Icipandwa 3

Ubushishi Bwaseeka mu Nshimi

1-3. (a) Mulandu nshi inshimi shilingile ukutusekesesha? (b) Finshi tulefimba muli ici cipandwa?

MULANDU NSHI wa kulangulukila inshimi? Bushe tashaba fye fishimiko fyaelenganishiwa fyafuma ku nshita yapita iya ku kale? Ilintu caba ica cine ukuti ishingi shashimpwa pa fishimiko fyaelenganishiwa, shimbi shashimpwa pa cishinka. Buula ku ca kumwenako inshimi ne milumbe ifyasangwa mu kusaalala kwa calo ifyo ifyashimpwa pa cishinka ca Mulamba wa calo, nelyo Ilyeshi, lintu Baibolo ishimika.

² Umulandu wa kulangulukila inshimi wa kuti e citendekelo ca fisumino ne mpupo ificili fisangwa mu mabutotelo ilelo. Ku ca kumwenako, icisumino mu mweo uushifwa kuti calonshiwa ukufuma ku nshimi sha pa kale isha bena Ashuri na bena Babiloni ukupula mu nshimi sha bena Egupti, isha bena Greece, ne sha bena Roma ukufika kuli Kristendomu, umo caba e cifundisho cikalamba mu fya butotelo fyakwe. Inshimi shaba bushininkisho bwa kuti umuntu wa pa kale alesapika balesa, pamo pene no bupilibulo mu bumi. Muli cino cipandwa mu kwipifya tulefimba imo iya mitwe ya lyashi yaseeka iima mu nshimi sha fikulilo fikalamba ifya calo. Lintu tulepituluka muli ishi nshimi, tulemona ifyo ububumbo, Ilyeshi, balesa ba bufi ne fyapala balesa, umweo uushifwa, no kupepa akasuba filemako lyonse nga ubushishi bwaseeka mu kutumbinkana kwa nshimi. Lelo mulandu nshi ici cifwile ukubele fyo?

³ Ilingi line nga nshi kulabako umukoli wa cishinka ca mu lyashi lya kale, umuntu, nelyo ica kucitika ico pa numa cakukumishiwa nelyo ukunyonganikwa ku kupanga ulushimi. Cimo ica ifi fishinka fya mu lyashi lya kale caba icalembwa ca Baibolo ica bubumbo.a

Icishinka ne Cishimiko Caelenganishiwa pa lwa Bubumbo

4, 5. Finshi fyali ifisumino fimo ifya nshimi sha bena Greece?

⁴ Inshimi sha bubumbo shalipaka, lelo takwaba shakwatamo amano yayanguka ya calembwa ca bubumbo ca Baibolo. (Ukutendeka, ifipandwa 1, 2) Ku ca kumwenako, ubulondoloshi bwapeelwa mu nshimi sha ciGreek bumfwika ubwa butuutu. Umwina Greece wa ntanshi ukubika inshimi mu kulembwa mu nshila yakonkana ni Hesiod, uwalembele Theogony wakwe mu mwanda wa myaka walenga cinekonsekonse B.C.E. Alondolola fintu balesa ne calo fyatendeke. Atampila pali Gaea, nelyo Gaia (Isonde), uufyala Uranus (Umulu). Ifyakonkapo fyalondololwa no wasambilila Jasper Griffin muli The Oxford History of the Classical World:

⁵ “Hesiod ashimika ilyashi, lyaishibikwa kuli Homer, ilya kupyanana kwa balesa ba mwi ulu. Intanshi Uranus alipulilemo, lelo atitikishe abana bakwe, kabili Gaia akoseleshe umwana mwaume wakwe Cronos ukumutungula. Cronos mu kukonkapo aminawile abana bakwe, ukufikila umukashi wakwe Rhea amupeele ilibwe ukulya mu cifulo ca kwa Seu, umwana Seu akushiwe mu Krete, apatikishe wishi ukuluka bamunyina, kabili pamo na bene no kwaafwilisha kumbi acimfishe Cronos ne Fipokapoka fyakwe no kubapoosa mu Tartari.”

6. Ukulingana na Jasper Griffin, cinshi cili ni ntulo yapalako iya bwingi bwa nshimi sha bena Greece?

⁶ Kufuma ku ntulo nshi uko abena Greece bafumishe ishi nshimi sheni? Kalemba umo wine ayasuka ati: “Intulo iine ya liko yamoneka ukufuma ku bena Sumer. Muli aya mashiwi ya ku kabanga tusangamo ukupyanana kwa balesa, ne cipasho ca kutungula, ukumina, no kubwekeshiwapo kwa libwe mu nshila isho, nangu shalekana, shilanga ukuti ukupalana na Hesiod takuli kwa mankumanya.” Tuli no kulolesha kuli Mesopotamia wa pa kale na Babiloni nge ntulo ya nshimi ishingi isho ishaandatile intambi shimbi.

7. (a) Mulandu nshi cishayangukila ukukwata ifyebo pa lwa nshimi sha pa kale sha bena China? (b) Ni shani fintu ulushimi lwa bena China lumo lulondolola ukubumbwa kwe sonde no muntu? (Linganyeniko Ukutendeka 1:27; 2:7.)

⁷ Inshimi sha pa kale isha butotelo bwa bantu kale ubwa bena China tashaba lyonse ishayanguka ukushilondolola, apo ubwingi bwa fyalembwa fyalyonawilwe mu ciputulwa ca nshita ica 213-191 B.C.E.b Inshimi shimo shalishala, nangu cibe fyo, pamo nga lumo ululondolola ifyo isonde lyapangilwe. Profesa wa mano ya ku Kabanga, Anthony Christie, alemba ati: “Tusambilila ukuti Chaos aali nge lini lya nkoko. Takwaliko Umulu nelyo Isonde. Ukufuma mu lini P’an-ku alifyelwe, ilintu ku fipapa fya liko fyafina Isonde lyalipangilwe ne Ulu ukufuma ku fipapa fya liko fyayanguka. P’an-ku aimininwako nga kantele mafwasa, uwafwala impapa ya bere nelyo umwingila wa mabula. Pa myaka 18,000 intamfu pa kati ke Sonde ne Ulu yalekula cila bushiku [mupepi na mamita yatatu], kabili P’an-ku akulile pa cipimo cimo cine ica kuti umubili wakwe waiswishe umupokapoka. Lintu afwile, imbali shapusanapusana isha mubili wakwe shasangwike imisango ya cifyalilwa iyalekanalekana. . . . Impantila sha mu mubili wakwe shasangwike umushobo wa buntunse.”

8. Ukulingana ne nshimi sha baInca, ni shani fintu indimi shabeleko?

⁸ Ukufuma ku South America umulumbe wa Inca ulondolola ifyo kabumba wa mu lushimi apeele imilandile ku luko lumo na lumo. “Apeele ku luko lumo na lumo ululimi lwali no kulanda . . . Apeele ukuba umumi no mweo kuli umo na umo pamo pene [na] abaume na banakashi no kukambisha uluko lumo na lumo ukwibila pe samba lye sonde. Muli fyo uluko lumo na lumo lwapitile pe samba lya mushili no kutuntukila mu fifulo apeele kuli bene.” (The Fables and Rites of the Yncas, kuli Cristóbal de Molina uwa ku Cuzco, ifyaambulwa mu South American Mythology) Muli uyu mulandu cimoneka ukuti ubulondoloshi bwa Baibolo ubwa kufulunganishiwa kwa ndimi pa Babele e mukoli wa cishinka uwa ulu lushimi lwa ciInca. (Ukutendeka 11:1-9) Lelo nomba lekeni twalwile ukusakamana kwesu kuli Mulamba walondololwa muli Baibolo pa Ukutendeka 7:17-24.

Ilyeshi—Cishinka Nelyo Lushimi?

9. (a) Cinshi Baibolo itweba pa lwa mibele ya pa ntanshi ya Lyeshi pe sonde? (b) Cinshi Noa no lupwa lwakwe baali no kucita pa kupusuka ku Lyeshi?

⁹ Ukutubwesesha ku numa ku myaka imo 4,500 yapitapo, apepi kuli 2,500 B.C.E., Baibolo itweba ukuti abana ba kwa Lesa aba mupashi bapondweke bayalwike abantunse kabili “baibuulila abakashi.” Uku kutumbinkana kwa kufyala kushali kwa cifyalilwa kwaleteleko abaNefili ba lukaakala, “bene mapaka ayalipo ku kale, abaume ba lulumbi.” Imibele yabo iya bumpulamafunde yayambukile icalo ca pa ntanshi ya Lyeshi ukufika ku cipimo ca kuti Yehova asosele ati: “Nkafita aba bantu nalengele ukubafumya pe sonde ponse . . . pantu ninjikatwo kulanguluka pa kuti nalificitile. Lelo Noa asango kusenaminwa ku menso ya kwa Yehova.” Ubulondoshi lyene butwalilila ne ntampulo shashininkishiwa kabili ishibomba isho Noa ali no kubuula pa kuipususha umwine, pamo pene no lupwa lwakwe no kulekanalekana kwa misango ya finama, ukufuma ku Lyeshi.—Ukutendeka 6:1-8, Ukutendeka 6:13–8:22; 1 Petro 3:19, 20; 2 Petro 2:4; Yuda 6.

10. Mulandu nshi ubulondoshi bwa Baibolo ubwa Lyeshi tabulingile ukumwenwa ngo lushimi?

¹⁰ Icalembwa ca fyacitike pa ntanshi ya Lyeshi cashimikwa mu Ukutendeka caebwa pamo ngo lushimi kuli bakalengulula ba muno nshiku. Lelo, ilyashi lya kale ilya kwa Noa lyalipokelelwe no kusuminwa ku bantu ba busumino, pamo nga Esaya, Esekiele, Yesu Kristu, na batumwa Petro na Paulo. Na kabili lyalyaafwilishiwa ku cishinka ca kuti lyabelebeshiwa mu nshimi ishingi mu kusaalala kwa calo, ukusanshako Umushikakulo wa kwa Gilgamesh pamo pene ne nshimi sha ku China ne sha baAztec, abaInca, na baMaya. Mu kuba ne calembwa ca Baibolo mu muntontonkanya, lekeni nomba tulanguluke ulushimi lwa bena Ashuri na bena Babiloni no kulosha kwa luko ku lyeshi.c—Esaya 54:9; Esekiele 14:20; Mateo 24:37; AbaHebere 11:7.

Ilyeshi no Muntu-Lesa Gilgamesh

11. Ni pali cinshi ukwishiba kwesu ukwa Mushikakulo wa Gilgamesh kwashimpwa?

¹¹ Ukubwelela ku numa mu lyashi lya kale mu kucitikako ukucila imyaka 4,000, twakumanya ulushimi lwalumbuka ulwa bena Akkad ulwaitwa Umushikakulo wa kwa Gilgamesh. Ukwishiba kwesu kwa ici apakalamba kwashimpwa pa calembwa ca cuneiform (ifilembo fya bena Mesopotamia) icafumine mu laibrari ya kwa Ashurbanipal, uwatekele mu 668-627 B.C.E., muli Ninebe wa pa kale.

12. Ni ani aali Gilgamesh, kabili mulandu nshi ashalumbukile? (Linganyeniko Ukutendeka 6:1, 2.)

¹² Lyashi lya kucimfya kwa kwa Gilgamesh, uwalondolwelwe ukuba mu cakaniko ca fibili muli fitatu lesa, ne cakaniko cimo muli fitatu umuntu, nelyo ukupala lesa. Ubupilibulo bumo ubwa mushikakulo butila: “Muli Uruk akuulilemo ifibumba, icibimbili cikalamba, ne tempele lya kwa Eanna wapaalwa ilya kwa lesa wa lwelele Anu, ne lya kwa Ishtar lesa mwanakashi wa kutemwa . . . , nakulubantu wesu wa kutemwa ne nkondo.” (Moneni umukululo, ibula 45, ku kutantikwa kwa balesa baume na balesa banakashi ba bena Ashuri na bena Babiloni.) Nangu cibe fyo, Gilgamesh taali mu cine cine cibumbwa cawama ukucikwata mupepi. Abekashi ba Uruk bailishenye kuli balesa: “Ulunkumbwa lwakwe talusha nacisungu ku mutemwishi wakwe, nelyo mwana mwanakashi wa musalifi nelyo umukashi wa mukankaala.”

13. (a) Ni ncitilo nshi iyo balesa babuulile, kabili cinshi Gilgamesh acitile? (b) Utnapishtim aali ni ani?

¹³ Ni ncitilo nshi iyo balesa babuulile mu kwankula ku kuilishanya kwa bantu? Lesa mwanakashi Aruru abumbile Enkidu ukuba icibambe ca buntunse ca kwa Gilgamesh. Nangu cibe fyo, mu cifulo ca kuba abalwani, basangwike ifibusa fyapalamisha. Mu kupita kwa mushikakulo, Enkidu alifwile. Ukusansaika, Gilgamesh apuundile ati: “Nga nafwa, bushe nshakabe nga Enkidu? Akalanda kaingila mwi fumo lyandi. Ukutiina imfwa, ndeendauka mwi wanga.” Afwaile inkama ya bumunshifwa kabili atendeke ukufwaya Utnapishtim, uwapusunswike mulamba uwapeelwe bumunshifwa pamo na balesa.

14. (a) Cinshi Utnapishtim aebelwe ukucita? (Linganyeniko Ukutendeka 6:13-16.) (b) Cinshi cafumine mu lwendo lwa mushikakulo wa kwa Gilgamesh?

¹⁴ Gilgamesh mu kupelako asanga Utnapishtim, uwamweba ilyashi lya lyeshi. Nge fyo cisangwa mu cipapatu ca Mushikakulo XI, icaishibikwa nga Icipapatu ca Lyeshi, Utnapishtim alondolola amakambisho yapeelwe kuli wene ukukuma ku lyeshi ayatile: “Sopolola (iyi) ŋanda, kuula ingalaba! Sha ifikwatwa, iwe fwaya umweo. . . . Mu kati ka ngalaba iwe usende imbuto sha fintu fya mweo fyonse.” Bushe ici tacumfwika mu nshila imo ukupala ukulosha kwa Baibolo kuli Noa ne Lyeshi? Lelo Utnapishtim te kuti abike bumunshifwa pali Gilgamesh. Gilgamesh, pa kulengwa ubulanda, abwelela ku mushi ku Uruk. Ubulondoloshi busondwelela ne mfwa yakwe. Ubukombe bwa cinkumbawile ubwa mushikakulo bulanda no kufulwisha kwa mfwa no bumi bwa pa numa. Abo bantu ba pa kale tabasangile Lesa wa cine ne subilo. Nangu cibe fyo, ukulundana kwa mushikakulo no bulondoloshi bwayanguka bwa Baibolo ubwa nkulo ya pa ntanshi ya Lyeshi cintu camonekesha. Nomba natwalukile ku bulondoloshi bwa Lyeshi nga fintu bumoneka mu milumbe imbi.

Umulumbe wa Lyeshi mu Ntambi Shimbi

15. Mulandu nshi umulumbe wa lyeshi lya bena Sumer wabela uwa kusekesha kuli ifwe?

¹⁵ Icacilapo kubangilila nelyo fye pa bulondoloshi bwa Mushikakulo wa Gilgamesh caba lushimi lwa bena Sumer ululangisha “Ziusudra, uwapalana na Noa wa mu Baibolo, uwalondololwa nga uwa bukapepa, imfumu itiina lesa, lyonse uwabebeta ukusokolola kwa bulesa mu filoto nelyo inyimbo sha lupupo.” (Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament) Ukulingana ne ntulo imo ine, ulu lushimi “lupeela ukulingana kwapalamisha no kwacilapo kwebekesha ku fyebo fya mu baibolo ifishilati fisangwe mu fitabo fya bena Sumer.” Ukutumpuluka kwa bena Babiloni no kwa bena Ashuri, ukwaishile pa numa, kwasongelwe no kwa bena Sumer.

16. Kufuma ku ntulo nshi uko imilumbe ya lyeshi ya bena China yafumine?

¹⁶ Icitabo China—A History in Art citwebo kuti umo uwa bakateka ba pa kale uwa China aali Yü, “kacimfya wa Lyeshi Likalamba. Yü apatwilile amenshi ya lyeshi mu mimana na mabemba pa kwikalika cipya cipya abantu bakwe.” Incenshi ya fya nshimi Joseph Campbell alembele ulwa “Ciputulwa ce Kumi Likalamba” ica bena China, ukusoso ati: “Kuli iyi nkulo yacindama, iipwilila muli Mulamba, bakateka ikumi bapeelwe mbali mu nshimi sha mu kubangilila isha nshita ya kwa Chou. E co, cimoneka ukuti ico tulemona pano limbi kuti caba kwalula kwa cikaya ukwa kukonkana kwa mutande wa mfumu sha pa kale isha bena Sumer.” Campbell lyene aloseshe ku fyebo fimbi ukufuma ku milumbe ya bena China iyamoneke “ukukosha ukupaasha kwa ntulo ya cina Mesopotamia.” Ico citubwesesha ku ntulo ya citendekelo imo ine iya nshimi ishingi. Nangu cibe fyo, ilyashi lya Lyeshi na kabili limoneka muli ba America, ku ca kumwenako, mu Mexico mu kati ka ciputulwa ca nshita ica baAztec mu myanda ya myaka yalenga 15 na 16 C.E.

17. Milumbe nshi iya lyeshi intu abaAztec bakwete?

¹⁷ Inshimi sha Aztec shalandile ulwa nkulo sha mu kubangilila shine, mu kati ka ya kubalilapo umo isonde lyaikelwemo na mapaka. (Ico ca kwibukisha na cimbi ica baNefili, amapaka yaloshiwako mu Baibolo pa Ukutendeka 6:4.) Shasanshishemo umulumbe wa mu nshita ya ku kale sana uwa lyeshi umo “amenshi yali pa mulu yapuminkene na yali pe samba, ukufimbilikisha ififutu fye sonde no kulenga icili conse ukuba bemba wakulisha uwa ciyayaya.” Lesa walelama imfula na menshi aali Tlaloc. Nangu cibe fyo, imfula yakwe tayapokelelwe apabula umutengo lelo yapeelwe “mu kukabushanya no mulopa wa bubamfi bwapeelwe ilambo abo ifilamba fyabo fyalekonkoloka fyali no kubimbula kabili muli ifyo ukubimbula ukupongoloka kwa mfula.” (Mythology—An Illustrated Encyclopedia) Umulumbe umbi ulanda ukuti mu ciputulwa ca nshita calenga fine catekelwe kuli Chalchiuhtlicue, lesa mwanakashi wa menshi, uo ububumbo bwakwe bwalobele ku lyeshi. Abantu bapuswike pa kusanguka isabi!

18. Bulondoloshi nshi bwaanana mu nshimi sha bena South America? (Linganyeniko Ukutendeka 6:7, 8; 2 Petro 2:5.)

¹⁸ Mu musango umo wine, abaInca bakwete imilumbe yabo iya Lyeshi. Kalemba wa ku Britain Harold Osborne alanda ati: “Nakalimo imbali sha musambaombe mu nshimi sha mu South America malyashi ya mulamba . . . Inshimi sha mulamba shaba ukuli konse mu kati ka bonse abantu na bantu bekala mu mpanga shasansuka ne mishobo ikala mu mpanga shabatama ishakaba. Mulamba mu cinkumbawile alundanishiwa ku bubumbo kabili na ku mutebeto wa kumoneka [ukusokoloka] ukwa kwa lesa kabumba. . . . Inshita shimo camonwa ngo kukanda kwa bulesa ukupyangapo umutundu wa muntu uulipo mu kupekanishisha ukwibuka kwa mushobo upya.”

19. Londolola umulumbe wa lyeshi uwa Maya.

¹⁹ Mu kupalako, baMaya mu Mexico na Central America bakwete umulumbe wabo uwa Lyeshi uyo wabimbilemo mulamba wa kubumbwa konse, nelyo haiyococab, icipilibula “amenshi ukukupa isonde.” Shikofu wa ciKatolika Las Casas alembele ukuti abena India ba ku Guatemala “baitile cene Butic, ishiwi ilyo lipilibula ilyeshi lya menshi ayengi kabili ilipilibula ubupingushi bwa kupelako, kabili ifyo basumina ukuti Butic na umbi ali apepi ukwisa, uuli ilyeshi limbi kabili ubupingushi, te bwa menshi, lelo ubwa mulilo.” Inshimi sha lyeshi ishingi na shimbi shalibako ukushinguluka icalo, lelo ishinono ishambwilwe kale kale shibomba ku kukosha umukoli wa mulumbe, icacitike ica mu lyashi lya kale icashimikwa mwi buku lya Ukutendeka.

Icisumino ca Mweo Uushifwa Capulinkana Monse

20. Cinshi cali icisumino ca bena Ashuri na bena Babiloni ukulosha ku bumi bwa pa numa ya mfwa?

²⁰ Nangu cibe fyo, te nshimi shonse shakwata icitendekelo mu cishinka nelyo mu Baibolo. Mu kusapika Lesa kwakwe, umuntu aikatilila ku fyani, ukutumpikwa no kukopeka kwa bumunshifwa. Nge fyo tulemona ukupulinkana ici citabo, icisumino ca mweo uushifwa nelyo ukulekanalekana kwa ciko caba cishilano icaisa ukutentemukila kuli ifwe ukupulinkana mu makana ya myaka. Abantu ba cikulilo ca pa kale ica bena Ashuri na bena Babiloni basumine mu bumi bwa pa numa ya mfwa. New Larousse Encyclopedia of Mythology calondolola ukuti: “Pe samba lye sonde, ukucila icilindi ca ku mbo ica Apsu [caisulamo amenshi yasuma kabili cashinguluka isonde], kwaliko icifulo ca bwikashi ica helo uko abantu batentemukile pa numa ya mfwa. Caali ‘Calo cishibwelwako’ . . . Muli ifi fitungu fya mfifi ya ciyayaya imyeo ya bafwa—edimmu—‘yafwala, ukupala ifyuni, umwingila wa mapindo’ yonse yatulaikwa pamo.” Ukulingana no lushimi, ici calo ca pe samba lya mushili catekelwe kuli lesa mwanakashi Ereshkigal, “Umwana mwanakashi wa mfumu ye sonde likalamba.”

21. Ukulingana ne cisumino ca bena Egupti, cinshi cacitike ku bafwa?

²¹ Abena Egupti mu kupalako bakwete mfundo yabo iya mweo uushifwa. Intanshi umweo taulafika ku cifulo ca nsansa, wali no kupiminwa kuli Maat, lesa mwanakashi wa cine no bulungi, uwalepashanishiwa kwi sako lya cine. Nangula Anubis, lesa wakwete umutwe wa mumbwe, nelyo Horus, ulukoshi, tabaafwilishe mibombele. Nga wasuminishiwa kuli Osiris, uyo mweo wali no kutwalilila ukwakana mu kusekelela na balesa. (Moneni icilangililo, ibula 50.) Nga fintu caba lyonse, pano tusanga ubushishi bwaseeka ubwe tontonkanyo lya cina Babiloni ilya mweo uushifwa ukumumunga ubutotelo bwa bantu, ubumi, ne ncitilo.

22. Cinshi cali itontonkanyo lya bena China ilya bafwa, kabili cinshi cacitilwe ku kubaafwilisha?

²² Inshimi sha pa kale isha bena China shasanshishemo icisumino ca kupusunsuka pa numa ya mfwa no kukabila kwa kusunga ifikolwe ifya nsansa. Ifikolwe “fyatontonkanishiwe ukuba imipashi ya mweo iya maka, fyonse ifyayangwako ku busuma bwa ntuntuko shabo abali abomi, lelo yakwete amaka ya cipyu ca kukanda nga fyafulwishiwa.” Abafwa baali no kupeelwa ukwaafwilisha ukuli konse, ukusanshako na banabo ba mu mfwa. Muli fyo, “ishamfumu shimo isha ku Shang . . . shaleshiikwa pamo ne finakabupalu fya buntunse ukufuma pa mwanda umo ukufika kuli itatu, abaali no kuba bakapyunga bakwe mu calo cakonkapo. (Ici cibelesho calundanya China wa pa kale kuli Egupti, Africa, Japan, ne fifulo fimbi, uko amalambo yapalako yalecitwa.)” (Man’s Religions, kuli John B. Noss) Muli iyi milandu ukusumina mu mweo uushifwa kwatungulwile ku malambo ya buntunse.—Cilanyeniko Lukala Milandu 9:5, 10; Esaya 38:18, 19.

23. (a) Mu nshimi sha bena Greece, ni ani kabili cinshi cali Hades? (b) Hades cinshi ukulingana na Baibolo?

²³ Abena Greece, pa kupanga balesa abengi mu nshimi shabo, nabo bene baali abayangwako ku bafwa no buyo bwabo. Ukulingana ne nshimi, uwabikile mu kwangalila ubufumu bwa mfifi yafitisha aali mwana mwaume wa kwa Cronus kabili munyina wa balesa Seu na Poseidon. Ishina lyakwe aali Hades, kabili ubufumu bwakwe bwainikwe ishina lyakwe. Ni shani imyeo ya bafwa yalefika ku Hades?d

24. (a) Ukulingana ne nshimi sha bena Greece, cinshi cacitike mu calo ca pe samba? (b) Kupalana nshi ku Mushikakulo wa kwa Gilgamesh kwaliko mu nshimi sha bena Greece?

²⁴ Kalemba Ellen Switzer alondolola ati: “Kwaliko . . . ifibumbwa fya kutiinya mu calo ca pe samba. Kwaliko Charon, uwaleoba icikwepe icalesenda abafwile nomba line ukufuma ku calo ca ba mweo ukuya ku calo ca pe samba. Charon alefwaya amalipilo ya mulimo wakwe uwa cikwepe [ukwabuka umumana Styx], kabili abena Greece ilingi line baleshiika abafwa babo ne ndalama pe samba lya lulimi ukushininkisha ukuti nabakwata amalipilo yalinga. Imyeo yafwa iishali na maka ya kulipila yalesungilwa ku lubali lubi ulwa mumana, mu musango wa calo cabulo mwine, kabili limbi kuti yabwela ku kucusha aba mweo.”e

25. Ni bani basongelwe ku kutontonkanya kwa bena Greece ukulosha ku mweo?

²⁵ Inshimi sha ciGreek isha mweo shaile ku kusonga itontonkanyo lya ciRoma, kabili bamano ya buntunse aba ku Greece, pamo nga Plato (mupepi na 427-347 B.C.E.), mu kukosa basongele bakatontonkanya ba buKristu aba busangu abapokelele icisambilisho ca mweo uushifwa mu cifundisho cabo, nangu cishakwete citendekelo ca mu Baibolo.

26, 27. Ni shani fintu abaAztec, abaInca, na baMaya bamwene imfwa?

²⁶ BaAztec, abaInca, na baMaya nabo bene basumine mu mweo uushifwa. Imfwa yali inkama ikalamba kuli bene nga fintu caali ku kutumpuluka kumbi. Bakwete ukusefya kwabo ne fisumino ukubaafwilisha ukuiwikisha abene beka kuli cene. Nga fintu kalemba wa lyashi lya kale ilya fya kushula Victor W. von Hagen alondolola mwi buku lyakwe The Ancient Sun Kingdoms of the Americas ati: “Abafwa mu cituntulu bali aba mweo: bapitile fye ukufuma ku lubali lumo ukuya ku lunankwe; baali abashimoneka, abashingafumbatwa, abashingacenwa. Abafwa . . . basangwike ifilundwa fishimoneka ifya mukowa.”—Cilanyeniko Abapingushi 16:30; Esekiele 18:4, 20.

²⁷ Intulo imo ine itweba ukuti “umwina India [umuInca] asumine muli bumunshifwa; mu cishinka asumine ukuti umo tabalile afwa, . . . umubili wafwa wasangwike fye uushafwa kabili wasendele ukusonga kwa maka yashimoneka.” UmuMaya na o asumine mu mweo na mu myulu 13 na bahelo 9. Muli fyo, konse uko twayalukila, abantu bafwaile ukukana bucine bwa mfwa, kabili umweo uushifwa waba e mutambu wa kushintililapo.—Esaya 38:18; Imilimo 3:23.

28. Fisumino nshi fimo ifyaanana mu Africa?

²⁸ Inshimi sha mu Africa mu kupalako shisanshamo ukuloshako ku kupusunsuka kwa mweo. Abena Africa abengi bekala mu kutiina imyeo ya bafwa. New Larousse Encyclopedia of Mythology ilanda ukuti: “Ici cisumino cakakililwa pamo ne cinankwe—ukubako kwatwalilila ukwa mweo pa numa ya mfwa. Ababuŋanga baba na maka ya kwita imyeo ukwaafwa amaka yabo. Imyeo ya bafwa ilingi line ikuukila mu mibili ya finama, nelyo ukufyalilwa cipya cipya mu fimenwa.” Pamo nga ica kufumamo, abaZulu te kuti bepaye insoka shimo isho basumina ukuba imipashi ya bantu babo.

29. Londolola imilumbe ya mishobo imo iya mu Africa wa ku kapinda ka ku kulyo. (Linganyeniko Ukutendeka 2:15-17; 3:1-5.)

²⁹ BaMasai ba ku kabanga ka ku kapinda ka ku kulyo ka Africa basumina muli kabumba uwitwa ’Ng ai, uubika malaika umulinshi pali Masai umo umo ngo kucingilila. Pa kashita ka kufwa, malaika asenda umweo wa musalifi ku bumi bwa pa numa. Larousse yambwilwe mu kubangilila ipeela umulumbe wa mfwa wa ciZulu ukubimbamo umuntu wa ntanshi, uNkulunkulu, uyo kuli ulu lushimi asangwike uwabako wapulamo. Atumine lufwinyemba ku kweba umutundu wa muntu ati, “Abantu tabakafwe!” Lufwinyemba ali uwakokomoka kabili alipumbwilwe pa nshila. E co uNkulunkulu atumine ubukombe bwapusanako muli mulinso, ati, “Abantu bakafwa!” Mulinso afikile kulya intanshi, “kabili ukutula ilyo takwaba muntu uwafyukapo imfwa.” Mu kuba no kulekanalekana, uyu mulumbe umo wine wabako mu kati ka mishobo ya Bechuana, Basuto, na Baronga.

30. Muli cino citabo cinshi tulemona mu kulundako pa lwa mweo?

³⁰ Ilyo tulesupila ukusambilila ukusapika Lesa ukwa mutundu wa muntu, tukamona mu kulundako na kabili ifyo ulushimi lwa mweo uushifwa lwaba ulwacindama kabili ne fyo lucili ulwacindama ku mutundu wa muntu.

Ukupepa Akasuba na Malambo ya Bantunse

31. (a) Cinshi abena Egupti basumine pa lwa kwa lesa kasuba Ra? (b) Ni shani ico cicilana na cintu Baibolo isosa? (Ilumbo 19:4-6)

³¹ Inshimi sha mu Egupti shafukata ilongo lyakula ilya balesa baume na balesa banakashi. Nga fintu cali mu bwikashi ubwingi ubwa pa kale, ilintu abena Egupti basapike Lesa, bakulilwe ku kupepa icaleafwilisha ubumi bwabo bwa cila bushiku—akasuba. Muli fyo, pe samba lye shina lya Ra (Amon-Ra), bacindikishe shikulu mulopwe we ulu, uwalenina mu bwato ubushiku ubuli bonse ukufuma ku kabanga ukuya ku masamba. Lintu ubushiku bwafikile, akonkele inshila yabamo busanso ukupula mu calo ca pe samba.

32. Londolola umo uwa mitebeto ya kuli lesa mulilo Xiuhtecutli (Huehueteotl).

³² Amalambo ya bantunse yali lubali lwaseeka mu kupepa akasuba mu mabutotelo ya baAztec, abaInca, na baMaya. AbaAztec basefeshe ukukonkana kwa lyonse ukwa mitebeto ya butotelo, mu kuba na malambo ya bantunse kuli balesa babo balekanalekana, no kucila mu kupepa lesa kasuba Tezcatlipoca. Na kabili, mu mutebeto wa kwa lesa mulilo Xiuhtecutli (Huehueteotl), “abafungwa ba nkondo bacindile pamo na babekete kabili . . . bapooselwe mu mulilo walebilima kabili lyene ukutulikwa pa misolilo, ukulobwamo lintu bacili aba mweo ku kukwata imitima yabo iicili iletunta ukuputulwako ukupeelwa kuli balesa.—The Ancient Sun Kingdoms of the Americas.

33. (a) Cinshi ukupepa kwa baInca kwasanshishemo? (b) Cinshi Baibolo isosa pa lwa malambo ya bantunse? (Linganyeniko 2 Ishamfumu 23:5, 11; Yeremia 32:35; Esekiele 8:16.)

³³ Ukutantalila ku kapinda ka ku kulyo, ubutotelo bwa baInca bwakwete amalambo ya buko ne nshimi. Mu kupepa kwa pa kale ukwa baInca, abana ne finama bapeelwe amalambo kuli lesa kasuba Inti na kuli Viracocha, kabumba.

Balesa Baume na Balesa Banakashi ba mu Nshimi

34. Ni bani bapangile icabamo batatu cacililepo ukulumbuka ica bena Egupti, kabili ni mbali nshi babombele?

³⁴ Ubwacilapo ukulumbuka mu cabamo batatu ca bena Egupti ni ubo ubwapangwa na Isis, icishibilo ca bunyina bwa bulesa; Osiris, munyina wakwe na lumbwe; na Horus, umwana mwaume wabo, ilingi line emininwako ku lukoshi. Isis inshita shimo alangishiwa mu fyaimikwa fya cina Egupti ukonsha umwana wakwe ubwikele ica kulenga ukwibukisha nga nshi ku fyaimikwa fya kwa nacisungu no mwana ne fyalengwa fya Kristendomu, ifyaishile ku kumoneka ukucila pa myaka amakana yabili pa numa. Mu kupita kwa nshita umulume wa kwa Isis, Osiris, afikile pa kulumbuka nga lesa wa bafwa pantu apeele isubilo lya bumi bwa ciyayaya ubwa nsansa ku myeo ya bafwa mu bumi bwa pa numa.

35. Ni ani wali Hathor, kabili cinshi cali umutebeto wakwe uukalamba uwa pa mwaka?

³⁵ Hathor wa Egupti aali lesa mwanakashi wa kutemwa no buseko, inyimbo no kucinda. Abele namfumu wa bafwa, ukubafwilisha no mutanto ukufikila ku mulu. Nga fintu New Larousse Encyclopedia of Mythology ilondolola, alesefiwa ne mitebeto ikalamba, “ukucila pali yonse mu Bushiku bwa Mwaka Upya, ubwali ubushiku bwa pa caka ubwa kufyalwa kwakwe. Pa ntanshi ya macaca banamapepo baleleta icipasho ca kwa Hathor ku nse pa ciputa ukucisansalika ku myengelele ya kasuba kaletula. Ukusekelela ukwakonkelepo kwali kabepekesho ka kwangala kwa cine cine, kabili ubushiku bwapwilile mu lwimbo no kukolwa.” Bushe ifintu fyalyaluka ukufika ukwalepa ifyo mu kusefya kwa Mwaka Upya amakana ayengi aya myaka pa numa?

36. (a) Cinshi cali imitantikile ya butotelo bwa bena Israele mu mwanda wa myaka walenga 16 B.C.E.? (b) Bupilibulo nshi ubwaibela ubo Ifinkunka Ikumi fyakwete?

³⁶ Abena Egupti na kabili bakwete balesa baume na balesa banakashi ba finama abengi mwi longo lyabo, pamo nga Apis cilume wa ŋombe, Banaded sukusuku, Heqt cula, Hathor iŋombe iikota, na Sebek iŋwena. (Abena Roma 1:21-23) Cali ni muli iyi mitantikile ya butotelo e mo abena Israele baisangile abene beka mu bunkole nga basha mu mwanda wa myaka walenga 16 B.C.E. Pa kubakakula ukufuma ku kufyambata kwa bumankonso kwa kwa Farao, Yehova, Lesa wa bena Israele, aali no kutuma ifinkunka fyapusanapusana ikumi ukulwisha Egupti. (Ukufuma 7:14–12:36) Ifyo finkunka fyalingene no kucendwa kwapimwa ukwa balesa ba mu nshimi ba Egupti.—Moneni umukululo, ibula 62.

37. (a) Musango nshi wali balesa bamo aba ciRoma? (b) Ni shani fintu imyendele ya balesa yayambukile abakonshi babo? (c) Ca kukumanya nshi ico Paulo na Barnaba bakwete mu Lustra?

³⁷ Nomba lekeni tuselele kuli balesa ba ku Greece na Roma ifya pa kale. Roma ayashime ubwingi bwa balesa ukufuma kuli Greece wa pa kale, pamo pene no bulumba bwabo no bubi. (Moneni imikululo, amabula 43 na 66.) Ku ca kumwenako, Venus na Flora bali bacilende babulwa insoni; Bacchus aali cakolwa no wa ciwowo; Mercury aali akapondo ka pali cinkwente; na Apollo aali kabeleleka wa banakashi. Cashimikwa ukuti Jupiter, wishi wa balesa, acitile ubucende nelyo ukulalana na ba mu lupwa apepi na banakashi 59! (Ifyo caba ica kwibukisha ulwa bamalaika bapondweke abaupile abanakashi pa ntanshi ya Lyeshi!) Apo bakapepa bakongamina ku kubelebesha imyendele ya balesa babo, bushe kuti caba ica kusungusha ukuti bakateka ba Roma pamo nga Tiberi, Nero, na Caligula baikele ubumi bwailekelesha nga bacende, abalalelale, ne nkomi?

38. (a) Londolola umusango wa kupepa wabeleshiwe mu Roma. (b) Ni shani fintu ubutotelo bwasongele umushilika wa ciRoma?

³⁸ Mu butotelo bwabo, abena Roma basanshishemo balesa bafumine ku fishilano ifingi. Ku ca kumwenako, babuulile mu kuba no kucincimuka ukupepa kwa kwa Mithras, lesa wa bena Persia uwa lubuuto, uwasangwike lesa wabo kasuba (moneni umukululo, amabula 60-1), na lesa mwanakashi wa baSyria Atargatis (Ishtar). Bayalwile Artemi wa bena Greece kalunga mwanakashi ukuba Diana kabili bakwete ukulekanalekana kwabo kwine ukwa kwa Isis wa bena Egupti. Na kabili bapokelele balesa banakashi batatu ba ciCelt aba kusanda.—Imilimo 19:23-28.

39. (a) Ni ani atekele bushimapepo bwa ciRoma? (b) Londolola kumo ukwa kusefya kwa butotelo ukwa ciRoma.

³⁹ Ku fibelesho fya mipepele yabo iya kusefya iya pa cintubwingi pa mfuba imyanda iingi na matempele, bakwete ukulekanalekana kwa bashimapepo, bonse abo “abaishile pe samba lya bulashi bwa kwa Pontifex Maximus [Pontiff Wapulamo], uwali umutwe wa butotelo bwa buteko.” (Atlas of the Roman World) Icitabo cimo cine ica mapu cilondolola ukuti kumo ukwa kusefya kwa ciRoma kwali taurobolium, umo “kapepa aleiminina mu cilindi kabili asamfiwe mu mulopa wa cilume wa ŋombe wapeelwe lambo pali wene. Afumine muli ulu lupupo mu mibele ya bukaele bwasanguluka.”

Inshimi sha Bwina Kristu ne Milumbe?

40. Ni shani fintu abasambilila abengi bamona ifya kucitika fya buKristu bwa mu kubangilila?

⁴⁰ Ukulingana na bakalengulula bamo ba muno nshiku, ubuKristu nabo bwine bwafukatila inshimi ne milumbe. Bushe ico mu cituntulu e fyo caba? Abasambilila abengi bamona nge nshimi ukufyalwa kuli nacisungu kwa kwa Yesu, ifipesha mano fyakwe, no kubuuka kwakwe. Bamo bafika fye na ku kusosa ifyo tabalile abako lelo ukuti ulushimi lwakwe luntu lwasendwa ukufuma ku nshimi sha pa kale no kupepa akasuba. Nga fintu incenshi ya fya nshimi Joseph Campbell alemba ati: “Abasambilila abengi balitubulula, muli fyo, ukuti takwabalile akubako atemwa ni Yohane [Kabatisha] nelyo Yesu, lelo beka lesa wa menshi na lesa wa kasuba.” Lelo tulekabila ukwibukisha ukuti ubwingi bwa aba basambi bamo bene ni bamukanalesa na muli fyo bakaana umupwilapo icisumino icili conse muli Lesa.

41, 42. Bushininkisho nshi bwabako ku kwaafwilisha ukuba kwa mu lyashi lya kale ukwa buKristu bwa mu kubangilila?

⁴¹ Nangu cibe fyo, iyi mimwene yabamo imintelengu ilasuula ubushininkisho bwa mu lyashi lya kale. Ku ca kumwenako, kalemba wa lyashi lya kale wa ciYuda Josephus (mupepi na 37 ukufika mupepi na 100 C.E.) alembele ati: “Ku baYuda bamo ubonaushi bwa mulalo wa kwa Herode bwamoneke ukuba icilandushi ca bulesa, kabili mu kushininkisha icilandushi ca bulungi, ku misungile yakwe ya kwa Yohane, ishina lya mutoto Kabatisha. Pantu Herode alimwipeye, nangula aali umuntu musuma.”—Marko 1:14; 6:14-29.

⁴² Uyu kalemba wa lyashi lya kale umo wine na kabili acitile ubunte ku kubako kwa mu lyashi lya kale ukwa kwa Yesu Kristu, lintu alembele ati kwaimineko “Yesu umo, umuntu uwacenjelesha, nga mu cine cine engetwa umuntu . . . u o abasambi bakwe beta umwana wa kwa Lesa.” Atwalilile mu kusosa ati “Pilato alimupingwile . . . Kabili na nomba umushobo wa yabo betwa ‘abena Mesia’ pa numa yakwe tabafumapo.”f—Marko 15:1-5, 22-26; Imilimo 11:26.

43. Citendekelo nshi ico umutumwa Petro akwete ica kucetekela muli Kristu?

⁴³ E co, umutumwa wa Bwina Kristu Petro kuti alemba mu kuba no kushininwa kwakumanina nga nsangwapo wa kwaluka kwa kwa Yesu, ati: “Pantu tatwakonkelele imilumbe [ciGreek, myʹthos] iyashikwa ku bucenjeshi, ilyo twamulengele ukwishiba amaka no kwisa ifya kwa Shikulwifwe Yesu Kristu; lelo twali bakamona wa bumulopwe bwakwe, ilyo apokelele ubukata no mucinshi kuli Lesa Wishi, ilyo kuli wene kwaletelwe ishiwi ukufuma ku bukata bwa bukalamba ubwacilishamo, aliti, Uyu e mwana wandi, Uwatemwikwa, uo mbekelwamo. Kabili ishiwi ili ifwe twalyumfwile lyaletwa ukufuma mu mulu, pa kuti twali pamo nankwe mu lupili lwa mushilo.”—2 Petro 1:16-18.g

44. Cishinte nshi ca Baibolo cilingile ukucimfya mu kukansana ukuli konse pa kati ka matontonkanyo ya muntu ne Cebo ca kwa Lesa?

⁴⁴ Muli uku kulwishanya pa kati ka kutontonkanya “kwalamuka” kwa muntu ne Cebo ca kwa Lesa, tufwile ukubomfya icishinte cilumbwilwe mu kubangilila ica kuti: “Pantu pali nshi nga bamo tabatetekele? bushe ukukanatetekela kwabo kukafulunganye cishinka ca kwa Lesa? Nakalya! Lesa wene abe uwa cine, no muntu onse uwa bufi; ifyo calembwa, aciti, E kuti mulungamikwe mu kulubulula kwenu, no kwebelwa mu kupingulwa kwenu.”—Abena Roma 3:3, 4.

Ubushishi Bwaseeka

45. Bushishi nshi bumo ubwaseeka busangwa mu nshimi sha calo?

⁴⁵ Uku kupitulukamo kwipi kwa nshimi sha mu calo shimo kubombele ku kulangisha imbali shimo ishaseeka, ubwingi bwa isho shingalonshiwa ukubwekela ku Babiloni, apatampile ubutotelo bwingi mu Mesopotamia. Kwabako ubushishi bwaseeka, nangu mu fishinka fya kubumbwa, nelyo mu bulondoloshi pa lwa ciputulwa ca nshita lintu ifyapala balesa na mapaka fyaikele mu calo na lintu mulamba aonawile ababifi, nelyo mu matontonkanyo ya kutendekelako aya butotelo bwa kupepa akasuba no mweo uushifwa.

46, 47. (a) Bulondoloshi nshi bwa Baibolo twingapeela ku ntulo no bushishi ifyaseeka ifya nshimi? (b) Ni mbali nshi shalundwako isha kupepa kwa pa kale tukafimba?

⁴⁶ Ukufuma ku mimwene ya mu Baibolo, kuti twalondolola ubu bushishi bwaseeka lintu twaibukisha ukuti pa numa ya Lyeshi, pa kukambisha kwa kwa Lesa umutundu wa muntu wasalangene ukufuma ku Babele mu Mesopotamia ukucila pa myaka 4,200 yapitapo. Nangu bapaatukene, ukupanga indupwa ne mishobo yakwata indimi shapusanapusana, batendeke no kumfwikisha kwa cishinte kumo kwine ukwa pa ntanshi ya lyashi lya kale na matontonkanya ya butotelo. (Ukutendeka 11:1-9) Ukucila pa myanda ya myaka, uku kumfwikisha kwasangwike ukwanyonganikwa no kwapulamikwa mu cikulilo cimo na cimo, ukufumamo ifishimiko fyaelenganishiwa ifingi, imilumbe, ne nshimi ifyo fyatentemukila kuli ifwe ilelo. Ishi nshimi, ishaputuka ku cine ca Baibolo, shafililwe ukupalamika umutundu wa muntu kuli Lesa wa cine.

⁴⁷ Nangu cibe fyo, umutundu wa muntu na kabili walilumbulula inkuntu shabo sha butotelo mu nshila shimbi ishalekanalekana—ukupupa imipashi, bu shaman, buŋanga, ukupepa ifikolwe, na fimbipo. Bushe filatweba icili conse pa lwa kusapika Lesa kwa mutundu wa muntu?

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 43]

Imilungu ya ciGreek ne ciRomai

Balesa baume na balesa banakashi abengi aba nshimi sha ciGreek bakwete ififulo fyapalana mu nshimi sha ciRoma. Umutande pe samba utantike fimo ifya bene.

IciGreek IciRoma Ulubali

Aphrodite Venus Lesa mwanakashi wa kutemwa

Apollo Apollo Lesa wa lubuuto, umuti, ne mishikakulo

Ares Mars Lesa wa nkondo

Asclepius Aesculapius Lesa wa kundapa

Demeter Ceres Lesa mwanakashi wa fintu filekula

Eros Cupid Lesa wa kutemwa

Hestia Vesta Lesa mwanakashi wa conto

Hypnos Somnus Lesa wa tulo

Pluto, Hades Pluto Lesa wa calo ca pe samba

Rhea Ops Umukashi na nkashi wa kwa Cronus

Seu Jupiter Kateka wa balesa

Fyashimpwa pali The World Book Encyclopedia, 1987, Volyumu 13.

[Akabokoshi pe bula 45]

Balesa Baume na Balesa Banakashi ba Bena Ashuri na Bena Babiloni

Anu—lesa wapulamo, uuteka imyulu; wishi wa kwa Ishtar

Asshur—lesa wa luko umusalifi uwa bena Ashuri; kabili lesa wa kusanda

Ea—lesa wa menshi. Wishi kwa Marduk. Asokele Utnapishtim ulwa lyeshi

Enlil (Bel)—shikulu wa mwela; pa numa uwalinganishiwe mu nshimi sha ciGreek kuli Seu. Uwaingishiwe ku bena Babiloni muli Marduk (Bel)

Ishtar—ukupashanishiwa kwa bulesa ukwa pulaneti Venus; bucilende bwashila ulubali lwa mipepele yakwe iya kusefya. Mu Foinike ali Astarte, Atargatis mu Suria, Astarte mu Baibolo (1 Ishamfumu 11:5, 33), Aphrodite mu Greece, Venus mu Roma

Marduk—uwa ntanshi mu kati ka balesa ba cina Babiloni; “apokolwele balesa bambi bonse no kupoka imibombele yabo yonse yalekanalekana.” Aitilwe Merodaki ku bena Israele

Shamash—lesa kasuba uwa lubuuto no bulungi. Kasobela wa kwa Apollo wa ku Greece

Sin—lesa mweshi, icilundwa ca batatu icasanshishemo Shamash (akasuba) na Ishtar (pulaneti Venus)

Tamusi (Dumuzi)—lesa wa kulobolola. Umutemwikwa wa kwa Ishtar

(Fyashimpwa pali New Larousse Encyclopedia of Mythology)

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 60, 61]

Balesa ba Mushilika wa ciRoma

Roma aali uwalumbuka ku mulandu wa mulalo wa fita fyakwe uwasalapulwa. Ukwikatana kwa buteko bwakwe kwashintilile pa mupashi no kufumamo cimo kwa mpuka sha fita. Bushe ubutotelo bwali ica kusangwilako ca kupendelako? Ee, kabili ku ce shuko kuli ifwe, abena Roma bashile ku numa ubushininkisho bwamonekesha ubwa kubomba kwabo ne mibele ya ba cinkwente, amalinga, iminyangala, ifiyanda fya mangalo, na matempele. Ku ca kumwenako, mu Northumbria, ku kapinda ka ku kuso ka England, kwabako Icibumba calumbuka ica kwa Hadrian, icakuulilwe mupepi na 122 C.E. Cinshi ifya kushula fyasokolola ku lwa mibombele ya mpuka ya bashilika ba ciRoma no lubali lwa butotelo?

Umusungilwa babenye mu Housesteads, umwaba apepi ne fitantala fyashulilwe ifya mpuka ya bashilika ba ciRoma pa Cibumba ica kwa Hadrian, icalangishiwa cilondolola ukuti: “Ubumi bwa butotelo ubwa mushilika wa ciRoma bwayakanikene mu mbali shitatu. Intanshi . . . imipepele ya kusefya iya Bakateka Basangwilwe Milungu no kupepa kwa balesa ba kucingilila aba ciRoma pamo nga Jupiter, Victory na Mars. Icipailo capeelwe kuli Jupiter umwaka uuli onse pa cibansa ca peleti ice linga limo na limo. Abashilika bonse balecetekelwa ukwakanamo mu mutebeto wa kusefya inshiku sha kufyalwa, inshiku sha kunina no kucimfya kwa Bakateka Basangwilwe Milungu.” Fintu capalana ku myata ya mulalo wa fita uwa lelo, umo shimapepo wa bashilika, ifipailo, ne mendela fyaba ulubali lwa lyonse ulwa kupepa kwa mulalo wa fita.

Lelo cinshi cali ulubali lwa cibili ulwa bumi bwa butotelo bwa mushilika wa ciRoma? Kwali kupepa kwa balesa ba kucingilila no mupashi uulinshi uwa mpuka yabo yaibela “pamo pene na balesa baletelwe ukufuma ku fyalo fyabo fya cikaya.”

“Mu kupelako kwaliko imipepele ya kusefya iyakonkelwe no muntu umo umo. Nga ca kuti umushilika afikilishe ukukakililwako kwakwe ku mipepele ya kusefya iya bulashi aali umuntungwa ku kupepa lesa onse untu afwaile.” Ico caumfwika ukupala imibele yalekelwako iya buntungwa bwa kupepa, lelo “ukufumyako fye kwali ni ayo mabutotelo, ayo buDruid bwali bumo, ayo ifibelesho fya yako fyalangulwike ifishaba fya buntunse, kabili na ayo yantu bucishinka bwa yako ku Buteko bwaletwishikwa, ku ca kumwenako, ubuKristu.”—Linganyeniko Luka 20:21-25; 23:1, 2; Imilimo 10:1, 2, 22.

Mu ca kusekesha, mu 1949 itempele lya kwa Mithras lyalisangilwe mu lutikiti ku Carrawburgh, mupepi nga nshi na ku Cibumba ca kwa Hadrian. (Moneni icikope.) Bakashula ba fyashikama bapima ukuti lyakuulilwe mupepi na 205 C.E. Lyakwatamo icipasho ca kwa lesa kasuba, ifipailo, ne cilembo ca mu ciLatini icilondolola ukuti, mu lubali, “Kuli lesa ashingacimfiwa Mithras.”

[Akabokoshi pe bula 62]

Balesa ba Egupti ne Finkunka Ikumi

Yehova aputunkenye ubupingushi pali balesa babulwa amaka aba Egupti mu nshila ya Finkunka Ikumi.—Ukufuma 7:14–12:32.

Icinkunka Ubulondoshi

[Akabokoshi pe bula 66]

Inshimi no buKristu

Ukupepa kwa balesa ba mu nshimi ukwa ku Greece wa pa kale na Roma kwali mu kubomba kwakumanina lintu ubuKristu bwamoneke mupepi ne myaka amakana yabili yapitapo. Mu Asia Minor amashina ya ciGreek yacili yalatwalilila, icilondolola umulandu abantu ba mu Lustra (muli Turkey wa bushiku bwa nomba) baitile bakaposha ba buKristu Paulo na Barnaba “imilungu,” ukulosha kuli bene nga Herme na Seu umo umo, ukucila Mercury na Jupiter aba ciRoma. Ubulondoloshi busosa ukuti “shimapepo wa kwa Seu, uo ulufuba lwakwe lwali apalungatana no mushi, aletele iŋombe shilume ne ntamba sha maluba ku mpongolo, alafwaya [u]kwipailako ilambo pamo na mabumba.” (Imilimo 14:8-18) Ni mu kuba fye no bwafya emo Paulo na Barnaba bashinine ibumba ukukanacita amalambo kuli bene. Cilangilila ifyo balya bantu basendele inshimi shabo mu kukatama ku numa kulya.

[Icikope pe bula 42]

Ulupili lwa Olympus, Greece, umushi watunganishiwa ukuba uwa balesa

[Icikope pe bula 47]

Icipapatu ce bumba mu filembo cuneiform ico cipeela ulubali lwa Mushikakulo wa kwa Gilgamesh

[Icikope pe bula 50]

Anubis, lesa wakwato mutwe wa mumbwe, alepima umutima umweo ku cakulingo kufina lwa ku kuso, kuli Maat, lesa mwanakashi wa cine no bulungi, uulangililwe kwi sako; Thoth alemba ica kufumamo pa cipapatu pa ntanshi ya kucibilisha kuli Osiris

[Ifikope pe bula 55]

Chalchiuhtlicue, lesa mwanakashi wa Aztec wa menshi yasuma; icipe ca mimonekele ya cipululu icakwata ulupako umo casuminwa ukuti e mo imitima yalepeelwa ilambo yalebikwa

[Icikope pe bula 57]

Icabamo batatu ca bena Egupti: ukufuma ku kuso, Horus, Osiris, na Isis

[Ifikope pe bula 58]

Ukupepa akasuba kwa baInca kwabeleshiwe pa Machu Picchu, Peru

Intihuatana, cabikwa mu kati, “icifulo ca cifundo” ica kasuba, napamo cabomfiwe mu kulundana no kupepa akasuba pa Machu Picchu

[Ifikope pe bula 63]

Ifya kwimininako fya balesa Horus ulukoshi, Apis cilume wa ŋombe, na Heqt cula. Balesa ba bena Egupti tabali na maka ya kucilikila ifinkunka ifyo Yehova atumine, ukusanshako ukusangula Nile ukuba umulopa

[Ifikope pe bula 64]

Imilungu ya cina Greece, ukufuma ku kuso, Aphrodite; Seu nasenda Ganymede, kasenda wa lukombo uwa balesa; na Artemi