya kutapilisha,” e filondolola The Earth Report. Impika na imbi iyaanana mu kusalala ili kulya kwa cani kwacishapo ukwa fitekwa, icingalasangwilako nalimo ku kwanana kwa fiswebebe.

Bamotoka Bafulisha

Fyabala fyafula ku mpanga yesu iya planeti na menshi. Lelo ni shani pa lwa mwela wa liko? Na o wine uleonaulwa, kabili aba kupeelo mulandu bengi. Ukulumbula fye umo, languluka motoka. Ifyakonkapo fili kusoka ukufuma kuli bamagazini batatu aba maka aba sayansi: “Bamotoka baletako ukukowesha kwa mwela kwakulilako ukucila pa ncitilo imo iya buntunse iili yonse imbi.” (New Scientist) “Kuliko pali ndakai imyotoka yalembeshiwa amamilioni 500 pali planeti . . . Ukwisusha amatanki ya iko kulasenda mupepi na cimo ica muli fitatu ica kupanga kwa calo ukwa mafuta. . . . Impendwa ya myotoka ileingilishako mu kwangufyanya kwakulisha ukucila pa bwingi bwa bantu.” (Scientific American) “Peturo mu mbali shonse isha kupanga, ukubomfya no kufumyapo ni ntulo ikalamba iya kubotelela kwa fyashingulukako no bulwele.”—The Ecologist.

Ee, planeti yesu ilebomfiwa bubi bubi, ileonaulwa. Babemba ba iko, amenshi ya kunwa, impanga sha kulimamo, kabili nelyo fye umwela wa iko filekoweshiwa ukufika ku cipimo cakulisha. Mu kushininkisha, ici ceka kuti catubulula ukuti inshita ili mupepi kuli Lesa ukucilima no “konaula abo abaleonaule sonde.” (Ukusokolola 11:18, NW) Nangu cibe fyo, kuliko inshila shimbi, ishacila napo kubipa, shintu isonde lileonawilwamo. Natumone cintu fye shili.

[Amashiwi pe bula 4]

“Tufwile ukupususha fibemba nga ca kuti tulefwaya ukupususha umutundu wa muntu.”—Jacques Cousteau