Bushe Ukupepa kwa kwa Lesa Nyina E Po Kucili?

UKUPEPA kwa kwa Lesa Nyina kwali kucili kulebeleshiwa mu kati ka nshiku sha mu kubangilila isha Bena Kristu. Umutumwa Paulo alikukumenye mu Efese mu Asia Minor. Pamo nga ku Atena, umusumba na umbi uwa kupepa kwa balesa banakashi, acitile ubunte kuli “Lesa uwalenga pano isonde,” Kabumba wa mweo, “[tapalana] na golde nangu ni silfere nangu libwe, ifyaelenganiwa ku kutukuta no kutontonkanya kwa buntunse.” Ici cali icacilamo ku bena Efese, ubwingi ubwa bene bapepele lesa nyina Artemi. Abo basangile ubwikalo mu kuyemfya imfuba sha silfere isha kwa lesa mwanakashi baluminishe cimpungili. Mupepi na maawala yabili, ibumba lyabilikishe aliti: “Mukulu Artemi wa bena Efese.”—Imilimo 17:24, 29; 19:26, 34.

Artemi wa Bena Efese

Aba ku Greece na bo bene bapepele Artemi, lelo Artemi walepepwa ku Efese kuti aishibikwa fye muli bucisenene na wene. Artemi wa ku Greece aali ni nacisungu lesa mwanakashi uwa kulunga no kufyala abana. Artemi wa bena Efese aali ni lesa mwanakashi uwa kusanda. Itempele lyakwe ilikulu pa Efese lyalangulwikwe nga limo ilya fipapwa cinelubali ifya mu calo. Icaimikwa cakwe, icatontonkanishiwe nge caponene mu mulu, caiminineko imibele yakwe iya kusanda, icifuba cakwe cafimbilwe ne mitande ya mabele ya musango wa mani. Umusango waibela uwa aya mabele walilenga ukwimako kwa bulondoloshi bwalekanalekana, ukupala ukuti yemininako icitebo ca mani nelyo inshama sha ŋombe. Te mulandu no musango wa bulondoloshi, icishibilo ca kusanda cabe caumfwika.

Ku ca kusekesha, ukulingana na The New Encyclopædia Britannica, icaimikwa ca kutendekelako ica kwa uyu lesa mwanakashi “capangilwe na golde, ulubao, silfere, ne libwe lyafiita.” Icaimikwa caishibikwa bwino ica kwa Artemi wa bena Efese, icipendwa ukufuma mu mwanda wa myaka uwalenga ibili C.E., cimulangisha icinso cafiita, amaboko, na makasa.

Icipasho ca kwa Artemi catantaminwe mu musebo. Uwasambilila Baibolo R. B. Rackham alembo kuti: “Mu kati na nkati ke tempele [lya kwa Artemi] mwasungilwe . . . ifipasho fyakwe, imfuba, ne fipe fyashila, ifya golde na silfere, ifyo pa mitebeto ikalamba fyatwelwe ku musumba no kubweshiwa mu kwenda kwa kusefya ukwawamisha.” Iyi mitebeto yacebwishe imyanda ya makana ya ba nyendo sha butotelo ukufuma mu Asia Minor yonse. Bashitile imfuba shinono isha kwa lesa mwanakashi no kumwawila ngo wakulisha, nakulubantu wabo, namfumu, kabili nacisungu, “umo uukutika no kupokelela amapepo.” Mu fifulo fya musango yo, casendeleko ukushipa kukalamba kuli Paulo na Bena Kristu ba mu kubangilila ukulumbanya “Lesa uwalenga pano isonde,” ukucila balesa na balesa banakashi abapangwa kuli “golde nangu ni silfere nangu libwe.”

Ukufuma Kuli Lesa Nyina Ukuya kuli “Nyina wa kwa Lesa”

Cali ni kuli baeluda ba cilonganino ca Bwina Kristu ica ku Efese e ko umutumwa Paulo asobele ubusangu. Asokele ukuti abasangu bali no kwimako no kulanda “fya kupuulula.” (Imilimo 20:17, 28-30) Pa kati ka masanso yacilapo kuba aya bumfisolo mu Efese pali ukubwelela ku kupepa lesa nyina. Bushe ici mu kushininkisha calicitike?

Tubelenga muli New Catholic Encyclopedia ukuti: “Pamo nge cifulo ca pa kati ica nyendo sha butotelo, Efese alangulwikwe nge cifulo ca kushiikamo ica [mutumwa] Yohane. . . . Icishilano na cimbi, icacitilweko ubunte ne Cilye ca pa Efese (431), casuntinkanya Nacisungu Maria Wapaalwa no Mutakatifu Yohane. Icikuulwa ca butotelo ica kusefeshamo umo Icilye cacitilwe caitilwe Mary Church (Icalici lya kwa Maria).” Icitabo na cimbi ica baKatolika (Théo—Nouvelle encyclopédie catholique) cilanda pa lwa “cishilano ca kupaashanyapo” ukuti Maria akonkele Yohane ku Efese, uko aikele ubumi bwakwe bonse ubwasheleko. Mulandu nshi uku kulundana kwatunganishiwa pa kati ka Efese na Maria kwabela ukwacindama kuli ifwe ilelo?

Lekeni The New Encyclopædia Britannica yasuke: “Ukushinshimuna nyina wa kwa Lesa kwapokelele amaka yatuninkisha lintu Icalici lya Bena Kristu lyabele icalici lyaleteka pe samba lya kwa Konstantino na cinkupiti wa basenshi bakonkomokele mwi calici. . . . Imimonekele yabo iya bukapepa ne ya kwibukila kwabo ukwa butotelo yalipangilwe pa makana ya myaka ukupitila mu cisumino ca kwa lesa mwanakashi uwa kwa ‘nyina mukalamba’ na ‘nacisungu wa bulesa,’ ukulunduluka ukwapendwa ukufuma ukwalepa ku mabutotelo ya pa kale ayaseeka aya Babilonia na Ashuri.” Cifulo nshi icisuma icingabako ukucila pali Efese ku kucito “buKristu” bwa kupepa Lesa Nyina?

Muli ifyo, cali ni mu Efese, mu 431 C.E., e lintu icaitilwe icilye calenga butatu ica kwikatana kwa macalici cabilishe Maria pamo nga “Theotokos,” ishiwi lya ciGreek ilipilibula “uwafyele Lesa,” nelyo “Nyina wa kwa Lesa.” New Catholic Encyclopedia ilondolola ukuti: “Ukubomfya kwa ili lumbo kwi Calici ukwabulo kutwishika kwapingwilwepo ku kukula mu myanda ya myaka yali no kukonkapo ukwa cifundisho ca buMaria no kuipeela .”

Ifitantala fye “Calici lya kwa Maria Nacisungu,” uko ici cilye cakumene, ficili kuti fyamonwa ilelo pa ncende ya Efese wa pa kale. Akalicalici na ko kene kuti katandalilwa ako, ukulingana ne cishilano, kali kayanda umo Maria aikele no kufwila. Papa Paul VI atandalile ishi mfuba sha buMaria mu Efese mu 1967.

Ee, Efese cali cifulo ca pa kati ica kwalulwa kwa kupepa kwa cisenshi ukwa kwa lesa nyina, ukupala uko Paulo akumenye mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, ukwingila mu kuipeelesha kwacincimuka kuli Maria pamo nga “Nyina wa kwa Lesa.” Caba apakalamba kupitila mu kuipeelesha kuli Maria e mo ukupepa kwa kwa lesa nyina kwapusunsuka mu fyalo fya Kristendomu.

Ukupepa Nyina kwa Lesa E Po Kucili

Encyclopædia of Religion and Ethics ilosha ku musambi wa Baibolo W. M. Ramsay ngo ulepelulula ukuti mu “mwanda wa myaka uwalenga 5 umucinshi wapeelwe kuli Maria Nacisungu pa Efese wali musango [wabuukululwa] uwa kupepa kwa cisenshi ukwa Anatolia ukwa pa kale ukwa kwa Nacisungu Nyina.” The New International Dictionary of New Testament Theology ilondolola ukuti: “Itontonkanyo lya ciKatolika ilya ‘nyina wa kwa Lesa’ ne lya ‘namfumu wa ku mulu,’ nangu cingati lya pa numa ya [C]ipingo [C]ipya, lisonta ku ntulo ya mu kubangilila nga nshi iya lyashi lya kale ilya butotelo ku Kabanga. . . . Mu kushinshimuna kwa pa numa ukwa kwa Maria kwalibako ukulonsha ukwingi ukwa cisumino ca cisenshi ica kwa nyina wa bulesa.”

Uku kulonsha kwalifulisha kabili kwa bulondoloshi bwashika ku kuba ukwa mankumanya. Ukupalana pa kati ka cimpashanya ca kwa nyina no mwana ica kwa Maria Nacisungu ne fyaimikwa fya balesa banakashi aba cisenshi, ukupala Isis, te kuti kufisame. Imyanda ya fimpashanya ne fipasho fya kwa Black Madonna mu macalici ya ciKatolika ukupulinkana icalo te kuti fifilwe ukulete fibukisho fya cipasho ca kwa Artemi. Icitabo ca Théo—Nouvelle encyclopédie catholique cisosa pa lwa aba Banacisungu Bafiita ukuti: “Bamoneka ukuba e nshila ya kukuushisha kuli Maria ifyashele ku kuipeelesha kwalumbuka kuli Diana [Artemi] . . . nelyo Cybele.” Ukusefya kwa Kasuba ka Kutunganya kwa kwa Maria Nacisungu na kabili kusanga icipasho ca kubalilapo mu kusefya mu kucindika Cybele na Artemi.

Amalumbo yene ayapeelwa kuli Maria yatucinkulako ulwa balesa banyina aba cisenshi. Ishtar ayawililwe nga “Nacisungu wa Mushilo,” “Nakulubantu wandi,” na “nyina wa nkumbu uukutika ku mapepo.” Isis na Astarte baleitwa “Namfumu wa mu Mulu.” Cybele ayemfiwe nga “Nyina wa Bapaalwa bonse.” Yonse aya malumbo, mu kuba no kupusanako kunono, yabomfiwa kuli Maria.

Vatican II yakoseleshe icisumino ca kwa “Nacisungu Wapaalwa.” Papa John Paul II alishibikwa bwino ku kuipeelesha kwakwe ukwabilima kuli Maria. Mu kati ka kutandala kwakwe ukwa mu kusaalala, tapusa ishuko lya mu nshita ukutandalila imfuba sha buMaria, ukusanshako isho isha kwa Black Maddona uwa ku Czestochowa, mu Poland. Aseekeshe icalo conse kuli Maria. Tacili, kanshi, ica kupapusha ukuti pe samba lya kwa “Lesa Nyina,” The New Encyclopædia Britannica ilembo kuti: “Inumbwilo na kabili yabomfiwa ku fipasho fyapusanapusana pamo nge fyaitwa Imilungu Yanakashi iya mu Nkulo ya Butuutu na Nacisungu Maria.”

Lelo ukushinshimuna kwa kwa Maria kuli ba Roma Katolika te nshila fye yeka iyo ukupepa kwa kwa lesa nyina kwapusunsuka ukufikila akasuba kesu. Mu kufwaisha ukwishiba, bakafwilisha ba kabungwe ka canakashi baliletako ifitabo ifingi pa lwa kupepa kwa balesa banyina. Basumina ukuti abanakashi balicitwo lumanimani apakalamba muli ici calo catekwa na baume mu bunkalwe no kuti ukupepa kwakongamina ku banakashi kubelebesha ukuibililika kwa mutundu wa muntu ukwa calo cacepako ubunkalwe. Na kabili basumina ukuti ilelo icalo kuti caba icawaminako kabili ica mutende wafulilako nga ca kuti cakongamine ku canakashi.

Nangu cibe fyo, ukupepa kwa kwa lesa nyina takwaleteleko umutende mu calo ca pa kale, kabili te kuti kulete umutende ilelo. Ukulundapo, abantu bafulilako ilelo, na kuba amamilioni ababishanya ne Nte sha kwa Yehova, balishininwa ukuti ili isonde talyakapusushiwe na Maria, te mulandu ne fyo bengamucindika no kumutemwa ngo mwanakashi wa citetekelo, uwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo uwakwete ishuko lya kusungusha ilya kufyala no kukusha Yesu. Nangu fye ni Nte sha kwa Yehova tabasumina ukuti Akabungwe ka Kulubuka kwa Banakashi, nangu cingatila ukupinda kwa kako kumo kuti pambi kwalungamikwa, kuti kaletako umutende ku calo. Kuli ico balolesha kuli Lesa untu Paulo abilishe ku bena Atena na ku bena Efese, “Lesa uwalenga pano isonde na fyonse ifilipo.” (Imilimo 17:24; 19:11, 17, 20) Uyu Lesa Wa maka yonse, untu ishina lyakwe ni Yehova, alilaya icalo cipya ica bukata umo “mwaikalo bulungami,” kabili kuti mu kucetekela twashintilila pa bulayo bwakwe.—2 Petro 3:13.

Ukulosha ku mimwene ya Baibolo pa lwa cifulo ca mwanakashi pa ntanshi ya kwa Lesa no mwaume, uyu mutwe ulelundululwa mu kulundapo muli uno magazini.

[Icikope pe bula 5]

ASHTORETH Lesa mwanakashi wa bena Kanaani uwa bwamba ne nkondo

[Abatusuminishe]

Musée du Louvre, Paris

[Icikope pe bula 6]

ARTEMI Lesa mwanakashi uwa kusanda uwa ku Efese

[Abatusuminishe]

Musei dei Conservatori, Rome

[Icikope pe bula 7]

“NYINA WA KWA LESA” uwa Kristendomu

[Abatusuminishe]

Chartres Cathedral, France