Ukufuma kwi Sonde Nyina Ukuya Kuli Balesa Banakashi aba Kusanda

BUSHE naumwishiba lesa mwanakashi uukopelwe pa nkupo ya iyi magazini? Ni Isis, lesa nyina wa pa kale uwa Egupti. Nga ca kuti walitandalila umusungilwa babenye nelyo ukubelenga mu citabo pa lwa lyashi lya kale, nakalimo kale kale walimona ifilubi ifyapala ici. Languluka ici nangula ni fyo: Bushe kuti wakontamina nelyo ukupepa lesa mwanakashi Isis?

Nga ca kuti waba muli limo ilya mabutotelo ya Kristendomu, ico kuti caumfwika ukuba icipusho iceni. Nakalimo kuti wapampamina pa kuti upepa Kabumba, Umo uwaishibikwa nga, “Shifwe uwaba mu mulu.” (Mateo 6:9, King James Version) Itontonkanyo lya kukontamina lesa nyina kuti lyaumfwika ilyeni, nangu fye ilya kuselausha. Nangu ni fyo, ukupepa kwa musango yo kwalyanana ukupulinkana ilyashi lya kale, kabili kuti pambi wapapushiwa ukwishiba fye abapepa lesa nyina mukalamba ilelo.

Nangu cibe fyo, pa ntanshi ya kulanshanya ico, natumone intendekelo pa kulanguluka icipimo ca kupepa lesa nyina mu nshita sha pa kale. Uyu musango wa kupepa umoneka ukuba umusango wa mu kubangilila nga nshi uwa kupepa kwa bufi. Ifyaimikwa finono ne fipasho ifya balesa nyina abali ubwamba fyalishulwa ku bashule fyashikama pa fifulo fya pa kale ukushinguluka Europe yonse no kufuma ku fyalo fya Mediterranean ukufika ku India.

Isonde Nyina amwenwe nge ntulo ya lyonse iya misango yonse iya bumi, ukupeela ubumi kabili lyene ukupokolola pa mfwa yabo. Pamo nge fyo, alepepwa lelo na kabili no kutiinwa. Ku kutampa fye, casuminwe ukuti, amaka yakwe aya bufyashi tayali ya kwampana kwa bwamba. Lyene, ukulingana ne nshimi, afyele Wishi wa Lwelele uwa caume no kuba umukashi wakwe. Aba abaupana babili baleteleko balesa bambi na balesa banakashi abashingapendwa.

Icipasho ca Ntanshi ica Babiloni

Muli balesa bapokelelwa aba bena Babiloni, Ishtar aali e lesa mwanakashi uwapulamo, uwapalene na lesa mwanakashi uwa kusanda uwa ku Sumer Innanna. Mu kuipilika, ali ponse pabili lesa mwanakashi uwa nkondo na lesa mwanakashi uwa kutemwa no musamwe. Mu citabo cakwe Les Religions de Babylonie et d’Assyrie (Amabutotebo ya Babilonia na Ashuri), uwasambilila uwa ku France Édouard Dhorme asosele ulwa kwa Ishtar ukuti: “Aali ni lesa mwanakashi, nakulubantu, nyina wa nkumbu uukutika kwi pepo kabili uupaapaatila pa ntanshi ya balesa bakalipa no kubatalalika. . . . Alisumbwilwe pali bonse, abele lesa mwanakashi wa balesa banakashi, namfumu wa balesa bonse, mulopwe wa balesa ba mu mulu na pe sonde.”

Bakapepa ba kwa Ishtar bamwitile pamo nga “Nacisungu,” “Nacisungu wa Mushilo,” na “Nacisungu Nyina.” “Ipepo lya Bulanda kuli Ishtar” wa ku Sumer Akkad wa pa kale lilondolola ukuti: “Ndepepa kuli imwe, Mwe Nakulubantu wa ba nakulubantu, lesa mwanakashi wa balesa banakashi. Mwe Ishtar, namfumu wa bantu bonse. . . . Mwe bakwata amaka ya bulesa yonse, mwe bafwala icilongwe ca kulama. . . . Utumacalici, ififulo fya mushilo, incende shashila, ne mfuba fyumfwile imwe. . . . Ni kwi uko imimonekele yenu ishaishibikwa? . . . Cebeni pali ine Mwe Nakulubantu wandi; pokeleleni amapepo yandi.”a

Ukupepa kwa kwa Lesa Nyina Kwaanana

Umwina Kabanga Édouard Dhorme alanda pa lwa “kutanunuka kwa kupepa kwa kwa Ishtar.” Kwaanene ukupulinkana Mesopotamia yonse, kabili napamo Ishtar umwine nelyo balesa banakashi mu kuba na mashina yapusanapusana lelo imibele yapalana balepepwa mu Egupti, Foinike, na Kanaani, pamo pene na mu Anatolia (Asia Minor), Greece, na Italy.

Lesa nyina mukalamba uwalepepwa mu Egupti aali ni Isis. Kalemba wa lyashi lya kale H. G. Wells alembele ukuti: “Isis acebwishe aba kuipeela abengi, abacitile imilapo ya bumi bwabo kuli wene. Ifipasho fyakwe fyaiminine mwi tempele, ifyafwikwe cilongwe nga Namfumu wa mu Mulu nasenda akanya ka Horus mu maboko yakwe. Amakandulo yalyakile no kusungulukila pa ntanshi yakwe, ne fya kuninika fyapangilwe ne pula fyalepelela pa lufuba.” (The Outline of History) Ukupepa kwa kwa Isis kwali ukwaseeka nga nshi mu Egupti. Na kabili kwaanene ukupulinkana incende ya Mediterranean, ukucilisha mu Greece na Roma, ukufika fye na ku masamba na kapinda ka ku kuso aka Europe.

Mu Foinike na Kanaani, ukupepa lesa nyina kwasanikile pali Ashtoreth, nelyo Astarte, uwasoselwe ukuba umukashi wa kwa Baali. Ukupala umubiye wa Babilonia, Ishtar, aali ponse pabili lesa mwanakashi wa kusanda no wa nkondo. Mu Egupti ifilembo fya pa kale fyalisangwa apo Astarte etwa nakulubantu wa mu mulu kabili namfumu wa mu mulu. Abena Israele baali no kuibimba mu bulwi bwa lyonse ukulwisha ukusonga kwa kubotelesha ukwa kupepa kwa uyu lesa mwanakashi uwa kusanda.

Ku kapinda ka ku kuso aka masamba mu Anatolia, uwalingene na Ishtar ni Cybele, uwaishibikwe nga Nyina Mukalamba uwa balesa. Na kabili aitilwe Umufyashi wa Bonse, Uuliisha Bonse, Nyina wa Bapaalwa bonse. Ukufuma ku Anatolia icisumino ca Cybele calyanene mu kubalilapo ku Greece kabili lyene ku Roma, uko capusunswike ukufika fye na mu Nshita yesu Iyaishibikwa. Ukupepa kwa uyu lesa mwanakashi uwa kusanda kwasanshishemo ukucinda kwapumbusa, ukuitetaula kwa bashimapepo, ukuitungula kwa basalwa kuli bushimapepo, no kwenda kwa kusefya umo icaimikwa ca kwa lesa mwanakashi casungilwe mu kupuulama.b

Abena Greece bashatumpuluka bapepele lesa mwanakashi we Sonde Nyina uwaleitwa Gaea. Lelo balesa babo abapokelelwa basanshishemo balesa banakashi ba musango wa kwa Ishtar, pamo nga Aphrodite, lesa mwanakashi wa kusanda no kutemwa; Atena, lesa mwanakashi uwa nkondo; na Demeter, lesa mwanakashi uwa bulimi.

Mu Roma, Venus aali lesa mwanakashi wa kutemwa kabili, pamo nge fyo, alingene na Aphrodite wa ku Greece na Ishtar wa ku Babilonia. Abena Roma, nangu cibe fyo, na kabili bapepele balesa banakashi Isis, Cybele, na Minerva (Atena wa ku Greece), abo bonse babelebeshe mu nshila imo nelyo iinankwe umusango wa kutendekelako uwa kwa Ishtar.

Mu kumonekesha, pa makana ya myaka, ukupepa kwa kwa lesa nyina kwali kulwishanya kwa maka ku kupepa kwasanguluka ukwa kwa Kabumba mukalamba, Yehova. Bushe ukupepa lesa nyina mukalamba kwalipwile? Nelyo bushe kwalipusunsuka ukufika mu kasuba ka lelo? Twapaapaata twalilila ukubelenga.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 3]

ISHTAR wa Babiloni apashanishiwa ku lutanda

[Abatusuminishe]

Courtesy of The British Museum

[Icikope pe bula 4]

ISIS wa ku Egupti na kalesa akanya ka Horus

[Abatusuminishe]

Musée du Louvre, Paris