Ulubali 2—Yehova Alitusakamene pe Samba lya Cibindo

MU KATI ka Nkondo ya Calo iya II, akashimbi ka kukakilako mushipi wa uniformo yandi iya mushilika wa ciNazi kakwete ifilembo fya kuti “Lesa Ali na Ifwe.” Kuli ine ici cali ca kumwenako fye na cimbi ica kuibimbamo kwa macalici mu nkondo no kusuumya umulopa. Calinselawishe. E co pa nshita lintu babili aba Nte sha kwa Yehova balanshenye na ine mu Limbach-Oberfrohna, East Germany, nalikalifiwe no butotelo kabili nali mukanalesa kabili uwasumina mu kusanguka.

“Mwikwata itontonkanyo lya kuti nkasanguka Umwina Kristu,” e fyo naebele Inte abatandele. Lelo ukupaasha kwabo kwalinshinine ukuti kwalibako Lesa. Mu kwipushaipusha, nalishitile Baibolo kabili mu nshita natendeke ukusambilila yene na bene. Ico cali ni muli shinde wa 1953, lintu imibombele ya Nte mu East Germany kale kale yali pe samba lya cibindo ca Komyunisiti pa myaka mupepi na itatu.

The Watchtower iya August 15, 1953, yalondolwele imibele ya Nte sha kwa Yehova pali iyo nshita, ukusoso kuti: “Nangu cingati balelengulwa no kutiinishiwa, nangu cingati tabali na maka ya kwita umo no munankwe ukwabula intanshi ukushininkisha ukuti takuli uulebakonka, nangu cingati umo ukusangwa ne fitabo fya Watchtower calepilibula imyaka ibili nelyo itatu mu cifungo pa ‘kwananya kwa fitabo fya kusongelekanya’, kabili nangu cingati imyanda ya bamunyina abengi abakosoka, abo balebuula ubutungulushi, bali mu cifungo, nalyo line Inte sha kwa Yehova mu East Germany batwalilila ukushimikila.”

Mu 1955 umukashi wandi, Regina, na ine twasangilwe kwi bungano lya pa kati ka nko ilya Nte sha kwa Yehova mu Nuremberg, West Germany, kabili umwaka wakonkelepo bonse babili twalibatishiwe mu West Berlin. Ico, kwena, cali ni pa ntanshi Icibumba ca Berlin tacilaimikwa mu 1961, ukuputula East Germany ukufuma ku West Berlin. Lelo nelyo fye ni pa ntanshi nshilabatishiwa, bucishinka bwandi kuli Yehova Lesa bwabikilwe ku bwesho.

Ukubuula Ifishingamo

Icilonganino ca Nte sha kwa Yehova cintu twatendeke ukuyako mu Limbach-Oberfrohna cakabile umo uwali no kulonganika ifitabo fya Baibolo mu West Berlin. Twalikwete amakwebo yanono na bana banono babili, lelo ukubombela Yehova kale kale kwali e ca kutontapo ubumi bwesu. Twayalwile motoka yesu iya kale, iyo yacilengele ukucitikako ukufisa ifitabo 60. Ukuba cikabala cali bukwebo bwa busanso, lelo bwansambilishe ukushintilila pali Yehova.

Ukucilinganya na motoka ukufuma ku East Berlin ukuya ku citungu ca ku Masamba tacali icayanguka, kabili ilingi line ndasunguka fintu twali na maka ya kucita ifyo lyonse. Inshita imo lintu twali mu citungu calubuka, twalonganike ifitabo no kuyafifisa muli motoka ilyo tatulaciluka umupaka ukubwelela ku East Germany.

Pa kashita kamo, e lintu fye twapwile ukufisa ifitabo lintu umweni afumine mu ŋanda ya munkulinkuli. “Imwe mwe bali apo,” e fintu abilikishe. Nalitulumushiwe icabipisha. Bushe acilatumona? “Kuti cawama mukaye kumbi inshita ikakonkapo. Motoka yakwata ifya kumfwaninamo fya pa radio iya bakapokola ba mu East Germany imikwa pa cifutu palya, kabili limbi kuti bamwikata.” Naishishe icefu. Ukuciluka umupaka kwali fye bwino, kabili bane aba ifwe muli motoka twaimbile inshila yonse pa kubwelelamo ku ŋanda.

Ukuipekanishisha Ukuputulwako

Muli ba 1950 bamunyina mu East Germany bashintilile pali abo aba ku Masamba (West Germany) ku fitabo no butungulushi. Lelo mu 1960 ukuteuluka kwalicitilwe uko kwayafwilishe Nte umo umo mu East Germany ukuipalamika ku Nte shinankwe mu cifulo umo aikele. Lyene mu June 1961 ikalasi lya kubalilapo ilye Sukulu lya Butumikishi bwa Bufumu kuli baeluda lyalicitilwe mu Berlin. Nalisangilwe kuli iyi kosi ya kubalilapo iya milungu ine. Mu milungu fye mutanda pa numa, mu kupumikisha twaliputwilweko ukufuma ku Masamba lintu Icibumba ca Berlin caimikwe. Umulimo wesu nomba tawali fye wa mu bumfisolo lelo na kabili uwa kuputulwako.

Bamo balitiinine ukuti imibombele ya Nte sha kwa Yehova mu East Germany yali no kubotelela umupwilapo. Nangu cibe fyo, ukuteuluka kwa kuteyanya ukwaletelweko umwaka umo mu kubangilila kwatwafwile ukusungilila ukwikatana kwa ku mupashi no bukose. Mu kulundapo, ukukanshiwa kwapokelelwe na baeluda abasangilwe kwi kalasi lya kubalilapo ilye Sukulu lya Butumikishi bwa Bufumu lyalibapangeshe ukupeelako uku kukansha kuli baeluda bambi. E co Yehova alitupekanishishe ku kuputulwako kwesu, kwati fye ni fintu aali natupekanishisha ku cibindo mu 1950 mu kuba na mabungano ya citungu aya 1949.

Pa kuputulwako ukufuma ku Masamba, cali icamonekesha ukuti twali no kubuula ukuitendekelako ku kusungilila ukuteyanya ukusela. Twalembele bamunyinefwe ba Bwina Kristu mu West Berlin no kutubulula ukulongana na bene pa musebo mu Kabanga uyo wali uwingafikwako na balendo ukufuma ku Masamba. Twabepekeshe motoka ukonaika pa cifulo casontelwe. Amaminiti yamo pa numa bamunyina balyenseshe motoka, ukutuletela ifitabo fya Baibolo. Mu nsansa, na kabili baletele icitabo ca kusambililamo candi ice Sukulu lya Butumikishi bwa Bufumu, ifyebo nalembele, na Baibolo intu nashile ku numa mu Berlin pa milandu ya kucingililwa. Mwandi cali ca kucincimusha ukufipokelela na kabili! Nshaishibe fintu nali no kukabila apakalamba ifi fintu mu kati ka myaka yakonkelepo inono.

Isukulu lya mu Bumfisolo

Inshiku shinono pa numa, twalikambishiwe ukupekanishisha amakalasi ye Sukulu lya Butumikishi bwa Bufumu mu ncende shonse isha East Germany. Bakafundisha bane balisontelwe, ukusanshako na ine. Lelo kuli ine camoneke ukuba umulimo ushingacitikako ukukansha baeluda bonse ilintu umulimo wesu wali pe samba lya cibindo. Pa kufungushanya cintu twalecita, napingwilepo ukupekanya amakalasi ukupala holide ya kusake nsakwe.

Ikalasi limo limo lyapangilwe na basambi bane na ine pamo nga kafundisha, ukusanshako na munyina walenga mutanda uwabombele nga kepika. Abakashi na bana nabo bene balisangilweko. E co mu cinkumbawile twakwete ibumba lya bantu ukufuma pali 15 ukufika kuli 20. Icifulo ca kusakapo insakwe icalinga camoneke ukukanabako, e co ulupwa lwandi na ine twaliile ku kufwaya ififulo fyalinga.

Pa kashita kamo, ilintu twaleenda ukupita mu mushi, twamwene akashila akatungulwile mu mushitu ukutaluka ukufuma ku misebo ikalamba. Camoneke icalinga, e co natununwike mwine musumba. “Tulefwaya icifulo ico twingaposako imilungu imo ukusake nsakwe mu kuba ne ndupwa shimbi ishinono,” e fyo nalondolwele. “Tulefwaya ukuba mu cifulo fweka pa kuti abana bengangala mu kukakuka. Bushe kuti twabomfya umutengo uli palya?” Alisuminishe, e co twacitile amapekanyo.

Pali ico cifulo, twaimike amatenti ne ŋanda yandi itintwa na motoka pa kuti twingapanga icifulo ca pa kati icafisama ukufuma ku nse. Iŋanda itintwa na motoka yabombele nga umuputule we kalasi. Twakumaninemo kwi sambililo lyashika ilya maawala 8 pa nshiku 14. Mu cifulo caisalilwa mwalimo ifipuna ne tebulo, ifyapekanishiwa e pali twapokelele abatandashi bashaenekelwa. Kabili twalibapokelele! Pa nshita sha musango uyo mu cituntulu twatesekeshe ukwafwilisha kwabamo kutemwa ukwa ndupwa shesu.

Ilintu twalekwata amasambililo ye sukulu, indupwa shesu shaiminine nga bamalonda. Pali aka kashita kaibela, mwine musumba, uwali na kabili kalemba wa cikaya uwa Kabungwe ka Komyunisimu, alimwenwe aleisa ukupita mu kashila ukulola ku fimuti fyesu. Malonda atinike apa kulishishe nyenjele ya kusoka apo palundanishiwe ne nsale ku nyenjele ya kusoka mu ŋanda itintwa na motoka. Apo pene twaliisusunkenye ukufuma mu ŋanda itintwa na motoka no kuya mu fifulo fyapekanishiwa mu kubangilila ukushinguluka itebulo no kutendeka ukuteya injuka. Palipo no musukupala wa fya kunwa fikola ku kulenga ukumoneka ukuba ukwa cine cine. Mwine musumba alitutandalile muli bucibusa no kubwelela ku ŋanda ukwabula umutunganya uuli onse uwa calecitika mu cituntulu.

Amasambililo ye Sukulu lya Butumikishi bwa Bufumu yalicitilwe ukupulinkana icalo conse ukufuma muli shinde wa 1962 ukufika ku kulekelesha kwa 1965. Ukukanshiwa kwashika ukwapokelelwe palya, ukwasanshishemo ifyebo pa fya kubomba ne mibele yesu imo mu East Germany, kwapekenye baeluda ku bwangalishi bwa mulimo wa kushimikila. Pa kusangwa ku masambililo ye sukulu, baeluda tabaipuswile fye inshita yabo iya kutuusha lelo no kuibika mu busanso bwa kubikwa mu cifungo.

Ubunonshi bwe Sukulu

Amabulashi mu kusakamanisha yalelolekesha imibombele yesu, kabili ku kupwa kwa 1965, pa numa baeluda bafulilako babe nabapita mwi sukulu, yaeseshe ukupuma ulupumo lwabipisha pa kuteyanya kwesu. Baikete Inte 15 abalelangulukwa ukuba bamo abalebuula ubutungulushi mu mulimo. Yali ni ncitilo yapekanishiwa bwino, ukupyanga ukucilinganya icalo. Na kabili, abengi batontonkenye ukuti Inte bali no kuleka ukubomba. Lelo mu kuba no kwaafwa kwa kwa Yehova twabeleshe imibele no kutwalilila no mulimo wesu ukupala kale lyonse.

Ukucilisha icalengele ici ukucitikako cali kukansha uko baeluda bapokelele mwi Sukulu lya Butumikishi bwa Bufumu ne fikakilo fya kucetekelwa ifyapangilwe ukupitila mu kubishanya uko baipakishe mu kati ka aya masambililo ye sukulu. Muli ifyo, ukuteyanya kwalangile umupampamina wa kuko. Fintu cali icacindama ukuti twakonkele mu cumfwila amakambisho ya kuteyanya mu kupalamisha!—Esaya 48:17.

Cali icamonekesha mu myeshi yakonkelepo ukuti ukucilikila kukalamba ku mabulashi ya kamfulumende kwakwete ukwambukila kwa kulwisha ukunono pa mibombele yesu. Pa numa ya nshita inono, twali na maka ya kutendeka cipya cipya amasambililo ye Sukulu lya Butumikishi bwa Bufumu. Ilintu amabulashi bailwike ukubukuluka kwesu, balipatikishiwe ukwalula imicenjelo yabo. Mwandi cali kucimfya kuli Yehova!

Abacincila mu Butumikishi

Pali iyo nshita Ibumba lyesu ilye Sambililo lya Citabo pa Cilonganino lyakwete mupepi na bantu basano. Umo umo uwa ifwe apokelele ifitabo fyesu ifya Baibolo ukupitila muli uku kutantika kwe sambililo lya citabo, kabili umulimo wa kushimikila waampanashiwe ukufuma kuli aya mabumba yanono aye sambililo. Ukufuma fye pa kutendeka Yehova alipaalile Regina na ine mu kuba na bantu bengi abafwaile ukusambilila Baibolo.

Umulimo wa ku ŋanda ne ŋanda waliteulwilwe mu nshila imo ku kutucingilila ukufuma ku kwishibikwa no kwikatwa. Twali no kutandala pa ŋanda imo, lyene ukuciluka amayanda yanono pa ntanshi ya kukonkonsha pa mwinshi na umbi. Pa ŋanda imo namayo alilaalike Regina na ine ukwingila. Twalelanshanya umutwe wa mu Malembo na wene lintu umwana wakwe umwaume aingile mu muputule. Aali uwa kulungatika.

“Bushe mwalibala amumonapo Lesa wenu?” e fyo aipwishe. “Pa kuti fye mwishibe, ine nsumina fye muli ico mona. Fyonse ifyashala fya cabe cabe fye.”

“Te kuti nsumine ico,” e fyo nayaswike. “Bushe walibala aumonapo bongobongo obe? Conse ico ucita cilangilila ukuti walikwata bongobongo.”

Regina na ine twapeele ifya kumwenako fya fintu fimbi ifyo tupokelela ukwabula ukufimona, pamo nga umulilo wa malaiti. Umulumendo akutike mu kusakamanisha, kabili isambililo lya Baibolo lyalitendeke na wene na nyina. Bonse babili babele Inte. Na kuba, abantu 14 abo umukashi wandi na ine twasambilile nabo bali Inte. Citika wa iyo mpendwa twabakumenye mu kati ka kutandala kwesu ukwa ku ŋanda ne ŋanda, na citika umbi twabakumenye mu kubalilapo mu kati ka bunte bwa mu lyashi.

Mu kwangufyanya fye lintu isambililo lya Baibolo ilya mu ŋanda lyaletungululwa lyonse kabili twalangulwike umuntu ukuba uwacetekelwa, twalaalike umuntu uyo ukwisa ku kulongana kwesu. Ukwangwako kukalamba, nangu cibe fyo, kwali kwa nampo nga umusambi kuti abika mu busanso ukucingililwa kwa bantu ba kwa Lesa. Muli fyo, inshita shimo calesenda umwaka umo nelyo ukucilapo pa ntanshi twali no kulaalika umusambi wa Baibolo ukwisa ku kulongana, kabili pa tushita tumo calesenda inshita yalepa. Ndeibukisha umwaume umo uwaipakishe icipimo cimo ica kulumbuka; alelangulukwa uwa kubalilapo pa mutande wa mashina ya balashi ba pa mulu mu Kabungwe ka Komyunisimu. Akwete isambililo lya Baibolo pa myeshi pabula pa ntanshi talasuminishiwa ukusangwa ku kulongana! Ilelo uyu mwaume ni munyinefwe wa Bwina Kristu.

Amabulashi Ukutwalilila Ukutusapika

Pa numa ya 1965 tatwakumenye ukwikatwa kwalundwako ukukalamba, lelo nalyo line tatwali mu mutende. Amabulashi yacili yaletuceeceeta. Mupepi na pali iyi nshita nalibimbilwemo mu kupalamisha mu mibombele ya kuteyanya kwesu, e co napokelele ukubebetwa kwaibela ukufuma ku mabulashi. Inshita shishingapendwa balinsendele ku kwipushiwa, ukunsenda muli motoka ku fitesheni fya bakapokola no kunjipusha mu kubamo ifintiinya. “Kuti washa ubuntungwa bobe nomba line fye,” e fyo bali no kusosa. “Uleya ku cifungo.” Lelo lyonse balendekelako ukuya mu kupelako.

Mu 1972 abalashi babili balintandalile kabili mu kukanasakamana bapeele ukuteyanya kwesu umucinshi usuma. Balekutika pe Sambililo lyesu ilya Ulupungu lwa kwa Kalinda ilya cilonganino. “Twasangile icipande ukuba ica kukalifya nga nshi,” e fintu bailishenye. Ukwabula ukutwishika bali abayangwako pa lwa fintu bambi pambi bengatontonkanya ulwa mfundo sha Komyunisimu nga ca kuti bali no kubelenga icipande calesambililwa. “Na kabushe,” e fyo basosele, “Ulupungu lwa kwa Kalinda lwakwata ukwananishiwa kwa mamilioni yasano nelyo mutanda, kabili lulabelengwa mu fyalo fyaletumpuluka. Talwaba fye ni magazini yasauka.” Mu mutima natile, ‘Mwandi walungika!’

Ukufika mu 1972 twali pe samba lya cibindo pa myaka 22, kabili Yehova alitutungulwile mu kutemwa kabili mano mano. Twalikonkele amakambisho yakwe mu kusakamana, lelo cali no kuba myaka na imbi 18 pa ntanshi Inte mu East Germany bali no kwishibikwa mwi funde. Fintu tuli aba nsansa ku buntungwa bwa kusungusha ubo nomba tuipakisha ku kupepa Lesa wesu, Yehova—Nga fintu cashimikwa na Helmut Martin.