Mu Kwangufyanya—Icalo Cabulamo Inkondo!

PA DECEMBER 24, 1914, umushilika wacaice umwina Britain uwe shina lya Jim Prince aendele ukulalanya impanga ya mupaka iishaba na mwine ukuya mu kulanda no mwaume wa nkondo umwina Germany. “Ndi mwina Saxon. Uli mwina Anglo-Saxon. Mulandu nshi tulwila?” e fyamwipwishe umwina Germany. Imyaka iingi pa numa, Prince asumine ukuti: “Ncili nshaishiba icasuko kuli cilya cipusho.”

Pa mulungu umo uweni mu 1914, abashilika ba fita fya nkondo ifya ku Britain ne fya ku Germany babishenye capamo, ukuteya umupila, no kukabushanya fye ne fya bupe fya pa Krisimasi. Uyo mutende wali, kwena, uushasuminishiwe ku balashi. Bamushika tabafwaile ifita fyabo ukwishiba ukuti “umulwani” tali ni shimwemwe wa bukatu uwalangishiwe mu kukubanya kwa nkondo. Umushilika wa ku Britain Albert Moren pa numa aibukishe ukuti: “Nga ca kuti ukuleka inkondo kwalitwalilile umulungu na umbi, nga cali icakosa nga nshi ukutendeka inkondo na kabili.”

Uku kuleke nkondo kwa kuitendekela fye kutubulula ukuti nelyo fye bashilika bakanshiwa abengi balafuluka umutende ukucila inkondo. Abashilika abengi abaishiba icintiinya ca bulwi kuti basuminishanya ne pinda lya ciSpanish ilya kuti: “Lekeni uushaishiba cintu inkondo yaba e o aye ku nkondo.” Ukwabulo kutwishika, ukufwailisha imimwene ukwa mu kusaalala kwa calo ukwingacitwa pa kati ka cintubwingi kuti kwasokolola ifyo icinabwingi cakulisha basalapo umutende ukucila inkondo. Lelo ni shani fintu uku kufwaisha kwa mu kusaalala ukwa mutende kwingaalwilwa mu calo cabulamo inkondo?

Pa ntanshi inkondo tailaleshiwa, imibele ya mutima ifwile ukwaluka. Konsticushoni wa Masomo, Sayansi, no Kuteyanya kwa Ntambi uwa United Nations alondolola ukuti: “Apantu inkondo shitendekela mu mintontonkanya ya bantu, cili ni mu mintontonkanya ya bantu e mo ukucingilila kwa mutende kufwile ukukuulwa.” Nalyo line sosaite wa kano kasuba, umo ukukanacetekelana no lupato fyaba ifyaanana, alecililako kuba uwa lukaakala, te kucililako kuba uwa mutende.

Nangu ni fyo, Lesa umwine alaile ukuti bushiku bumo umutende ukafwatikwa mu mintontonkanya ya bantu bakongamina ku bulungami. Ukupitila muli kasesema wakwe Esaya, atile: “[Lesa] akapingula pa kati ka nko, no kukalulula abantu na bantu abengi, bakasuke abafule mpanga shabo shibe ifya kuliminako umushili, na mafumo yabo yabe ifya kutungwilako imiti; lukasuke uluko alubulo kusumbwilo lupanga ku luko, nangu kusambilila kabili ubulwi.”—Esaya 2:4.

Ukukusha Umutende mu Muntontonkanya

Bushe ukwaluka kwamonekesha mu kutontonkanya ukwa musango yo kuti kwacitikako? Bushe abantu bakatala abasambilila ukubaka umutende ukucila ukukatamika inkondo? Languluke ca kumwenako ca kwa Wolfgang Kusserow. Mu 1942 abaNazi baputwile umutwe wa uyu mwina Germany wa myaka ya bukulu 20 pa mulandu wa kuti ‘taali na kusambilila ubulwi.’ Mulandu nshi asalilepo kufwa? Mu kulandapo kwalembwa, ayambwile ifishinte fya mu Malembo ifya musango yo pamo nge ca kuti, “Uletemwo mubiyo nga we mwine” ne ca kuti, “Bonse ababuulo lupanga bakafwa ku lupanga.” (Mateo 22:39; 26:52) Lyene aipwishe mu kulungatika ati: “Bushe Kabumba wesu alembele ifi fyonse ku fimuti mwa?”

Icebo ca kwa Lesa, icalembwa muli Baibolo, “caliluma” kabili cakuntile iyi Nte ya kwa Yehova iyacaice ukusupila umutende, te mulandu ne fya kufumamo. (AbaHebere 4:12; 1 Petro 3:11) Lelo Wolfgang Kusserow tali fye eka uwasupile umutende muli yo nshila. Mu citabo The Nazi Persecution of the Churches 1933-45, J. S. Conway alosha ku fifulo fya kusungilamo ifyalembwa fya ciNazi ifyaishibikwa ificitilo bunte ukuti Inte sha kwa Yehova pamo nge bumba balikeene ukwimye fyanso. Pamo fye nga fintu Conway alondolola, ukwiminina kwakosa ukwa musango yo kwali fye mupepi no kupilibula ukusaina icikalata cabo ica kusuminishe mfwa yabo iine.

Inte sha kwa Yehova ilelo shitwalilila ukusupila umutende, te mulandu no mushobo wabo nelyo uluko. Mulandu nshi? Pa mulandu wa kuti balisambilila ukufuma muli Baibolo ukuti ababomfi ba cine aba kwa Lesa bali no kufule mpanga shabo shibe ifya kuliminako umushili. Alejandro, umwina Argentina wacaice uwakuukile ku Israel mu 1987, pa lwakwe kuti acitilo bunte kuli ici cishinka.

Pa myaka itatu Alejandro aikele pa farmu ilintu alesambilila pa universiti no kubomba mu mahotela yalekanalekana ne fifulo fya kulilamo. Mu kati ka iyi nshita, atendeke ukubelenga Baibolo kabili alesapika imifwaile mu bumi. Pali conse, afulwike ukumona icalo umo abantu bengaipakisha umutende no bulungi. Alejandro—umuYuda—abombele capamo na baYuda na Balungwana lelo asalilepo ukukanabisha ulubali luli lonse.

Mu 1990 cibusa uwalesambilila Baibolo ne Nte sha kwa Yehova alaalike Alejandro ku kulongana kukalamba ukwa bushiku bumo mu Haifa. Uwapapushiwa pa kusanga abaYuda 600 na Balungwana abaletobenkana mu nsansa pa kulongana kukalamba, atontonkenye mu mutima ati, ‘Iyi e nshila yalungama iya kwikalilamo abantu.’ Mu kati ka myeshi mutanda, asangwike Nte umwine kabili nomba apeelesha inshita yakwe iikalamba ukushimikila ubukombe bwa Baibolo ubwa mutende.

Ifyo Lesa Akaleta Umutende

Pamo fye nga fintu ifi fya kumwenako fingaba ifya kukumbamo, fili mibele ya fintu iyaseeka mu calo ca lelo. Nangu ca kuti imicitile ya fintu iya ndakai ilanda fye pa lwa mutende, ilatapilila imbuto sha nkondo. Bushe kuti watemwa ukwikala pa citente apo abekashi bapoosa pa kati ka maperesenti 7 na 16 aya malipilo yabo pa mfuti no kucingilila amayanda? Mu cishinka, ico e cintu inko shicita ukupitila mu shipooswa pa fya nkondo mu myaka ya nomba line. Icishili ca kupapusha, ubusesemo bwa kwa Esaya busokolola ukuti umutundu wa muntu onse fye tawakatale aufule mpanga shabo ukuba ifya kuliminako mushili ukufikila Lesa ‘akalulula abantu na bantu abengi.’ Ni shani fintu akacite co?

Inshila ikalamba iya kukalulwilamo ifintu ili Bufumu bwa kwa Yehova Lesa. Kasesema Daniele asobele ukuti ‘Lesa wa muulu ali no kwimyo bufumu ubushakashonaulwe umuyayaya.’ Ubu Bufumu, e fyo alundako, “bukashonaula no kupesha aya mabufumu yonse [amakamfulumende ya mu calo], kabili bukeminina umuyayaya.” (Daniele 2:44) Aya mashiwi yasokolola ukuti Ubufumu bwa kwa Lesa bukapampamika mu kushangila ukulama kwa buko pe sonde lyonse. Pa kufumyapo imipaka ya nko, Ubufumu bukalenga ukukansana ukuba kuli tapali. Mu kulundapo, apantu abatekwa ba buko bakaba “abasambilishiwa kuli Yehova,” umutende wabo “ukafula.” (Esaya 54:13) Te ca kupapa Yesu atwebele ukupepa kuli Lesa ukuti: “Ubufumu bwenu bwise”!—Mateo 6:10.

Ukufumyapo Ifipindami fya Butotelo

Lesa na kabili akafumyapo ifipindami fya butotelo ificilikila umutende. Ubutotelo bwali ku numa ya kukansana kwakokola mu lyashi lya kale ukwa fyanso—“Inkondo sha Mushilo,” ishatendekwe na Papa Urban II mu 1095 C.E.a Mu mwanda wa myaka wesu bashibutotelo baliba abalumbuka mu kucincisha icinabwingi ku kwafwilisha inkondo, nelyo fye ni sho isha musango wa ku calo umupwilapo.

Ukulosha ku lubali lwa macalici ya Bwina Kristu ya kwi shina fye mu kati ka Nkondo ya Calo iya I, kalemba we lyashi lya kale Paul Johnson alembele ukuti: “Bashibutotelo tabali na maka, kabili pa ciputulwa cikalamba bali abashaitemenwa, ukubika icisumino ca Bwina Kristu pa ntanshi ya luko. Abengi babuulile inshila yayanguka no kulinganya ubuKristu ku kutemwa buluko. Abashilika ba Bwina Kristu aba mabumba ya butotelo yonse bakonkomeshiwe ukwipayana mwi shina lya Mupusushi wabo.”

Ubutotelo bwalicita ifingi ku kubalamuna inkondo ukucila ukuteesa umutende. Na kuba, Baibolo ilangisha ubutotelo bwa bufi pamo nga “cilende” uwikusha bakateka ba mu calo. (Ukusokolola 17:1, 2) Lesa amulumbula ncitatubi mukalamba uwashingamwa no kusumiwa kwa mulopa ukwa abo bonse abaipaiwa pe sonde. (Ukusokolola 18:24) Nge ca kufumamo, Yehova Lesa akafumyapo ici cipindami ca mutende limo na limo.—Ukusokolola 18:4, 5, 8.

Nelyo fye mu kuba no kufumapo kwa mibele ilenga amalekano iya musango yo pamo nga mapolitiki no butotelo bwa bufi, umutende tawakatale auba uwacingililwa ukwabula ukufumishiwapo kwa kwa katuninkisha wa nkondo umukalamba pali bonse—Satana Ciwa. Uyo e mulimo wa kupelako uyo Ubufumu bwa kwa Lesa bukabuula muli programu wa buko uwa kuleta umutende wakumanina kwi sonde. Ibuuku lya mu Baibolo ilya Ukusokolola lilondolola ukuti Satana ‘akekatwa’ no ‘kukakwa’ no ‘kupooswa mu cilindi ca ku Mbo’ pa kuti ‘elufya kabili inko.’ Pa numa ya ico akonaulwa umupwilapo.—Ukusokolola 20:2, 3, 10.

Ubulayo bwa Baibolo ubwa mpela ya nkondo tabuli ciloto ca kwelenganya fye. Imitantikile ya kwa Yehova Lesa iya mutende kale kale yaliba mu kubomba. Ubufumu bwakwe bwalimikwa mu myulu kabili bwaliba ubwaiteyanya ukubuule ncitilo yalundwapo ku kwebekesha umutende wa mu cibulungwa conse. Pali ino nshita, amamilioni ya Nte sha kwa Yehova, abafwilisha uyu kamfulumende wa mu muulu, balisambilila ukwikala mu mutende.

Mu kumonekesha, lyene, twalikwata imilandu isuma iya kusumino kuti inkondo tashili ishishingasengaukwa. Ne cacilapo kuwama, kuti twalolesha ku ntanshi ku bushiku ubuli mupepi nga nshi lintu Yehova akaputulo bulwi kuli pe na pe. (Ilumbo 46:9) Akamona kuli cene ukuti mu kwangufyanya kukabako icalo cabulamo inkondo.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 7]

Kuti waikala mu calo cipya icabulamo inkondo