Bushe mu Cituntulu Tukabila Ifya Kubalilapo?

IMYAKA imo 3,500 iyapitapo, umwaume mukalamba mu Middle East alongenye ilyashi lya kale ilya calo ukufika pa nshita yakwe. Ulya mulimo, uwaishile mu kupanga amabuku yasano ayalepa, ufwile ukuti wali kubombesha kukalamba. Umwaume acilile pa myaka ya bukulu 80 ilyo atendeke icalembwa cakwe. Takwali nelyo umo wene nelyo uluko ulwasokwele umushi lelo ukulubanta ukufuma ku cifulo ne cifulo mu Ciswebebe ca Sinai. Mu kupelako, nangu cibe fyo, cintu ulya mwaume mukalamba alembele cabele ulubali lwa calembwa cacilishapo kucindama ico icalo cabala acishiba.

Ulya mwaume aali ni Mose, uwakwete ishuko ukufuma kuli Lesa ukutungulula uluko lwa pa kale ulwa kwa Israele ukufuma mu bunkole mu calo ca Egupti. Amabuku yasano alembele yaishibikwa ilelo pamo nga Pentatuki, ulubali lwa kubalilapo ulwa Baibolo wa Mushilo. Mose atungulwilwe no mupashi wa mushilo uwa kwa Lesa, nelyo amaka yabomba. E ico, nangu fye ni lelo kuti twabelenga ifyalembwa fyakwe mu kuba no kumwenamo kwesu kukalamba. Lelo inshita shimo shimo abantu bepusha ukuti: ‘Bushe mu cituntulu kuti twacetekela mu mashiwi ya kwa Mose na muli bakalemba bambi aba Baibolo? Bushe twalikwata bamanyuskripiti babo aba kubalilapo? Nga ca kuti te fyo, cinshi cacitike kuli bene? Kabili ni shani fintu twingashininkisha ukuti icaba muli Baibolo mu cituntulu e cintu bakalemba ba iko aba kubalilapo balembele?’

Ifisolobelo

Kwalibako imilandu iingi ku kucetekela ukuti Baibolo tayayalulwa mu fyabamo ukutula apo yalembelwe mu kubalilapo. Ca cine, tatwakwata bamanyuskripiti ba bakalemba ba Baibolo aba kubalilapo. Lelo mu cituntulu tatulingile ukwenekela ukukwata abo bamanyuskripiti. Mulandu nshi? Pa mulandu wa fisolobelo apo balembelwe, umwata wa pa kale umo uwa ciYuda, ne lyashi lya kale ilya nshita ukutula pa kulemba.

Mu kubalilapo, twapapata languluka ifisolobelo. Ifintu fimo ficili e po fyaba ifyo ifyalembelwe ilyo Baibolo yalelonganikwa. Lelo ifingi ifya ifi fyalembelwe pa mabwe nelyo pe bumba, ifingapusunsuka ifiputulwa fya nshita ifyalepa. Nangu cibe fyo, cimoneka ukuti Baibolo mu kubalilapo yalembelwe pa cintu cimo icacilapo ukonaika. Ku ca kumwenako, ifyalembwa fimo ifya kwa kalemba Yeremia fyalyocewe ne Mfumu Yehoyakimu. (Yeremia 36:21-31) Ifipapatu fya mabwe nelyo ibumba te kuti fyonaulwe mu kwangufyanya muli iyo nshila.

E co, fisolobelo nshi ifya kulembapo fyabomfiwe na bakalemba ba Baibolo? Cisuma, “Mose asambilishiwe amano yonse ya bena Egupti,” kabili ifisolobelo fyacilapo kuseeka ifya kulembapo mu Egupti fyali macinda. (Imilimo 7:22) Mu kucitikako, kanshi, Mose alembele pali ifi fisolobelo fyonaika. Na fimbi ifisolobelo fya kulembapo ifyaseekele mu Middle East fyali ni mpapa sha nama—impapa nelyo ishanakanaka. Nakalimo Yeremia alembele pa mpapa. Nampo nga ni mpapa nelyo amacinda fyali no kupya ilyo Imfumu Yehoyakimu apoosele icimfungwa ca kwa Yeremia mu mulilo.

Ca cine, mu miceele yakaba, iya Egupti wauma, bamanyuskripiti abengi aba macinda balipusunsuka amakana ya myaka. Lelo ico cintu caibela. Ilingi line, fyonse amacinda ne mpapa filafunyanya mu kwanguka. E fisosa uwasambilila Oscar Paret ukuti: “Fyonse fibili ifya ifi fya kulembapo fyaba mu kupima kumo kwine ukwakosa ifyabikwa ku busanso bwa kutalala, umutonshi, nelyo ku mititi yalekanalekana. Twalishiba ukufuma ku cakukumanya ca cila bushiku ifyo ipepala, nangu fye ni mpapa yakosa, fifunyanya mu kwanguka pa lwalala nelyo mu muputule watalala.”

Muli Israele wa pa kale, uko amabuku ayengi aya Baibolo yaletelweko, imiceele tayali iisuma ku kubakilila bamanyuskripiti. E ico, ubwingi ubwa bamanyuskripiti ba kubalilapo aba Baibolo nakalimo basantawike kale sana. Nangu fye nga ca kuti tabacitile fyo, kwalibako umwata wa ciYuda uyo uucilenga ukukanamoneka ukuti baali no kupusunsuka ukufika ku kasuba kesu. Cinshi caba uyo mwata?

Ukushiika Bamanyuskripiti

Mu 1896 uwasambilila alesokota mu genizah mu Cairo asangile bamanyuskripiti ba kale 90,000 abo abayalula ukusambilila kwa lyashi lya kale ilya ku Middle East. Genizah cinshi? Kabili cinshi ici cakwata no kucita ne fya kubalilapo fya bamanyuskripiti ba Baibolo?

Genizah muputule uko abaYuda ba mu nshita sha mu kubangilila babikile bamanyuskripiti balepauka ukufuma ku kubomfiwa. E filemba uwasambilila Paul E. Kahle ukuti: “AbaYuda batemenwe ukubika imisango yonse iya fisolobelo fya fyalembwa ne fyapulintwa mu miputule ya musango yo iyapayanishiwe mu nelyo mupepi na masunagoge yabo; tayaenekelwe ku kusungwa ngo mwa kusungile fintu, lelo fyali no kwikala mulya ukwabulo kupumfyanishiwa pa nshita imo iishapimwa. AbaYuda baletiina ukuti epali ifyalembwa fya musango yo ifyakwetemo ishina lya kwa Lesa kuti fyasaalulwa ku kubomfiwa bubi bubi. E co ifyalembwa fya musango yo—kabili mu nshita sha pa numa ifyapulintwa—fyalisendelwe ukufuma ku nshita ne nshita ku ncende sha pa nshi ishashishiwa no kushiikwa; muli fyo ukonaulwa. Cali ni kwi shuko fye ukuti Geniza ya mu Cairo yalilabilweko ne fyalimo fya iko muli fyo ukufyuka ishamo lya ma geniza yambi.”—The Cairo Geniza, ibula 4.

Ni shani nga ca kuti manyuskripiti ya kubalilapo iya Baibolo yalipusunswike ukufika inshita ilyo uyu mwata walundulwikeko? Ukwabulo kutwishika, manyuskripiti aali no kulepaulwa ukufuma mu kubomfiwa kabili nga yalishiikilwe.

Ukulundulukako kwa mu Lyashi lya Kale

Mu kulanguluka ico pambi icacitikeko kuli bamanyuskripiti ba Baibolo aba kubalilapo, ica kusangwilako ca kupelako icilingile ukwibukishiwa caba cimfulumfulu ca lyashi lya kale ilya mu fyalo fya Baibolo. Ku ca kumwenako, languluka icacitike kuli ayo mabuku yasano ayalembelwe no mwaume walekula Mose. Twaebwa ukuti: “Ilyo Mose apwishishe ukulembe fyebo ifi fya malango aya pe buku, yasuka yapwa, e lyo Mose aebele abena Lebi, abasende cipao ca cipingo ca kwa Yehova, ati, Buuleni ibuku ili lya malango, no kulibika lubali ku cipao ca cipingo ca kwa Yehova Lesa wenu.”—Amalango 31:24-26.

Icipao ca cipingo caali cipao cashila ukwimininako ukubapo kwa kwa Lesa pa kati ka bena Israele. Casendelwe ukutwalwa mu Calo ca Bulayo (capamo na bamanyuskripiti ba kwa Mose), apo casungilwe pa fifulo fyalekanalekana. Pa nshita imo, calipokelwe na baPelisiti. Pa numa, imfumu Davidi iya kwa Israele aletele Icipao mu Yerusalemu, kabili mu kupelako cabikilwe mwi tempele ilyo Imfumu Solomone akuulile kulya. Lelo Imfumu Ahasi akuulile ulufuba lwa cisenshi mwi tempele kabili mu kupelako ukulisala. Imfumu Manase aiswishe lyene mu kuba no kupepa kwa cisenshi.

Pali iyo nshita, cinshi cacitike ku cipao ca cipingo na ku fyalembwa fya kwa Mose? Tatwaishiba, lelo kwena fimo ifya fyene fyalilubile. Mu nshita ya Mfumu Yosia, ababomfi ba pe tempele mu kukanaekela basangile “ibuku lya malango,” nakalimo icimfungwa calembwa ica cine cine kuli Mose. (2 Ishamfumu 22:8) Ifingi ifyalimo mu kubalilapo tafyaishibikwe ku mfumu, kabili ukubelenga cene kwabalamwine ukupuupuutula kwa ku mupashi.—2 Ishamfumu 11:11–23:3.

Pa numa ya mfwa ya kwa Yosia, abantu ba kwa Yuda babele ababulwo busumino na kabili kabili mu kupelako balisendelwe ku Babiloni. Itempele lyalyonawilwe, kabili icili conse icakatamikwa muli lyene casendelwe ku Babiloni. Takwaba calembwa ica cacitike ku Cipao nelyo ku cimfungwa cacindama icasangilwe mu nshita ya kwa Yosia. Imyaka iingi pa numa, nangu cibe fyo, ilyo abaYuda abengi babwelele ku mushi wa ku mwabo bakoseleshiwe ukukuula cipya cipya Yerusalemu no kubwesha cipya cipya ukupepa kwa cine, shimapepo Esra na bambi babelengele pa lwalala ukufuma mwi “buku lya malango ya kwa Mose.” (Nehemia 8:1-8) E ico, kwaliko amakope ya fyalembwa fya kubalilapo. Ni kwi fyafumine?

Ukukopolola Icebo ca kwa Lesa

Mose asobele inshita ilyo Israele aali no kutekwa ne mfumu kabili alilembele ili kambisho lyaibela ukuti: “Ilyo ikekala pa cipuna ca bufumu bwa iko, ikailembele aya bubili aya malango pe buku, ukuyaambula muli ilyo ilili ku cinso ca bashimapepo abena Lebi.” (Amalango 17:18) E ico, amakope yamo aya Malembo yaali no kucitwa.

Ukukopolola Amalembo mu kupelako kwabele mulimo mu Israele. Mu cine cine, Ilumbo 45:1 lisoso kuti: “Ululimi lwandi kalembelo ka kwa kalemba wakampuka.” Bakakopolola ba musango yo pamo nga Shafani na Sadoke balilumbulwa mu mashina. Lelo kakopolola waishibikwa nga nshi mu nshita sha pa kale aali ni Esra, uyo na o uwasangwilileko ku fyalembwa fya kubalilapo kuli Baibolo. (Esra 7:6; Nehemia 13:13; Yeremia 36:10) Nangu fye ni lintu imbali sha pa numa isha Baibolo shalelembwa, ayo mabuku kale kale ayapwishishiwe yalekopololwa no kwananishiwa.

Ilyo Yesu Kristu aali pe sonde, amakope ya Malembo ya ciHebere (Ukutendeka ukufika kuli Malaki) e po yali te mu Yerusalemu fye lelo mu kumonekesha na mu masunagoge ya mu Galili na mo. (Luka 4:16, 17) Ca cine, pa Berea watalukako mu Makedonia, abaYuda abakankaala baali na maka ya ‘kubebeta Amalembo cila bushiku’! (Imilimo 17:11) Ifilipo ilelo fyaba makope ya ba banyuskripiti bamo 1,700 aba mabuku ya Baibolo abalembelwe pa ntanshi ya kufyalwa kwa kwa Yesu, pamo pene na bamo 4,600 abalonganikwe na basambi bakwe (Mateo ukufika ku Ukusokolola).

Bushe amakope yaali ayalungika? Ee, sana sana. Bakakopolola baishibisho mulimo aba Malembo ya ciHebere (abetwa Sopherim) baali abayangwako nga nshi pa lwa kusengauka ifilubo ifili fyonse. Pa kubebeta umulimo wabo, balependa amashiwi kabili nangu fye filembo fya manyuskripiti imo imo ayo bakopolwele. E ico, Yesu, umutumwa Paulo, na bambi abayambwile bakalemba ba pa kale aba Baibolo tabatwishike pa lwa kulungika kwa makope babomfeshe.—Luka 4:16-21; Imilimo 17:1-3.

Ca cine, bakakopolola abaYuda kabili pa numa bakakopolola Abena Kristu tabali abashiluba. Ifilubo fyalyongolokelemo, lelo ulwa makope ayengi ayo ayacili e po yali yalatwaafwa ukumone ifi filubo. Shani? Cisuma, bakakopolola bapusanapusana bacitile ifilubo fyapusanapusana. E ico, pa kulinganya ifitabo fya bakakopolola bapusanapusana, kuti twasanga ifilubo fyabo ifingi.

Umulandu Twingabela Abacetekela

Mu 1947 kwaliko ukusanga kushaenekelwe ukwa fimfungwa fimo ifya pa kale mu ncengo mupepi na Bemba Wafwa. Ifi fimfungwa fyalangile ifyo kwali fye kwalungikwa ukukopolola kwa Malembo. Pa kati ka fimfungwa pali kope imo iye buku lya Baibolo ilya kwa Esaya ilyali ilyakokola mupepi ne myaka ikana limo ukucila pali manyuskripiti iili yonse iyalipo. Nalyo line, ukulinganya kwalangile ukuti ubupusano fye bwalipo pa kati ka manyuskripiti ya Bemba Wafwa na makope yakopolwelwe pa numa bwali ni mu fintu fya musango yo pamo nga mu musango wa mashiwi na grama. Ubupilibulo bwa fyalembwa twabwaalwilwe pa numa ya myaka ikana limo iya kukopolola! Ukukuma ku fyalembwa fya Malembo ya ciHebere, uwasambilila William Henry Green kuti muli ifyo asoso kuti: “Kuti casoswa mu kubamo ukubakwa ukuti takwaba icitabo cimbi ica fya kale icapishiwa bwino nga nshi.” Ukulandapo kwapalako kwalicitwa pa lwa kulungika kwa kupishiwa kwa Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek.

Ca cine, cilingile ukuba ica kucincimusha ukusanga ifyalembwa fya cine cine ifyo Mose nelyo Esaya balembele. Lelo mu cituntulu tatukabila ifya kubalilapo. Icintu cacindama tacili fimfungwa lelo ifyabamo. Kabili mu kusungusha, te mulandu no kupitapo kwa myanda ya myaka iya cimfulumfulu iingi no kukopolola ukwingi no kukopolola cipya cipya, kuti twaba abacetekela ukuti Baibolo icili yalikwatamo ifyebo ifisangwa muli abo ba banyunskripiti ba kubalilapo. E co, ubu bulondoloshi bwa mu Malembo bwashininwo ukuba ubwa cine ubutila: “Ubuntunse bonse bwaba nge cani, no bukata bwa buko bonse nge luba lya cani: icani ciloma ne luba lilalukuta, lelo icebo ca kwa Shikulu caikalilila pe.”—1 Petro 1:24, 25.