Ifipusho Ukufuma ku Babelenga
◼ Bushe calibe calinga ku mwanakashi wa Bwina Kristu ukubomfya ifibekobeko nelyo ifyakusubasuba, ukwalula umushishi, nelyo ukukonke fibelesho fyapalako?
Mu nshita sha pa kale, na mu kasuba kesu, bamo abatunga ukukonka Baibolo balilundulula imimwene yakosa lelo iyapusanako nga nshi pa kusaama.a
Abanakashi mu macalici yamo balasengauka umupwilapo ifya kusubasuba ne fibekobeko. Ku ca kumwenako, icitabo The Amish People cicita lipoti ukuti “bapelesha imimonekele yabo iya ku mubili pantu bayumfwa ukuti icilundwa icili conse uwakwata ubuseko bwacincimuka mu mimonekele ya ku calo alatiinishiwa, apantu [ubo] buseko bufwile ukutontwa pa kulangulukapo kwa ku mupashi ukucila ukwa ku mubili. Bamo . . . bakambula Amalembo.”
Ilembo ilyayambwilwe ilya nshita lyali ni 1 Samwele 16:7: “Yehova atile kuli Samwele, Wilolesha kumoneka kwakwe, nangu butali bwa ciimo cakwe; . . . pantu umuntunse amona pa menso, lelo Yehova amona mu mutima.” Nangu cibe fyo, ilyo ilembo lyalelosha ku ciimo ca kwa Eliabu munyina wa kwa Davidi. Cili icaumfwika ukufuma ku mashiwi yashingulukako ukuti Lesa pano talelanda pa fibelesho fya misakwile, pamo nga nampo Davidi nelyo bamunyina basakwile umushishi wabo nelyo babomfeshe fimo ifya kuyemfya pa fya kufwala fyabo.—Ukutendeka 38:18; 2 Samwele 14:25, 26; Luka 15:22.
Ici cilelangilila ukuti bamo abapaasho kuti Abena Kristu balingile ukuba ababule ca kubomfya nelyo fye panono, ukubomfya ukuipenta ifyakusubasuba nelyo ifibekobeko, bafwaya ukwafwilishiwa ukupitila mu malembo yabomfiwa bubi bubi. Baibolo na kuba taipayanya ukulanshanya kwa kulonsha ukwa misakwile; kabili taisuminisha ifibelesho fimo ifya fyakusuba fya kuyemfya ilintu ilebinda fimbi. Cintu ipeela caba kutungulula kwabamo ukupelulula. Natulanguluke uku no kumona fintu kwingabomfiwa ilelo.
Umutumwa Paulo apeele ukutungulula kwaputwamo: “Na banakashi, ukufwala bafwale ukuyene, pamo no bufuuke no kutekanya; beipulamikila imishishi iyalukwa, nangu ni golde, nangu ni bamargariti, nangu malaya ayaumo mutengo.” (1 Timote 2:9) Petro alembele mu kupalako ukuti: “Mwiba abasaamo kusaama kwa ku nse, ukwa kuluke mishishi, no kwa kufwale fya golde, nangu kwa kufwala amalaya ya mataki; lelo abasaamo muntu wabelama uwa mu mutima, icisamo icishingabola ica mutima uwafuuka kabili uwatalala, uwabo wafinisha ku cinso ca kwa Lesa.”—1 Petro 3:3, 4.
Amashiwi ya ciGreek pano ayapilibulwa, “ukuyene,” na ‘ukusaama’ musango wa koʹsmos, iyaba kabili e ntulo ya numbwilo “ifyakusuba fya kuyemfya,” ukupilibula “ukupanga ukuyemba uku[cilisha] ukwa musango wa mimonekele ya nkanda.” E co ayo amalembo yalatwaafwa ukwasuka amepusho pa lwa kubomfya kwa fyakusuba fya kuyemfya nelyo ifyakusubasuba, ifibekobeko, ne mbali shimbi isha kusaama kwa bwanakashi.
Bushe Paulo na Petro bapilibwile ukuti Abena Kristu bafwile ukusengauka ukuluke mushishi, ukufwala bamargariti ne fibekobeko fya golde, nelyo, mu kulundako, ukubomfya ifyakusuba fya kuyemfya? Iyo. Ukutunge co ukuba e bupilibulo bwabo kuti kwafwaya bankashi ba Bwina Kristu ukusengauka ‘ukufwala amalaya.’ Nalyo line, Dorka, untu Petro abuushishe, ali uwatemwikwa pantu alecitila bankashi bambi “amalaya.” (Imilimo 9:39) E ico, 1 Timote 2:9 na 1 Petro 3:3, 4 tayapilibula ukuti bankashi bafwile ukusengauke ukuluka umushishi, bamargariti, amalaya, na fimbipo. Ukucila, Paulo aleebekesha ukukabila kwa bufuuke no kutekanya mu misakwile ya canakashi. Petro alangile ukuti abanakashi bafwile ukupeela ukusakamana kwakulilako ku mupashi wa mu kati pa kuti bengakolopeka abalume babo abashasumina, te kukomaila pa mimomonekele ya ku nse nelyo ifyakusubasuba.
Ukucibika mu kwanguka, Baibolo taibinda ukubombesha konse ku kuwamya nelyo ukuyemfya imimonekele ya umo. Bamo aba mu babomfi ba kwa Lesa, abaume na banakashi pamo, babomfeshe ifibekobeko. (Ukutendeka 41:42; Ukufuma 32:2, 3; Daniele 5:29) Estere wa busumino asuminishe imitantikile yatamfuluka iya kuyemba mu kuba na mafuta ya fya kuyemfya, ifyanunke cisuma, ne mikushilo. (Estere 2:7, 12, 15; linganyeniko Daniele 1:3-8.) Lesa asosele ukuti mu mampalanya asaamike Israele ne nsambo, umunyololo, ne cipini, na mantenga. Ifya musango uyo fyalisangwilileko ku kuba kwakwe “wayembesha nga nshi.”—Esekiele 16:11-13.
Ubulondoloshi bwalembwa muli Esekiele, nangu ni fyo, bwakwata isambililo lya kukaana ukutonta kwesu pa mimonekele. Lesa atile: “Watetekele ukuyemba kobe, wacitile na bucilende pa mulandu wa lulumbi lobe, no kupongolwela bucilende bobe pa mupitanshila.” (Esekiele 16:15; Esaya 3:16, 19) Muli fyo, Esekiele 16:11-15 akomaila pa mano ya kwa Paulo no kufunda kwa kwa Petro ukwa pa numa pa lwa kukanaebekesha imimonekele ya ku nse. Nga ca kuti umwanakashi asalapo ukuipulamika ne fibekobeko, ubwingi no musango filingile ukumfwana no bufuuke, te kuba uwacishamo nelyo uwa mataki, uwa kuyemba kwacishamo.—Yakobo 2:2.
Ni shani pa lwa kubomfya kwa mwanakashi Umwina Kristu ifya kusuba fya kuyemfya, pamo nga ifya kusuba pa milomo, ukupenta amasaya, nelyo mu fikumbi na mu mbali ya menso? Abashula ifyashikama mu Israele na mu kupalaminako balisanga amabakuli ya fyakusubasuba, ne fya kusubilako ne filola. Ee, abanakashi ku Kabanga ka ku kale babomfeshe ifya kusuba fya kuyemfya ifyo fyatangilile ifingi ifya kupanga fya lelo. Ishina lya mwana mwanakashi wa wa Yobo Kareni-hapuki mu kupalako lyapilibwile “Ulusengo lwa Penti Yafiita (iya Linso),” nelyo ibakuli lya fyakusubasuba fya mu menso.—Yobo 42:13-15.
Ifya kusuba fya kuyemfya fimo fyalibomfiwe muli Israele, nalyo line ifya kumwenako fya Baibolo filanga ubusanso bwa kucishamo. Imyaka iingi pa numa lintu abele namfumu wa kwa Israele, Yesebele ‘ailengele pa menso [na penti yafiita, NW], awaminishe na ku mutwe.’ (2 Ishamfumu 9:30) Pa numa lintu alelondolola ifyo Israele afwaile ukusakamana kwa bucisenene ukwa nko ishisenshi, Lesa atile ‘alesaama ifisaamo fya golde, ukutanununa amenso yakwe ku kusubamo, no kuiyemfya.’ (Yeremia 4:30; Esekiele 23:40) Nangu ni fyo fikomo atemwa fimbi tafisosa ukuti calilubana ukubomfya inshila ishili ya cifyalilwa ku kulundako ku mimonekele ya umo. Nalyo line, ilyashi lya kwa Yesebele litubulula ukuti asubile penti yafiita ukushingulusha amenso yakwe mu kucishamo nga nshi ica kuti cali no kumonwa ukufuma akatalamukila, nelyo fye kuli Yehu ku nse ye sano. Cinshi cili isambililo? Wilasuba ifyakusubasuba mu kucishamo, mu nshila ya kukukumya.b
Kwena, twakwaba umwanakashi uuli onse uubomfya ifibekobeko nelyo ifyakusubasuba uwingasoso kuti inshila shakwe shiine ne misubile fili ifishalinga. Nalyo line, takuliko ukupaasha kwa kuti pa mulandu wa kubulo mutelelwe nelyo ukusongwa no kubilisha kwa kulila pa mutwe, umwanakashi kuti alundulula icibelesho ca kubomfya ifyakusubasuba fyacishamo. Kuti pambi abelesha imimonekele ilefumamo ica kuti afilwa ukumwensekesha ukuti kulelwishanya no “bufuuke no kutekanya” ukwa banakashi ba Bwina Kristu.—Moneni Yakobo 1:23, 24.
Ca cine, ukuyumfwa kulapusanapusana; abanakashi bamo babomfya finono nelyo ukukanabomfya ifyakusubasuba nelyo ifibekobeko, bambi babomfya ifyafulilako. E co caliba ica mano ukukanaba uwa kupingula umo uubomfya ukufula kwapusanako ukwa fyakusubasuba nelyo ifibekobeko. Ica kusangwilako cimbi cili myata ya cikaya. Ukuti imisango imo yalipokelelwa mu calo cimbi (nelyo yali iyaseeka mu nshita sha pa kale) tacipilibula ukuti yali aya kupanda amano ilelo.
Umwanakashi wa Bwina Kristu uwa mano mu tushita mu tushita akapimununa imisakwile yakwe, ukuipusha umwine mu bufumacumi bonse ukuti: ‘Bushe ilingi line mfwala ifibekobeko nelyo ifyakusubasuba ifingi (nelyo ifyacilamo) ukucila Abena Kristu abengi mu cifulo candi? Bushe mpashanya imisakwile yandi kuli abo abatemwa ukwangalila pamo abapeelesha ukusakamana ku mimonekele ya pa lwabo nelyo bakangala ba mafilimu aba fye, nelyo bushe ntungululwa maka maka no kupanda amano kwa pali 1 Timote 2:9 na 1 Petro 3:3, 4? Ee, bushe imisakwile yandi mu cituntulu ili yafuuka, ukulanga umucinshi wine wine ku matontonkanyo ya bambi no kuyumfwa?’—Amapinda 31:30.
Abanakashi abakwata abalume ba Bwina Kristu kuti babepusha ku kulandapo no kufunda. Na kabili, lintu kwafwaikwa mu kufumaluka, ukupanda amano kwa kwaafwa kuti kwapokwa ukufuma kuli bankashi bambi. Lelo ukucila ukwalukila kuli cibusa uwakwata ukuyumfwa kumo kwine, kuti cabe cacilapo kuwama ukulanda kuli bankashi bakalamba abo ukushikatala kwabo na mano fyacindikwa. (Linganyeniko 1 Ishamfumu 12:6-8.) Baibolo isoso kuti abanakashi bakalamba aba miikalile ya mushilo “bafunde abakashana ukuba . . . abatekanya, aba musangwela . . . , ukuti icebo ca kwa Lesa ciipontelwa.” (Tito 2:2-5) Takuli Umwina Kristu wakosoka uwingafwaya ukubomfya kwakwe ukushalinga ukwa fibekobeko nelyo ifyakusubasuba ukulenge Cebo ca kwa Lesa nelyo abantu bakwe ‘ukupontelwa.’
Ubulondoloshi bwa Baibolo ubwa kwa Tamari bulango kuti imisakwile ya mwanakashi kuti yamwishibisha umusango wakwe, ukutuma ubukombe bwakosa. (Ukutendeka 38:14, 15) Bukombe nshi bupeelwa ku musango wa misakwile ya mwanakashi wa Bwina Kristu ne mimonekele ya mushishi (nga walyalulwa) nelyo ukubomfya kwakwe fibekobeko ne fya kusuba fya kuyemfya? Bushe ni: Uyu mubomfi wa busaka, uwafuuka, kabili uwashikatala uwa kwa Lesa?
Umo uwamona Abena Kristu mu butumikishi bwa mwi bala, nelyo uwasangwa ku kulongana kwesu, afwile ukwebekeshiwa mu kusenamina. Abamonako mu cinkumbawile balaba ifyo fine. Abengi abanakashi ba Bwina Kristu tabapeela umulandu uwa ku nse ukusondwelela ukuti bali, pa lubali lumo, abasanku nelyo, pa lubali lumbi, bali abayemfiwa mu kucishamo nelyo ukupuulama; ukucila, balasakula mu “[nshila, NW] iiyene abanakashi abatila tutiina Lesa.”—1 Timote 2:10.
[Amafutunoti]
a Mu mwanda wa myaka uwalenga itatu C.E., Tertullian atungile ukuti abanakashi “abasuba inkanda yabo ne fya miti miti, ukupenta amasaya yabo ne nkula, abalenga amenso yabo ukumonekesha ne fya kusakanya [fyafiita], balabembukila Wene.” Na kabili alengulwile na abo abalula umushishi. Ukubomfya bubi bubi amashiwi ya kwa Yesu pali Mateo 5:36, Tertullian apeele umulandu ukuti: “Balakaana Shikulu! ‘Moneni!’ e fyo basosa, ‘mu cifulo ca kubuuta nelyo ukufiita, twalenga [umushishi wesu] uwa mutuntula.’” Alundilepo ukuti: “Kuti wasanga na bantu abalengwe nsoni ukuti bakote, kabili balesha ukwalula umushishi wabo uwabuuta ku kuba uwafiita.” Ilyo lyali e tontonkanyo lya pa lwakwe ilya kwa Tertullian. Lelo alenyonganya imilandu, pantu ukupaasha kwakwe konse kwashimpilwe pa mimwene yakwe iya kuti abanakashi e balenga ukutiipwa kwa buntunse, e co balingile ‘ukwenda nga Efa, ukuloosha no kulapila’ pa ‘nsoni sha lubembu lwa kubalilapo.’ Baibolo taisosa icintu ca musango uyo; Lesa ashingamike Adamu ku kubembuka kwa mutundu wa buntunse.—Abena Roma 5:12-14; 1 Timote 2:13, 14.
b Te kale sana ifya kumfwaninamo ilyashi ifya United States fyalumbilishe ishiku lya kwa kashimika wa mbila pa TV, ilintu umukashi uwa kumoneka nankwe pa cisebele acebwishe ukusakamana mupepi no kwalinganako. Ukulingana na malipoti ya lyashi, akulile mu kuba no kusumina ukuti “fyonse fibili ifyakusubasuba ne fikope fisela” fyali lubembu, nalyo line pa numa ayalwile itontonkanyo lyakwe kabili aishileishibikilwa ku “fyakusubasuba [fyacishamo] ifyatikama nga nshi ica kuti fyamoneke nge cabaswa” ica kulenge nsoni.
[Ifikope pe bula 31]
Ukusanga kwa kushula ifyashikama mu mushili ukufuma ku Middle East: Akabokoshi ka meno ya nsofu aka fya kusuba fya kuyemfya, icilola, ne minyololo ya golde na “carnelian”
[Abatusuminishe]
Fyonse fitatu: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.