Bushe Inkondo Tashingasengaukwa?

INKONDO yaliba lubali lwa kulenge nkumbabulili ulwa lyashi. Ayo malyashi ya bukatu ukwabulo kutwishika yalakukalifya. Lelo nakalimo na kabili yalakulengo kupapa umulandu ifyanso fifwile ukubela e bakakalulula ba kukansana ukwingi. Bushe abantu tabakabale abasambilila ukwikala mu mutende?

Ukundapa kwa cikuko ca nkondo kumoneka ukufyumfyuntuka nga nshi ukucila umuti wa kundapa ubulwele bwa AIDS. Mu kati ka mwanda wa myaka walenga 20, inko shonse shalilonganikilwa ku nkondo, amamilioni ya bantu balitumwa ku nkondo, kabili imyanda ya misumba yaliwishiwa tasha. Takulemoneka ukubako impela kuli uku kwipayaulula. Ubukwebo bwa busambashi ubwa fyanso bushininkisho kuti ifita fya nkondo ifya mu calo—no tupondo—bakatwalilila ukuba abapangashiwa icabipisha.

Ilyo ifyanso fya nkondo fyasangwike ukuba ifyalumisha icibi, ifipendo fya ndase fyalisumbene. Ukucila pali citika wa bashilika amamilioni 65 abalwile mu Nkondo ya Calo iya I balipaiwe nelyo ukucenwa. Mupepi ne myaka 30 pa numa, amabomba ya atomu yabili fye yapyangile ubumi bwa bekala mushi abena Japan ukucila pali 150,000. Ukutula pa Nkondo ya Calo iya II, ukukansana kwalicililako ukupeleshiwa fye mu ncende shimo shimo. Nangu ni fyo, kwaliba ukwa kulenge mfwa, ukucilisha ku bekala mushi, abo nomba bapanga amaperesenti 80 aya ndase.

Mu kupusanako, uku kwipayaulula kwakulisha kwacitika mu kati ka nkulo iyo yamona ukubombesha kushingalinganishiwako ku kubinda inkondo pamo nge nshila ya kupikulwilamo ukukansana pa kati ka nko. Mu kuba no kupwa kwa nomba line ukwa Nkondo ya pa Kanwa, kwaliko amasubilo ayengi aya kuti umuyano upya uwa calo, uwa mutende uli no kwimako. Nangu cibe fyo, umutende wa cibulungwa conse utwalilila ukuba uwa kukopeka nga kale lyonse. Mulandu nshi?

Icikabilwa ca mu Bumi?

Bakalemba ba lyashi lya kale bamo na bakalondolola mikowa batungo kuti inkondo tashingasengaukwa—shaliba fye ne shakabilwa—pa mulandu fye wa kuti shaba lubali lwa kushomboka kwa kusanguka ukwa kupusunsuka. Ukusongwa ku kutontonkanya kwa musango yo, kapimununa wa fita fya nkondo Friedrich von Bernhardi apaashishe mu 1914 ukuti inkondo ilwikilwa “ku busuma bwa kulunduluka kwa bumi, ukwa fya kwangalila capamo ne mibele isuma.” Imfundo yali ya kuti inkondo ni nshila ya kufumishamo abantu banaka nelyo inko, ilintu baleshamo aba mapiki.

Ukupaasha kwa musango yo te kuti kusansamushe amamilioni ya bamukamfwilwa na bana ba nshiwa pa mulandu wa nkondo. Pa mbali ya kuba ukwa kuselausha lwa mu mibele, uku kutontonkanya kulasuulako ifya cine cine fyakakala ifya nkondo sha muno nshiku. Imfuti ya ciwaya tailangulukilako aba mapiki, kabili amabomba yalofya abakosa capamo na banaka.

Ukusuulako amasambililo yakakala aya nkondo ya calo iya kubalilapo, Adolf Hitler alotele pa lwa kuletako umushobo wacisha pali yonse ukupitila mu kucimfya kwa fita. Mu citabo cakwe Mein Kampf, alembele ukuti: “Umutundu wa muntu walikoselako mu kushomboka kwa muyayaya, kabili cili fye ni mu mutende wa muyayaya fye emo kulobela. . . . Abacilapo kukosa bafwile ukuteka kabili te kutobenkana pamo na bacilapo kunaka.” Ukucila ukusumbula umutundu wa muntu, nangu ni fyo, Hitler aipaishe amamilioni ya bumi no kupomona icalo cikalamba conse.

Nalyo line, nga ca kuti inkondo taili icikabilwa ca mu bumi, cinshi cikunta umutundu wa muntu ukulola ku kuyonaula uwine? Maka nshi yasunkila inko muli ubu “bukwebo bwa batuutu”?a Icakonkapo cili mutande wa fya kusangwilako fya kutendekelako ifyo ficilikila ukubombesha kwawamisha ukwa bakapanga ba mutende.

Ifilenga Inkondo

Buluko. Ilingi line ukukolomonwa na bapolitishani na bamushika, buluko ni cimo ica maka yacilishapo mu kutwala pa ntanshi inkondo. Inkondo ishingi shalitendekwa ku kucingilila “amabuseko ya luko” nelyo ukucingilila “umucinshi wa luko.” Lintu imimwene ya calo candi napamo iyalungama atemwa iyalubana yaanana, nelyo fye bukatu bwapumbusa kuti bwalungamikwa pamo ngo kulasa kwa kuicingilila.

Ubulwani bwa mushobo. Inkondo sha mu fitungu ishingi shibalamunwa kabili lyene ukuluminishiwa no lupato lwabako pa nshita ntali pa kati ka mishobo, imikowa na mabumba ya mishobo. Inkondo sha kulengo bulanda isha bana calo mu yali kale Yugoslavia, mu Liberia, na mu Somalia fili fya kumwenako fya nomba line.

Ukukansana kwa fya bunonshi no kwa fita. Mu nshiku shalemoneka nge sha mutende isha pa ntanshi ya Nkondo ya Calo iya I, amabuteko ya mu Europe mu cishinka yatuulaike imilalo iingi. Germany na Great Britain babimbilwe mu kucimfyanya kwa kupanga ingalaba sha nkondo. Apantu uluko lumo na lumo ulukalamba ulo mu kupelako lwasangwike ulwabimbwamo mu kwipayaulula lwasumine ukuti inkondo yali no kwingilishako amaka ya luko no kuletako ubunonshi bwa mu kupumikisha ubwa kumwenamo kwa fya bunonshi, imibele yali iyateyanishiwa ku kukansana.

Ukukangana kwa Butotelo. Ukucilisha lintu kwakoshiwa na malekano ya mushobo, ukupusana kwa butotelo kuti kwaletako ukutumbinkana kwabipisha. Ukukansana mu Lebanon na Northern Ireland, capamo ne nkondo pa kati ka India na Pakistan, fyashimpwa pa bulwani bwa butotelo.

Katuninkisha wa nkondo uushimoneka. Baibolo isokolola ukuti “umulungu wa nshita ino,” Satana Ciwa, ali nomba uwacilapo kucincila ukucila kale lyonse. (2 Abena Korinti 4:4) Uwaisulamo icipyu cikalamba kabili uwakwata fye “nshita inono,” alekumbamo imibele, ukusanshako inkondo, isho shibifishako imibele ya kalanda iye sonde.—Ukusokolola 12:12.

Ifi ifya kulenga fya kutendekelako ifya nkondo tafyaba ifyayanguka ukufumyapo. Ukucila pa myaka 2,000 iyapitapo, Plato asosele ukuti “ni abo fye abafwa e bamona impela ya nkondo.” Bushe ukupimununa kwakwe ukwashibantukila cine catapata ico tufwile ukusambilila ukupokelela? Nelyo bushe natukwata umulandu wa kusubila ukuti bushiku bumo kukabako icalo cabulamo inkondo?

[Amafutunoti]

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 2]

Pa nkupo: Icikope ca kwa John Singer Sargent (Icikope cakumanina), Imperial War Museum, London

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 3]

Instituto Municipal de Historia, Barcelona