Yehova, “Kapingula wa Pano Isonde Ponse” Uwabula Akapaatulula
“Shifwe [apingwilo] mwabelo mulimo wa muntu no muntu ukwabula akapaatulula.”—1 PETRO 1:17.
1, 2. (a) Mulandu nshi tulingile ponse pabili ukubela no mwenso kabili ukusansamushiwa kwi tontonkanyo lya kuti Yehova ni Kapingula mukalamba? (b) Mu mulandu wa mwi funde uwa kwa Yehova ukulwisha inko, lubali nshi luntu ababomfi bakwe aba pe sonde babomba?
YEHOVA ni “Kapingula wa pano isonde ponse” umukalamba. (Ukutendeka 18:25) Pamo nga Lesa Wapulamo uwa kubumbwa konse, alikwata insambu shapwililila isha kupingula ifibumbwa fyakwe. Ili lili litontonkanyo lya kupuutamo umwenso kabili pa nshita imo ine ilya kusansamusha. Mose mu kuseshiwa alumbulwile ici calemoneka ukupilika, ukusoso kuti: “Yehova Lesa wenu e Lesa wa milungu, kabili e Shikulu wa bashikulu, Lesa mukulu, wa bumpalume kabili wa kutiinya, uushaba na kapaatulula, uushipoke fisakanwa; uucito bupingushi ku nshiwa na kuli mukamfwilwa, kabili uwatemwo mulebeshi ku kumupeele filyo ne fya kufwala.”—Amalango 10:17, 18.
2 Mwandi kulinganya kwa kwebekesha! Lesa mukalamba, uwa maka, uwa kupuutamo umwenso, lelo uwabula akapaatulula kabili mu kubamo ukutemwa ukucingilila amabuseko ya nshiwa, bamukamfwilwa, na balebeshi. Nani wingafwaya Kapingula uwakwatisho kutemwa ukucila Yehova? Ukuilangisha umwine ngo wakwata umulandu wa mwi funde uwa kulwishe nko sha calo ca kwa Satana, Yehova epusha ababomfi bakwe pe sonde ukuba inte shakwe. (Esaya 34:8; 43:9-12) Tashintilila pa bunte bwabo ku kushininkisha bulesa bwakwe na bumulopwe bwakwe ubwa mwi funde. Lelo apeela inte shakwe ishuko lyaibela ilya kucitilo bunte pa ntanshi ya mutundu wa muntu ukuti beshibe ukupulamo kwakwe. Inte shakwe balanakila kuli bumulopwe bwakwe ubwalungama abene, kabili ukupitila mu butumikishi bwabo ubwa ku cintubwingi, balakunta bambi ukuinashisha pe samba lya bulashi bwa kwa Kapingula Wapulamo.
Inshila ya kwa Yehova iya Kupingwilamo
3. Ni shani fintu inshila ya kupingwilamo iya kwa Yehova pambi ingasupawilwa, kabili ni shani fintu ici calangililwe mu mulandu wa kwa Adamu na Efa?
3 Mu kati ka lyashi lya kale ilya mu kubangilila ilya mutundu wa muntu, Yehova umwine wine apingwile bampulamafunde bamo. Ifya kumwenako fya nshila yakwe iya kubombelamo ne milandu ya bupingushi fyaimike icipasho ku babomfi bakwe abo pa numa baali no kushingamwa ku kutungulula imilandu ya bupingushi pa kati ka bantu bakwe. (Ilumbo 77:11, 12) Inshila yakwe iya kupingwilamo kuti pambi yasupawilwa muli iyi nshila: ukushangila apantu cakabilwa, inkumbu apo cingacitika. Mu mulandu wa kwa Adamu na Efa, ifibumbwa fya buntunse ifyapwililika abapondweke ku mufulo, tabawaminwe inkumbu. Muli ifyo, Yehova abapingwilile ku mfwa. Lelo inkumbu shakwe shalibombele ukulola ku bufyashi bwabo. Yehova ashingilishe ukuputunkanya kwa bupingushi bwa mfwa, muli ifyo ukusuminisha Adamu na Efa ukukwata abana. Mu kutemwa apayanishishe intuntuko shabo isubilo lya kulubuka ukufuma ku busha bwa lubembu ne mfwa.—Ukutendeka 3:15; Abena Roma 8:20, 21.
4. Ni shani fintu Yehova abombele na Kaini, kabili mulandu nshi uyu mulandu ubelele uwa buseko bwaibela?
4 Inshila Yehova abombelemo na Kaini yaba ya buseko bwaibela pantu e mulandu wa kubalilapo uwalembwa ukubimbamo umo uwa ntuntuko shishapwililika isha kwa Adamu na Efa, ‘abapooswa ukutekwa ku lubembu.’ (Abena Roma 7:14) Bushe Yehova alilangulwike ici no kubomba mu kupusanako na Kaini ukufuma ku nshila Abombelemo na bafyashi bakwe? Kabili bushe uyu mulandu kuti wapayanya isambililo kuli bakangalila ba Bwina Kristu ilelo? Natumone. Ukwiluka ukwankulako kwa kwa Kaini ukwalubana lintu ilambo lyakwe lishapokelelwe mu kusenaminwa, Yehova mu kubamo ukutemwa alimusokele ulwa busanso alimo. Ipinda lya kale litila: ‘Bangilila mulamba talatulula.’ Yehova afikile ukwalepa apo engapesha ukupitila mu kusoka Kaini pa lwa kusuminisha ukukongama kwakwe ukwa lubembu ukulama wene. Alitukwite ukumwaafwa ‘ukuwamya.’ (Ukutendeka 4:5-7) Uyu e muku wa kubalilapo Lesa aipwishe umuntunse wa lubembu ukulapila. Pa numa Kaini alangishe imibele iyabulo kulapila no kucita umusoka wakwe, Yehova amupingwilile ku kusukulwako, ukunashako ubupingushi mu kuba ne cipope ca kubinda abantunse bambi ukumwipaya.—Ukutendeka 4:8-15.
5, 6. (a) Ni shani fintu Yehova abombele ne nkulo ya pa ntanshi ya Lyeshi? (b) Cinshi cintu Yehova acitile pa ntanshi ya kuputunkanya ubupingushi ukulwisha abekashi ba Sodomu na Gomora?
5 Pa ntanshi ya Lyeshi, lintu ‘Yehova amwene ukuti bwafulo bubi bwa bantu pano isonde, alilungulwike ku mutima wakwe.’ (Ukutendeka 6:5, 6) ‘Alilangulwike’ nga fintu alangulwike pa kuti icinabwingi ca nkulo ya pa ntanshi ya Lyeshi calibomfeshe bubi bubi ukuisalila kwabo no kuti afwile ukuputunkanya ubupingushi pali bene. Nalyo line, abapeele ukusoka kwakumanina, ukubomfya Noa nga “kabila wa bulungami” pa myaka iingi. Pa numa ya ico, Yehova takwete umulandu wa ‘kutengela aba pano isonde aba kale abashipepa.’—2 Petro 2:5.
6 Yehova mu kupalako aali uwakakililwako ukubomba pa mulandu ukulwisha abekashi babola aba mu Sodomu na Gomora. Lelo moneni fintu abombele. Aali naumfwa ‘ukukuuta’ pa lwa myendele ya makankamike iya aba bantu, nakalimo ukupitila mu mapepo ya kwa Lote umulungami. (Ukutendeka 18:20; 2 Petro 2:7, 8) Lelo pa ntanshi ya kubomba, ‘alitentemwike’ ku kushininkisha ifishinka ukupitila muli bamalaika bakwe. (Ukutendeka 18:21, 22; 19:1) Na kabili asendeleko inshita ukwebekesha Abrahamu ukuti taali na kubomba mu lufyengo.—Ukutendeka 18:23-32.
7. Masambililo nshi yantu baeluda balebomba mu makomiti ya bupingushi bengasambilila ukufuma ku fya kumwenako fya nshila ya kupingwilamo iya kwa Yehova?
7 Cinshi cintu baeluda ilelo bengasambilila ukufuma kuli ifi fya kumwenako? Mu mulandu wa kwa Adamu na Efa, Yehova alangishe ukutemwa no kulangulukilako kuli abo, ilintu baali abayampana ku ba mulandu, tabaali abawaminwa ukupeelwe cilubo mu mulandu. Alilangishe inkumbu ukulola ku ntuntunko sha kwa Adamu na Efa. Mu mulandu wa kwa Kaini, Yehova alimwenene libela ubusanso Kaini alimo kabili mu cikuuku alipelulushenye na wene, ukwesha ukucilikila ukucitwa kwa lubembu. Nelyo fye ni pa numa ya kumusukula, Yehova alilangulukileko Kaini. Ukulundapo, Yehova aputunkenye ubupingushi pa nkulo ya pa ntanshi ya Lyeshi pa numa fye ya kulangisha ukushipikisha kwabamo ukutekanya ukwingi. Lintu alolenkene no bubifi bwaumalala, Yehova ‘alilangulwike ku mutima wakwe.’ Ayumfwile ubulanda ukuti abantu balipondokele ukuteka kwakwe ukwalungama no kuti alikakililweko ukubapingula mu kukanasenamina. (Ukutendeka 6:6; linganyeniko Esekiele 18:31; 2 Petro 3:9.) Mu mulandu wa Sodomu na Gomora, Yehova abombele fye pa numa ya kushininkisha ifishinka. Mwandi fya kumwenako fyawamisha kuli abo ilelo ababomba pa milandu ya mwi funde!
Bakapingula ba Buntunse mu Nshita sha Fikolwe
8. Mafunde nshi aya kutendekelako aya kwa Yehova ayaishibikwe mu nshita sha fikolwe?
8 Nangu cingati mu kumonekesha takwali umutande we funde walembwa pa nshita ilya, sosaite ya fikolwe yali iyabeleshanya na mafunde ya kwa Yehova aya kutendekelako, kabili ababomfi bakwe baali abakakililwako ukubaka yene. (Linganyeniko Ukutendeka 26:5.) Ifya kuponako mu Edene fyalangishe ukukabila kwa cumfwila no kunakila kuli bumulopwe bwa kwa Yehova. Umulandu wa kwa Kaini wasokolwele ukukanasuminisha ubukomi kwa kwa Yehova. Pa numa fye ya Lyeshi, Lesa apeele umutundu wa muntu amafunde ukukuma ku kushila kwa bumi, ubukomi, ukukanda kwa kwipaya, no kukuma ku kulya umulopa. (Ukutendeka 9:3-6) Yehova asenwike ubucende mu kukosa mu kati ka ca kucitika cabimbilemo Abrahamu, Sara, na Abimeleke, imfumu ya Gerari, mupepi na Gasa.—Ukutendeka 20:1-7.
9, 10. Fya kumwenako nshi filanga ukuti imibombele ya bupingushi e ko yali muli sosaite ya fikolwe?
9 Muli shilya nshiku imitwe ya ndupwa yabombele pamo nga bakapingula kabili yabombele pa milandu ya mwi funde. Yehova alondolwele ukulosha kuli Abrahamu ukuti: “Namwishibilo mulandu wa kuti akafunda abana bakwe abaume na ba ŋanda yakwe abakamukonkapo, ku kubake mibele ya kwa Yehova, ku kucito bulungami no bupingushi.” (Ukutendeka 18:19) Abrahamu alangishe ukubulwa akaso no kwiluka mu kulamununa ulubuli pa kati ka bacemi bakwe na bo aba kwa Lote. (Ukutendeka 13:7-11) Ukubomba pamo ngo mutwe wa fikolwe kabili kapingula, Yuda asenukile nafyala Tamari ku kupoolwa amabwe no kocewa, ukucetekela ukuti aali ni cilende. (Ukutendeka 38:11, 24; linganyeniko Yoshua 7:25.) Lintu aishileishiba ifishinka fyonse, nangu cibe fyo, alumbulwile Tamari ukuba uwalungama ukucila wene. (Ukutendeka 38:25, 26) Fintu caba icacindama ukwishiba ifishinka fyonse pa ntanshi ya kucita ukupingulapo kwa mu bupingushi!
10 Ibuku lya kwa Yobo lilanda pa lwa mibombele ya mu bupingushi kabili lilangisha ukufwaikwa kwa bupingushi bwabula akapaatulula. (Yobo 13:8, 10; 31:11; 32:21) Yobo umwine wine alanda pa lwa nshita lintu aali kapingula wacindikwa uwaleikala pa mpongolo ya musumba ukubomfya ubulungi no kupokololako mukamfwilwa no mwana wa nshiwa. (Yobo 29:7-16) Muli ifyo, kwalibako ubushininkisho bwa kuti mu kati ka sosaite ya fikolwe, “abakalamba” balebomba pamo nga bapingushi pa kati ka ntuntuko sha kwa Abrahamu nelyo fye pa ntanshi ya Kufuma mu Egupti kabili pa ntanshi ya mafunde yapeelwe na Lesa aya luko lwa kwa Israele. (Ukufuma 3:16, 18) Na kuba, ifishinte fya cipingo ce Funde fyapeelwe na Mose ku “bakalamba,” nelyo kuli baeluda, ba mu Israele, abaleimininako abantu.—Ukufuma 19:3-7.
Imitantikile ya Bupingushi mu Israele
11, 12. Ukulingana na basambilila ifya Baibolo babili, cinshi capusenye imibombele ya bupingushi iya mu Israele ukufuma ku ya nko shimbi?
11 Ubwangalishi bwa bulungi mu Israele bwali ubwapusanako nga nshi ukufuma ku mibombele ya mwi funde iyalekonkwa mu nko shabashingulwike. Tapali ubupusano bwapangilwe pa kati ke funde lya bana calo ne funde lya ntalamisoka. Yonse yabili yasuntinkanishiwe na mafunde ya mibele isuma na ya butotelo. Ukutobe funde ukulwisha umwina mupalamano wa umo kwali kutobe funde ukulwisha Yehova. Mu citabo cakwe The People and the Faith of the Bible, kalemba André Chouraqui alemba ukuti: “Icishilano ca bupingushi ica baHebere calipusana ukufuma kuli ico ca bena mupalamano babo, te mu bulondoloshi bwa ciko ubwa bupulumushi bweka no kukanda lelo mu bupilibulo bwa cine cine ubwa mafunde. . . . [Ifunde] lya Torah talyapusanako ukufuma ku bumi bwa cila bushiku; lilama imibele ne fyabamo mu bumi bwa cila bushiku ukupitila mu kwananya ipaalo nelyo icitiipu. . . . Mu Israele . . . caba mupepi ne cishingacitikako ukupanga ubupusano bwalengama mu mibombele ya bupingushi iya musumba. Yalifishilwe mu kwikatana kwa bumi ubwakongamine umupwilapo ukulola ku kufikilishiwa kwa kufwaya kwa kwa Lesa wa mweo.”
12 Iyi mibele yaibela yabikile ubwangalishi bwa bulungi mu Israele pa cipimo casumbukisha ukucila mu nko sha nshita imo ine. Uwasambilila ifya Baibolo Roland de Vaux alemba ukuti: “Ifunde lya bena Israele, te mulandu no kupalana konse ukwa liko mu mipangilwe ne fyabamo, lyalipusanininako ukufuma ku mafunde ya ‘fipangano’ fya bena Kabanga ne fikomo fya ‘mitande ya mafunde’ yabo. Lyaba lifunde lya butotelo. . . . Tapaba ifunde lya ku Kabanga lingalinganishiwa ne funde lya cina Israele, ilyapeelwa mu kukumanina kuli Lesa nga katendeka wa liko. Nga ca kuti lyabamo, kabili no kusakanamo ilingi line, na mafunde ya fishinte fisuma na ya kusefya kwa ntambi, ici caba ni pa mulandu wa kuti lifimba imbali shonse isha Cipingo ca bulesa, kabili pa mulandu wa kuti ici Cipingo catungulwile ukwampana kwa bantu umo no munankwe pamo pene no kwampana kwabo na Lesa.” Te ca kupapa ukuti Mose aipwishe ukuti: “Luko nshi lukalamba ululi ne fipope ne fya bupingushi ifyalungama nga malango aya yonse, ayo ndebika ku cinso cenu lelo?”—Amalango 4:8.
Abapingushi mu Israele
13. Ni mu nshila nshi Mose abelele ica kumwenako cishaiwamina kuli baeluda ilelo?
13 Mu kuba no kutantika kwa bapingushi ukwasumbulwa ukwa musango yo, muntu wa musango nshi walekabilwa ukubomba nga kapingula? Ulwa mupingushi wine uwa ntanshi uwasontelwe mu Israele, Baibolo ilondololo kuti: “Mose ali uwafuukisha ukucilamo mu bantu bonse aba pano isonde.” (Impendwa 12:3) Taali uwaicetekela mu kucishamo. (Ukufuma 4:10) Nangu ca kuti akabilwe ukupingula abantu, pa nshita shimo abeele ndubulwila wabo pa ntanshi ya kwa Yehova, ukupaapaata kuli wene ukubalekelela kabili nelyo fye ukutambika ukuininika umwine nge lambo mu kubemininako. (Ukufuma 32:11, 30-32) Mu milandile ya mishikakulo alandile ukuti: “Filekonkoloka ngo mume ifyebo fyandi; ngo bufumi pa cani citeku, nga bacipungufula pa mulemfwe.” (Amalango 32:2) Ukutali ukufuma ku kupingula abantu ukupitila mu kushintilila pa mano yakwe, abilishe ukuti: “Ilyo bali no mulandu, besa kuli ine, na ine mpingula pa kati ka muntu no munankwe, no kulenga beshibe ifipope fya kwa Lesa, na malango yakwe.” (Ukufuma 18:16) Lintu aletwishika, alepeela umulandu kuli Yehova. (Impendwa 9:6-8; 15:32-36; 27:1-11) Mose aali ca kumwenako cishaiwamina kuli baeluda abo ilelo ‘bacema umukuni wa kwa Lesa’ no kupanga ukupingulapo kwa mu bupingushi. (Imilimo 20:28) Shi ukwampana kwabo na bamunyinabo mu kupalako kushininkishe ukuba “ngo bufumi pa cani citeku.”
14. Yali milingo nshi iya ku mupashi iya baume basontelwe na Mose pamo nga bapingushi mu Israele?
14 Mu kupita kwa nshita Mose taali na maka ya kusenda e ka icipe ca kupingwila abantu imilandu. (Ukufuma 18:13, 18) Alipokelele imitubululo ya kwa shifyala ukufwaya abantu ba kumwaafwa. Na kabili, bantu ba musango nshi basalilwe? Tubelenga ukuti: “Usale pali aba bantu bonse abaume ba mucetekanya, abatiina Lesa, abaume ba cishinka, abapato kumana. . . . Mose asalile abaume ba mucetekanya aba mu bena Israele bonse, no kubacita bakasomo pa bantu, bacilolo ba pa makana, bacilolo ba pa myanda, bacilolo ba pa makumi yasano, na bacilolo ba pa makumi. Na bo bapingwile abantu mu nshita shonse: umulandu uwayafya batwele kuli Mose, no mulandu onse unono balipingwile abene.”—Ukufuma 18:21-26.
15. Yali milingo nshi iya abo babombele nga bapingushi mu Israele?
15 Kuti camonwa ukuti umushinku tawali e cipimo ceka fye ku kusobola abaume ba kubomba nga bapingushi. Mose alandile ukuti: “Imweneni abantu ba mano kabili aba mucetekanya, kabili abaishibwa, umwabele mikowa yenu umo umo, no kuleka mbabike bakasomo pali imwe.” (Amalango 1:13) Mose aali uwabeleshanya apakalamba na cintu Elihu wacaice alandile imyaka iingi mu kubangilila ukuti: “Te ba nshiku ishingi abakwata amano iyo, nangu bakote abeluko bupingushi.” (Yobo 32:9) Mu kushininkisha, abo basontelwe baali no kuba “abaishibwa.” Lelo icacilapo baali no kuba aba mucetekanya, abatiina Lesa, abaume ba cishinka, abapatile ukumana kabili abali aba mano kabili aba mucetekanya. Cilemoneka icashininkishiwa, kanshi, ukuti “bakasomo” na “bapingushi” abalumbulwa pali Yoshua 23:2 na 24:1 tabali abapusanako ukufuma ku “bakalamba” abalumbulwa muli ifyo fikomo fimo fine lelo basalilwe ukufuma pa kati kabo.—Moneni Insight on the Scriptures, Volyumu 2, ibula 549.
Ukubomfya Ubulungi
16. Cinshi tulingile ukumona ilelo pa lwa makambisho Mose apeele abapingushi abasontelwe abapya?
16 Ukulosha ku makambisho yapeelwe kuli aba bapingushi basontwa, Mose atile: “Naebele abapingushi benu mu nshita ilya, nati, Akuumfweni imilandu pa kati ka bamunyinenwe, no kupingulo kulungeme pa kati ka muntu na munyina napamo mulebeshi uuli kuli wene. Kabili mwiba na kapaatulula mu kupingula: mukomfwe abantuuntu fye ifyo fine na bakalamba: te kuti mube na munsokwe ku cinso ca muntu: pantu ubupingushi bwenu bwa kwa Lesa: umulandu uwamwafya mukaupalamike kuli ine [Mose], no kuleka ŋumfwe.”—Amalango 1:16, 17.
17. Ni bani basontelwe pamo nga bapingushi, kabili kusoka nshi kuntu Imfumu Yehoshafati abapeele?
17 Ukwabulo kutwishika, umulandu wali no kuletwa fye kuli Mose mu kati ka nshita ya bumi bwakwe. E co ukutantika kwalundwapo kwalicitilwe ku milandu yakosa ukuloshiwa kuli bashimapepo, abena Lebi, na bapingushi basontwa mu kuibela. (Amalango 17:8-12; 1 Imilandu 23:1-4; 2 Imilandu 19:5, 8) Ku bapingushi asontele mu misumba ya Yuda, Imfumu Yehoshafati alondolwele ukuti: “Cenjeleni pa co mulecita; pantu tamulepingwila muntunse, kano Yehova . . . E fyo mulecita mu katiina kuli Yehova, muli bumpomfu na mu mitima ya cishinka. Umulandu onse uwaisa kuli imwe ukufuma kuli bamunyinenwe abaikala mu mishi yabo, . . . mulebasoka ukuti bekaba ba mulandu kuli Yehova, epali ubukali bwaba pali imwe na pali bamunyinenwe: e fyo mulecita no kukanaba ba mulandu.”—2 Imilandu 19:6-10.
18. (a) Fyali fishinte nshi fimo ifyo abapingushi mu Israele baali no kubomfya? (b) Cinshi cintu abapingushi baali no kwibukisha, kabili malembo nshi yalanga ifya kufumamo kwa kulaba kwabo ici?
18 Pa kati ka fishinte ifyo abapingushi mu Israele baali no kubomfya paali ifi fyakonkapo: ubulungi bwa mulinganya ku bakankaala na bapiina (Ukufuma 23:3, 6; Ubwina Lebi 19:15); ukubulwa akapaatulula kwakosa (Amalango 1:17); takuli kupoka amafisakanwa. (Amalango 16:18-20) Abapingushi baali no kulaibukisha lyonse ukuti abo bantu balepingula baali ni mpaanga sha kwa Yehova. (Ilumbo 100:3) Na kuba, umo uwa milandu Yehova akaanine Israele wa ku mubili wali wa kuti bashimapepo babo na bacemi balifililwe ukupingula mu kuba no bulungami kabili basungile abantu mu bunkalwe.—Yeremia 22:3, 5, 25; 23:1, 2; Esekiele 34:1-4; Malaki 2:8, 9.
19. Ukubebeta ifipimo fya bulungi ifya kwa Yehova pa ntanshi ya Nshita Yaishibikwa kwa mutengo nshi kuli ifwe, kabili cinshi cikalangulukwapo mu cipande cikonkelepo?
19 Yehova taaluka. (Malaki 3:6) Uku kupitulukamo ukwipi pa lwa fintu ubupingushi bwali no kupeelwa mu Israele na fintu Yehova amwene ukukaana ukuli konse ukwa bulungi kulingile ukulenga baeluda abo ilelo abashingamwa no kupanga ukupingulapo kwa mu bupingushi ukutontonkanyapo. Ica kumwenapo ca kwa Yehova pamo nga Kapingula, ne mibombele ya bupingushi aimike mu Israele, fyaimike ifishinte ifyo fyactile icipasho ku bwangalishi bwa bulungi mu kati na nkati ka cilonganino ca Bwina Kristu. Tukamona ici mu cipande cikonkelepo.
Ifipusho fya Kupitulukamo
◻ Ni shani fintu inshila ya kupingwilamo iya kwa Yehova pambi ingasupawilwa?
◻ Ni shani fintu inshila ya kwa Yehova yalangililwe mu mibombele yakwe kuli Kaini ne nkulo ya pa ntanshi ya Lyeshi?
◻ Ni bani babombele pamo nga bapingushi mu nshita sha fikolwe, kabili shani?
◻ Cinshi capusenye imibombele ya bupingushi iya kwa Israele ukufuma ku ya nko shimbi?
◻ Musango nshi uwa baume basontelwe nga bapingushi mu Israele, kabili fishinte nshi baali no kukonka?
[Icikope pe bula 10]
Mu nshita sha fikolwe na mu Israele, abakalamba basontwa babomfeshe ubulungi pa mpongolo sha musumba