Icitabo ca Bantu Bonse

“Lesa taba na kapaatulula ka bantu, lelo uwa mu luko lonse uwamutiina no kubombo kulungama asekelelwa kuli wene.”—IMILIMO 10:34, 35.

1. Ni shani fintu profesa umo ayankwileko lintu aipushiwe ifyo aaletontonkanya pa lwa Baibolo, kabili cinshi apingwilepo ukucita?

PROFESA aali naikala pa ng’anda icungulo kasuba cimo pa Mulungu, taleenekela abeni abali bonse. Lelo lintu nkashi wa Bwina Kristu umo atandalile ing’anda yakwe, alikutike. Uyu nkashi alandile pa lwa kukowesha ifilengwa na Lesa ne cikacitika kwi sonde ku nshita ya ku ntanshi—amalyashi ayo Profesa atemwishishe ukulandapo. Nangu cibe fyo, lintu nkashi aishilesanshamo Baibolo mu kulanshanya kwabo, profesa amoneke ngo waletwishika Baibolo. E co nkashi amwipwishe ifyo aaletontonkanya pa lwa Baibolo.

Atile: “Citabo icisuma icalembelwe na bantu bacenjela sana, lelo Baibolo taikabila ukupooseshako amano.”

Nkashi aipwishe ukuti: “Bushe mwalitala amubelengapo Baibolo?”

Apo icipusho cali nge camupumikisha fye, profesa alikeene fye bwangu bwangu ukuti tatalile abelengapo Baibolo.

Lyene nkashi aipwishe ati: “Kuti mwalanda shani ayo mashiwi yaluma pa lwa citabo ico mushatala amubelengapo?”

Nkashi yesu aalisosele icishinka. Profesa apingwilepo ukubebeta Baibolo e lyo pa numa ukulanda ico aaletontonkanyapo.

2, 3. Mulandu nshi abengi bashaishibila Baibolo, kabili bwafya nshi ici cituletela?

² Bengi batontonkanya ngo yu profesa. Abengi balalanda amashiwi ya kulungatika pa lwa Baibolo nangu cingati abene pa lwabo tababala abaibelengapo. Kuti pambi balikwata Baibolo. Kuti basumina fye no kuti mwaliba amasambililo ayasuma nelyo ilyashi lya kale. Lelo abengi tabaibelenga nangu panono. Bamo batila, ‘Nshakwata nshita ya kubelenga Baibolo.’ Bambi bepusha ukuti, ‘Ni shani fintu cilya citabo ca kale cingaba icakatama mu bumi bwandi?’ Ukutontonkanya kwa musango yo kulatuletela amafya yene yene. Inte sha kwa Yehova shalitetekela nga nshi ukuti Baibolo intu “yapuutwamo kuli Lesa, kabili ya mulimo ku kusambilisha.” (2 Timote 3:16, 17) Lelo, ni shani fintu twingalondolwela bantu mu kumfwika ukuti te mulandu no mushobo wabo, buluko, nelyo icikulilo, bafwile ukubebeta Baibolo?

³ Lekeni tulanshanye imilandu imo iyo tufwile ukubebetela Baibolo. Ifi fyebo kuti fyatupangasha ukupelulushanya na bo tusanga mu butumikishi, pambi ukubashinina fye no kuti balingile ukulanguluka icisosa Baibolo. Pa nshita imo ine, ifi fyebo fyalakosha icitetekelo cesu ukuti Baibolo, cine cine, yaba fye nga fintu iine itunga ukuba, e kuti “Icebo ca kwa Lesa.”—AbaHebere 4:12.

Icitabo Cacishapo Kwananishiwa mu Calo Conse

4. Mulandu nshi twingasosela ukuti Baibolo e citabo cacishapo ukwananishiwa mu calo?

⁴ Ica kubalilapo, tulingile ukubebeta Baibolo pantu e citabo cacishapo ukwananishiwa no kupilibulwa mu ndimi ishingi ukucila ifitabo fyonse ifyalembwa no muntu. Imyaka ukucila pali 500 iyapitapo, Baibolo wa kubalilapo uwalembelwe pa fifwati fya kusesha alipulintilwe ukubomfya fimashini fya kupulintila ifya kwa Johannes Gutenberg. Ukutula lilya, amaBaibolo mupepi na mabilioni yane, ayakumanina nelyo ifiputulwa fye, yalipulintwa. Ukufika mu 1996, Baibolo wakumanina nelyo ifiputulwa fya iko aali napilibulwa mu ndimi ishikalamba ne shinono 2,167.a Amaperesenti ukucila pali 90 aya bantunse bonse balikwatako nangu fye akaciputusha ka Baibolo mu lulimi lwabo lwine. Takwaba icitabo cimbi—ica fya mipepele nelyo icili conse—icingapalamako!

5. Mulandu nshi twingenekela Baibolo ukusangwa ku bantu ba pano nse ponse?

⁵ Ifipendo fye fyeka tafishininkisha ukuti Baibolo Cebo ca kwa Lesa. Nangu cibe fyo, tulingile kwena ukwenekela icalembwa capuutwamo kuli Lesa ukusangwa ku bantu ba mu calo conse. Na kuba, Baibolo iine itwebo kuti “Lesa taba na kapaatulula ka bantu, lelo uwa mu luko lonse uwamutiina no kubombo kulungama asekelelwa kuli wene.” (Imilimo 10:34, 35) Ukupusanako ne fitabo fimbi, Baibolo yalicimfya ifipindami fya buluko ne fya mushobo ne cikulilo. Cine cine, Baibolo yaba citabo ca bantu bonse!

Icitabo Cabakililwa mu Nshila Yaibela

6, 7. Mulandu nshi tushingapapila ukuti takwaba ifyalembwa fya Baibolo ifya kutendekelako ifyabako, kabili cipusho nshi ici ciletako?

⁶ Kwaliba umulandu na umbi uyo tulingile ukubebetela Baibolo. Yalicimfya amafya ya cifyalilwa no kufuma ku bantunse. Ubulondoloshi bwa fyo Baibolo yabakililwe te mulandu na mafya yabipisha mu cine cine bwaliibela ukufuma ku fyalembwa fya ku kale.

⁷ Cimoneke fyo bakalemba ba Baibolo balembele ifyebo fyabo ukubomfya inki pa macinda (ayalepangwa ku muti wa mu Egupti uwaleitwa icinda) na pa mikupo (ya nama).b (Yobo 8:11) Nangu cibe fyo, ifya kulembapo fya musango yo filaloba mu cifyalilwa fye. Umuntu wasoma Oscar Paret alondololo kuti: “Fyonse amacinda ne mikupo kuti fyaonaulwa ku mutonshi, ukufufuma, ne mititi. Twalishiba ku fintu twamona ifyo ipepala, nelyo fye umukupo wakosa, fyonaika bwangu mu cifulo mulepita umwela nelyo umuli umutonshi.” E mulandu wine kanshi ifyalembwa fya Baibolo ifya kutendekelako fyalobela fyonse; cimoneka kwati ni kale sana fyalobele. Lelo nga ca kuti ifyalembwa fya kutendekelako fyaliloba pa mulandu wa kwingililwa no mutonshi nelyo ukufufuma, ni shani fintu Baibolo yaishilepusunsuka?

8. Ni shani fintu Baibolo yabakililwa pa myanda ya myaka?

⁸ Bwangu bwangu fye pa numa ya kulemba ifya kutendekelako, batendeke ukufikopolola ku minwe fye. Na kuba, ukukopolola Amalango ne fiputulwa fimbi ifya Malembo ya Mushilo waishileba mulimo wa ncenshi muli Israele wa pa kale. Ku ca kumwenako, shimapepo Esra aalondololwa ukuti “ali ni kalemba uwakampuka mu malango ya kwa Mose.” (Esra 7:6, 11; linganyeniko Ilumbo 45:1.) Lelo ifyalelembululwa na fyo fine fyaleloba; mu kuya kwa nshita fyalepyanikwapo ne fyalembwa fimbi ifyalelembwa fye ku minwe. Iyi nshila ya kukopolwelamo yalibombele pa myanda ya myaka iingi. Apantu abantunse tabapwililika, bushe ifilubo fya bakalemba fyalyalwile nga nshi Baibolo? Ubushininkisho ubwingi bulangishe fyo tafyayalwile!

9. Ni shani fintu ica kumwenako ca baMasora cilangilila ifyo abalekopolola Baibolo baali abasakamanisha kabili balelungika?

⁹ Pa mbali ya kuba abakampuka bakalemba na kabili balicindikishe ifyebo ifyo balelembulula. Ishiwi lya ciHebere ilyapilibulwa “kalemba” lilosha ku kupenda no kwingisha mu fyalembwa. Ku kulangilila ukuti bakalemba baali abasakamanishisha kabili balelungika, langulukeni baMasora, e kuti bakalemba ba Malembo ya ciHebere abaikeleko pa kati ka mwanda wa myaka uwalenga 6 no walenga 10 C.E. Uwasoma Thomas Hartwell Horne, asoso kuti, baalependa “imiku icilembo cimo cimo ica muli alufabeti [wa ciHebere] calemoneka mu Malembo yonse aya ciHebere.” Tontonkanyeni cintu ico cilepilibula! Pa kusengauka ukushako nangu fye icilembo cimo, aba bakalemba baipeelesha baalependa amashiwi ayo balelembulula ukusanshako fye ne filembo fine. Uwasoma umo atila, cashimikwo kuti balipendele ne filembo fyonse ifya mu Malembo ya ciHebere ukuti fyali 815,140! Ukubombesha kwa musango yo kwalengele ukuti ifyalembwa fibe ifyalungikwa nga nshi.

10. Bushininkisho nshi bwabako ukuti amalembo ya ciHebere ne ciGriki apashimpwa ubupilibulo bwa muno nshiku yalilingana nga nshi na mashiwi ya bakalemba ba kutendekelako?

¹⁰ Na kuba, kwalibako ubushininkisho bukalamba ubwa kuti ifyalembwa fya ciHebere ne ciGriki apashimpwa ubupilibulo bwa ndakai fyalipalana nga nshi na mashiwi yene ayo bakalemba ba pa kutendeka balembele. Pali fi fyalembwa paba bamanyuskripiti ba Baibolo amakana na makana abalembulwilwe fye ku minwe—mupepi na 6,000 bakwata Amalembo ya ciHebere yonse nelyo ifiputulwa fimo fimo e lyo mupepi na 5,000 mwaba Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki—ababako ukufika na ku bushiku bwesu. Ukubebeta kwasakamanisha, ukwa kulinganya bamanyuskripiti abengi ababapo kwalilenga abasoma ifya malembo ukusanga ifilubo ifili fyonse ifya balekopolola no kwishiba ifyo fyali pa kutendeka. E mulandu wine kanshi pa kulanda pa Malembo ya ciHebere, uwasoma William H. Green asosele ukuti: “Tuli abashininkisha ukuti takwabako icitabo ca pa kale icakopololwa mu kulungike fyo.” E fyo twingacetekela na Malembo ya Bwina Kristu aya ciGriki.

11. Ukulingana na 1 Petro 1:24, 25, mulandu nshi Baibolo yatwalilila ukubako ukufika na kuli lelo?

¹¹ Fintu Baibolo yali no kuloba bwangu akubulaba ukuilembulula ku minwe uko kwapyene pa ya kutendekelako, no bukombe bwa iko ubwacindamisha! Kuli fye umulandu umo uwalengele ukuti itwalilile ukubako—Yehova e Ubakilila no Kucingilila Icebo Cakwe. Nga fintu Baibolo iine isosa, pali 1 Petro 1:24, 25 aiti: “Ubuntunse bonse bwaba nge cani, no bukata bwa buko bonse nge luba lya cani: icani ciloma ne luba lilalukuta, lelo icebo ca kwa Shikulu caikalilila pe.”

Ukupilibulwa mu Ndimi Shilanda Abantu

12. Pa mbali ya kukopolola pa myanda ya myaka iingi, bwafya nshi bumbi ubo Baibolo yalolenkene na bo?

¹² Ukutwalilila ukubako te mulandu no kulembululwa ku minwe ya bantunse pa myanda ya myaka iingi mu kwine kweka kwali ukwayafya, lelo Baibolo yalolenkene no bwafya na bumbi—ukuipilibula mu ndimi shilelandwa. Baibolo ifwile ukuba mu lulimi ululanda abantu pa kuti bengayumfwikisha ukufuma pa nshi ya mutima. Lelo, ukupilibula Baibolo—iyakwata ifipandwa ukucila pali 1,100 ne fikomo 31,000—tawaba mulimo wayanguka. Nangu cibe fyo, pa myanda ya myaka iingi, bakapilibula baipeelesha baliitemenwe ukubomba uyu mulimo, kabili limo limo balolenkene na mafya ayamoneke ukuba ayakulisha.

13, 14. (a) Bwafya nshi kapilibula wa Baibolo Robert Moffat alolenkene na bo muno Afrika ku kutampa kwa mwanda wa myaka uwalenga 19? (b) Ni shani fintu abaSwana bayankwileko lintu Ilandwe lya kwa Luka lyafumine mu lulimi lwabo?

¹³ Ku ca kumwenako, langulukeni ifyo Baibolo yaishilepilibulwa mu ndimi sha muno Afrika. Mu 1800, kwaliko fye indimi mupepi na 12 umo baishibe ukulemba muli Afrika onse. Takwali inshila ya kulembelamo indimi shimbi imyanda ne myanda ishalelandwa. Ubu bwali e bwafya bwalolenkene na kapilibula wa Baibolo Robert Moffat. Mu 1821, ilyo aali ne myaka 25, Moffat aimikeko iminshoni pa kati ka bantu balanda iciSwana ku kapinda ka ku kulyo aka Afrika. Pa kuti engasambilila ululimi lwabo ulushalesangwa mu fyalembwa, aaleikala na balya bantu. Moffat aali no mukoosha kabili, ukwabula ifya kwaafwa pamo nga ifitabo fya kusambililamo nelyo badikishonari, mu kuya kwa nshita alisambilile ululimi, ukusanga ne nshila ya kululembelamo, no kusambilisha abaSwana bamo bamo ukubelenga ifyo aalelemba. Mu 1829, pa numa ya kubomba na baSwana pa myaka 8, alipwishishe ukupilibula Ilandwe lya kwa Luka. Pa numa asosele ukuti: “Kwaliko abantu abaleenda bakilomita abengi ku kwisashitako [Ilandwe] lya kwa Luka. . . . Nalebamona uko balepoka ifiputulwa fye Landwe lya kwa Luka, no kulukushishapo ifilamba, ukufikatisha pa fifuba fyabo, no kuponye filamba fya kutasha, ukufikila nabebo kuti, ‘Ala mwe bantu mwalaonaula ifitabo fyenu ku filamba.’” Moffat ashimike no kuti kwali umwina Afrika umo uwamwene abantu bafulilako balebelenga Ilandwe lya kwa Luka no kubepusha ifyo bakwete mu minwe. Bayaswike ukuti: “Cebo ca kwa Lesa.” Ulya muntu aipwishe ukuti: “Bushe cilalanda?” Na bo ati: “Ee, cilanda no mutima.”

¹⁴ Bakapilibula baipeelesha ukupala Moffat balengele abena Afrika abengi ukutendeka ukulanshanya ukupitila mu kulemba. Lelo bakapilibula bapeele abena Afrika ubupe bwacilanapo kucindama—Baibolo mu lulimi lwabo lwine. Ukulundapo, Moffat alangile ishina lya kwa Lesa ku baSwana, kabili abomfeshe ilyo ishina mu bupilibulo bwakwe bonse.c Muli fyo, abaSwana baleita Baibolo ati “akanwa ka kwa Yehova.”—Ilumbo 83:18.

15. Mulandu nshi Baibolo yabela iya mweo nga nshi pali lelo?

¹⁵ Bakapilibula bambi mu mbali shimbi isha calo balolenkene na mafya yapalako. Bamo babikile fye ne myeo yabo mu busanso pa kupilibula Baibolo. Tontonkanyeni pali ci: Baibolo aitwalilila fye ukuba mu ciHebere ne ciGriki ca pa kale, nga “yalifwa” kale sana, pantu isho ndimi mu kupita kwa nshita shalilabilwe ku bengi kabili tashaishibikwe ku ncende ishingi isha pano nse. Lelo, Baibolo icili iya mweo nga nshi, ukupusanako ne fitabo fimbi, kuti “yalanda” ku bantu icalo conse mu lulimi lwabo. Pali uyu mulandu, ubukombe bwa iko bulatwalilila ‘ukubombela abaitetekela.’ (1 Abena Tesalonika 2:13) The Jerusalem Bible ipilibula aya mashiwi ukuti: “Yacili maka ayatuntulu muli imwe mwe basumina.”

Kuti Yacetekelwa

16, 17. (a) Bushininkisho nshi bufwile ukubako, nga tuli no kucetekela Baibolo? (b) Peeleni ica kumwenako cimo ku kulangilila ukukanapita mu mbali ukwa kwa kalemba wa Baibolo Mose.

¹⁶ Bamo kuti pambi baipusho kuti: ‘Bushe Baibolo cine cine kuti yacetekelwa? Bushe ilanda pa bantu abaikeleko mu cine cine, ififulo ifyaliko mu cine cine, ne fya kuponako ifyacitike mu cine cine?’ Kufwile ukubako ubushininkisho bwa kuti yalembelwe na bakalemba basakamanishisha, abafumaluka nga tuli no kuicetekela. Ici catuleta ku mulandu na umbi uwa kubebetela Baibolo: Kwalibako ubushininkisho bwa maka ukuti yalilungika kabili yalicetekelwa.

¹⁷ Bakalemba bafumaluka baali no kulemba umo baletunguluka no mo balepelebela, umo bakosele no mo banakile. Bakalemba ba Baibolo balangishe bucishinka bwine ubo ubushaiwamina. Ku ca kumwenako, langulukeni ukukanapita mu mbali ukwa kwa Mose. Pa fintu alembele muli bucishinka pali ukukanalongoloka kwakwe, uko mu menso yakwe kwamulengele ukukanafikapo ukutungulula Israele (Ukufuma 4:10); icilubo cabipisha acitile icamucilikile ku kwingila mu Calo Calaiwe (Impendwa 20:9-12; 27:12-14); ukupelebela kwa kwa munyina, Aarone, uwaumfwene na bena Israele bapondweke no kupanga umutepa wa ng’ombe (Ukufuma 32:1-6); bucipondoka bwa kwa nkashi yakwe, Miriamu, na fintu akandilwe mu nshila ya museebanya (Impendwa 12:1-3, 10); imisuula ya bepwa bakwe Nadabu na Abihu (Ubwina Lebi 10:1, 2); no kuilishanya no kung’winta kwatwalilila ukwa bantu ba kwa Lesa umwine. (Ukufuma 14:11, 12; Impendwa 14:1-10) Bushe uko kushimika kwabula ukupita mu mbali, ukwamonekesha takulelangilila ukuti baali abayangwako nga nshi pa lwa cine? Apantu bakalemba ba Baibolo baali abaitemenwa ukushimika ifyebo fyabipa pa lwa bantu batemenwe, abantu babo, nangu fye ifyalelanda pali bene, bushe uyu tauli mulandu usuma uwa kucetekela fintu balembele?

18. Cinshi cishininkisha ukuti ifyo bakalemba ba Baibolo balelemba kuti fyacetekelwa?

¹⁸ Ukukanapusana kwa bakalemba ba Baibolo na ko kulenga ifyalembwa fyabo ukushininkishiwa ukuti fya cine. Mu cine cine ca kusungusha ukuti abantu 40 abalembele pa ciputulwa ca nshita ukucila pa myaka 1,600 baleumfwana, nangu fye ku tufyebo utunono. Nangu cibe fyo, uku kumfwana takwalembwa mu musango wasakamanishisha ica kuti kwabako ukutunganya ukuti kwatantikwe fye. Mu cifulo ca ico, ilingi line tacali bufwayo bwabo ukuti kubeko ukumfwana kwa fyebo fyalekanalekana; ilingi fyaleba fye nkuma.

19. Ni shani fintu ubulondoloshi mu Malandwe pa lwa kwikatwa kwa kwa Yesu busokolola ukumfwana ukwali fye nkuma?

¹⁹ Ku ca kumwenako, langulukeni icacitike pa cungulo bushiku Yesu aiketwe. Bakalemba be Landwe bonse bane balemba ukuti umusambi umo asomwene ulupanga no kukwempulo kutwi kwa musha wa kwa shimapepo mukalamba. Nangu ni fyo, ni Luka fye uutweba ukuti Yesu ‘alimwikete pa kutwi, amuposha.’ (Luka 22:51) Lelo bushe ico te co twingenekela kuli kalemba uwaishibikwe ukuba “uwatemwikwa, ing’anga”? (Abena Kolose 4:14) Ubulondoloshi bwa kwa Yohane butweba ukuti pa basambi bonse abalipo, uwasomwene ulupanga aali ni Petro—ico tushingasunguka pantu Petro aali uwasuswa kabili uushatekanya. (Yohane 18:10; linganyeniko Mateo 16:22, 23 na Yohane 21:7, 8.) Yohane ashimika ifyebo na fimbi ifishingamoneka ukuba ifyacindama ukuti: “Ishina lya musha lyali ni Maliki.” Mulandu nshi Yohane eka fye e walumbula ishina lya musha? Icasuko calipeelwa ku fyebo fimbi ifyalelanda pa lyashi lishakuminenako mu bulondoloshi bwa kwa Yohane ifya kuti—Yohane ‘alishibikwe kuli shimapepo mukalamba.’ Alishibikwe na ku ba mu ng’anda ya kwa shimapepo mukalamba; ababomfi balimwishibe, na o alibeshibe.d (Yohane 18:10, 15, 16) E mulandu wine kanshi Yohane alumbwile ishina lya mwaume wacenenwe, ilintu bakalemba be Landwe bambi, abashaishibe ulya mwaume, tabamulumbula. Ukumfwana kwa ifi fyebo kwa kusungusha, lelo tayali e mifwaile ukuti fyumfwane. Kwalibako ifya kumwenako fyapalako ifingi muli Baibolo onse.

20. Cinshi aba mitima ya bufumacumi balekabila ukwishiba pa lwa Baibolo?

²⁰ E co bushe kuti twacetekela Baibolo? Ukwabulo kutwishika! Ukukanapita mu mbali kwa bakalemba ba Baibolo, no kukanapusana kwa fyebo fyalembwa muli Baibolo filangisha ukuti ya cine. Abantu abafumaluka imitima balekabila ukwishibe fyo kuti bacetekela Baibolo, pantu yaba Cebo capuutwamo ica kwa “Yehova, Lesa wa cishinka.” (Ilumbo 31:5) Kwaliba imilandu na imbi iyalenga Baibolo ukuba icitabo ca bantu bonse, nga fintu icipande cikonkelepo cili no kulandapo.

[Amafutunoti]

Kuti Mwayasuka Shani?

◻ Mulandu nshi tulingile ukwenekela Baibolo ukuba icitabo cacishapo kusangwa ku bantu mu calo conse?

◻ Bushininkisho nshi bwabako ukuti Baibolo yalibakililwa mu kulungika?

◻ Mafya nshi abapilibwile Baibolo balolenkene na yo?

◻ Cinshi cishininkisha ukuti Baibolo yalicetekelwa?