Yehova Alateka—Ukupitila Muli Teokrasi
“Yehova akabe mfumu umuyayaya.”—ILUMBO 146:10.
1, 2. (a) Mulandu nshi ukubombesha kwa muntu ku kuteka kwafililwa? (b) Musango nshi wa kamfulumende weka fye uwatunguluka?
UKUTULA pa nshita ya kwa Nimrode, abantu balyesha inshila shalekanalekana isha kutekelamo sosaite wa buntunse. Kwalibako budikiteta, amakamfulumende ya muntu umo, amakamfulumende ya bantu banono, ne misango yalekanalekana iya democrasi. Yehova aliyasuminisha yonse. Mu cituntulu, apantu Lesa e Ntulo ya kupelako iya bulashi bonse, mu mano yamo alibika bakateka bapusanapusana mu fifulo fyabo ifyayampanako. (Abena Roma 13:1) Nangu ni fyo, ukubombesha konse ukwa muntu ku kupanga kamfulumende kwalifilwa. Takwabako kateka wa buntunse uwaletako sosaite uubelelela, uwashikatala, uwa bulungi. Ilingi line, “abantu bacito lukambo ku bantu ku kubabifya.”—Lukala Milandu 8:9.
2 Bushe ici cilingile ukutupapusha? Nakalya! Umuntu uushapwililika tapangilwe ukuiteka umwine. “Te kwa muntunse ukwenda kwakwe; te kwa muntu uuleya ukushikimika amatampulo yakwe.” (Yeremia 10:23) Uyo e mulandu wine, ukupulinkana ilyashi lya kale lyonse ilya buntunse, musango fye umo uwa kamfulumende e watunguluka. Ni uli kwi? Teokrasi pe samba lya kwa Yehova Lesa. Mu ciGreek ca mu Baibolo, “teokrasi” cipilibula ukutekwa [kraʹtos] na Lesa [the·osʹ]. Ni kamfulumende nshi wacilapo kuwama engabako ukucila pali uyo uwa kwa Yehova Lesa umwine?—Ilumbo 146:10.
3. Finshi fyali ifya kumwenako fimo ifya mu kubangilila ifya kubako kwa teokrasi pe sonde?
3 Teokrasi atekele pa kashita kanono mu Edene, ukufikila lintu Adamu na Efa bapondokele Yehova. (Ukutendeka 3:1-6, 23) Mu nshita ya kwa Abrahamu, teokrasi amoneka ngo waliko mu musumba wa Salemu, mu kuba na Melkisedeke nga shimapepo imfumu. (Ukutendeka 14:18-20; AbaHebere 7:1-3) Nangu cibe fyo, teokrasi wa kubalilapo uwa luko lonse pe samba lya kwa Yehova Lesa aimikwe mu matololo ya Sinai mu mwanda wa myaka walenga 16 B.C.E. Ni shani fintu ico caishilebako? Kabili ni shani fintu ulya kamfulumende wa teokratiki abombele?
Teokrasi Afyalwa
4. Ni shani fintu Yehova aimike uluko lwa teokratiki ulwa Israele?
4 Mu 1513 B.C.E., Yehova apuswishe abena Israele ukufuma mu busha bwa mu Egupti no konaula imilalo yalesupila iya kwa Farao muli Bemba Wakashika. Lyene atungulwile abena Israele ku lupili lwa Sinai. Lintu bacitile nkambi pe samba lya lupili, Lesa abebele ukupitila muli Mose ati: “Imwe namumone fyo nacitile ku bena Egupti, ne fyo namusendela pa mapindo ya kwa kapumpe, no kumuleta kuli ine. E ico nomba ukuumfwa nga mwakulaumfwe shiwi lyandi, no kubake cipope candi, ninshi mwakulaba kuli ine icikwatwa icaibela mu bantu na bantu bonse.” Abena Israele bayankwileko abati: “Conse ico Yehova asosele, twakulacita.” (Ukufuma 19:4, 5, 8) Icipingo calicitilwe, kabili uluko lwa teokratiki ulwa Israele lwalifyelwe.—Amalango 26:18, 19.
5. Ni shani cali no kusoswa ukuti Yehova alitekele muli Israele?
5 Ni shani, nangu ni fyo, fintu Israele atekelwe na Yehova, uushimoneka ku menso ya buntunse? (Ukufuma 33:20) Ni mu kuti amafunde na bushimapepo bwa luko fyapeelwe na Yehova. Abo abaumfwilile amafunde kabili abapepele ukulingana no kutantika kwapampamikwe na bulesa babombeele Teokrati Mukalamba, Yehova. Mu kulundapo, shimapepo mukalamba akwete Urimu na Tumimu, kuli fyo Yehova Lesa alepelelako ubutungulushi mu nshita sha bukangalume. (Ukufuma 28:29, 30) Mu kulundapo, abaume bakalamba abafikapo baali beminishi ba kwa Yehova muli teokrasi kabili baleshininkisha ukubomfiwa kwe Funde lya kwa Lesa. Nga ca kuti twalanguluka icalembwa ca aba baume bamo, tuli no kumfwikisha mu kuwaminako ifyo abantunse balingile ukunakila ku kuteka kwa kwa Lesa.
Ubulashi pe Samba lya Teokrasi
6. Mulandu nshi cabelele kusonsomba ku bantunse ukukwata ubulashi muli teokrasi, kabili musango nshi wa baume balekabilwa kuli uku kushingamwa?
6 Abo baali mu fifulo fya bulashi mu Israele bakwete ishuko ilikalamba, lelo cali kusonsomba kuli bene ukusungilila ukushikatala kwabo. Baali no kuba abasakamana ukuti amatutumuko yabo tayabele ayacilapo kucindama ukucila pa kucindikwa kwe shina lya kwa Yehova. Ukulondolola kwapuutwamo ukwa kuti “te kwa muntu uuleya ukushikimika amatampulo yakwe” kwali kwa cine ku bena Israele nga fintu kwali ku bashala aba mutundu wa muntu. Israele alitemfwime lyeka fye lintu abakalamba baibukishe ukuti Israele aali ni teokrasi no kuti balingile ukucita ukufwaya kwa kwa Yehova, te kwabo abene. Mu kwangufyanya pa numa ya kwimikwa kwa kwa Israele, shifyala wa kwa Mose, Yetro, alondolwele bwino umusango wa baume untu balingile ukuba, uko e kuti, “abaume ba mucetekanya, abatiina Lesa, abaume ba cishinka, abapato kumana.”—Ukufuma 18:21.
7. Ni mu nshila nshi Mose abelele ica kumwenako cishaiwamina ica umo uwakwete ubulashi pe samba lya kwa Yehova Lesa?
7 Uwa kubalilapo ukubelesha ubulashi bwasumbuka muli Israele aali ni Mose. Aali ca kumwenako cishaiwamina ica muntu wakwato bulashi bwa teokratiki. Ca cine, pa kashita kamo ubunake bwa buntunse bwalimoneke. Nangu cibe fyo, Mose lyonse ashintilile pali Yehova. Lintu ifipusho fyaimineko ifyali tafilapikululwa, afwaile ubutungulushi bwa kwa Yehova. (Linganyeniko Impendwa 15:32-36.) Ni shani fintu Mose acimfishe itunko lya kubomfya icifulo cakwe ku bukata bwakwe umwine? Cisuma, nangu cingati atungulwile uluko lwa mamilioni, aali “uwafuukisha ukucilamo mu bantu bonse aba pano isonde.” (Impendwa 12:3) Takwete ukuibililika kwa pa lwakwe lelo aali uwaangwako pa lwa bukata bwa kwa Lesa. (Ukufuma 32:7-14) Kabili Mose akwete icitetekelo cakosa. Ukulanda ulwa wene intanshi talaba intungulushi ya luko lonse, umutumwa Paulo atile: “Akoselele ngo umone Mfumu iishimoneka.” (AbaHebere 11:27) Mu kumfwika, Mose tatalile alaba ukuti Yehova aali e Kateka wa cine cine uwa luko. (Ilumbo 90:1, 2) Mwandi ca kumwenapo cishaiwamina kuli ifwe ilelo!
8. Likambisho nshi Yehova apeele kuli Yoshua, kabili mulandu nshi ici cibelele icacindama?
8 Lintu ubwangalishi bwa bena Israele bwamoneke ukukulisha pali Mose eka, Yehova abikile umupashi wakwe pa bakalamba 70 abali no kumwafwilisha mu kupingula uluko. (Impendwa 11:16-25) Mu myaka ya pa numa umusumba umo na umo wali no kukwata abakalamba ba uko. (Linganyeniko Amalango 19:12; 22:15-18; 25:7-9.) Pa numa lintu Mose afwile, Yehova acitile Yoshua ukube ntungulushi ya luko. Kuti twaelenganya ukuti mu kuba ne li shuko, Yoshua akwete ifingi ifya kucita. Nangu ni fyo, Yehova amwebele ukuti kwaliko icintu cimo cintu talingile ukulabako: “Ibuuku ili lya malango wileka lifume mu kanwa kobe pe, lelo uletontonkanyamo akasuba no bushiku, ukuti wangwe ukucita umwabela conse icalembwamo.” (Yoshua 1:8) Moneni ukuti nangu cingati Yoshua akwete ukucila pa myaka 40 mu mulimo, alekabila ukutwalilila ukubelenga Ifunde. Na ifwe tukabila ukusambilila Baibolo no kwibulula imintontonkanya yesu ku mafunde ya kwa Yehova ne fishinte—te mulandu no butali fintu bwaba ubwa calembwa cesu ica mulimo nelyo ubwingi bwa mashuko twakwata.—Ilumbo 119:111, 112.
9. Cinshi cacitike muli Israele mu kati ka nshita ya bapingushi?
9 Yoshua akonkelwepo no kukonkana kwa bapingushi. Ku ca bulanda, mu kati ka nshita yabo abena Israele ilingi line “bacitile icabipa mu menso ya kwa Yehova.” (Abapingushi 2:11) Ukukuma ku ciputulwa ca nshita ica bapingushi, icalembwa citila: “Mu nshiku shilya tamwali imfumu muli Israele: umuntu onse alecite cawama mu menso yakwe.” (Abapingushi 21:25) Umo umo alecita ukupingulapo kwakwe kwine pa lwa myendele no kupepa, kabili ilyashi lya kale lilanga ukuti abena Israele abengi bacitile ukupingulapo kwabipa. Bawilile ku kupepo tulubi kabili inshita shimo bacitile imisoka yabipisha. (Abapingushi 19:25-30) Bamo, nangu ni fyo, balangile icitetekelo cabamo ica kumwenako.—AbaHebere 11:32-38.
10. Ni shani fintu kamfulumende mu Israele ayalwike mu kumonekesha mu kati ka nshita ya kwa Samwele, kabili cinshi catungulwile kuli ici?
10 Mu kati ka nshita ya bumi iya mupingushi wa kulekelesha, Samwele, Israele apitile mu bwafya ubwakuma kuli kamfulumende. Ukusongwa ne nko shilwani ishashingulwikeko, shonse ishaletekwa ne shamfumu, abena Israele bapelulwile ukuti na bo bene balekabila imfumu. Balabile ukuti kale kale balikwete Imfumu, ukuti kamfulumende wabo aali ni teokrasi. Yehova aebele Samwele ati: “Te iwe bakaana, lelo nine bakaana mfume mu kube mfumu pali bene.” (1 Samwele 8:7) Ica kumwenapo cabo citucinkulako fintu cabe caanguka ukulufya imimwene yesu iya ku mupashi no kusongwa ne calo icatushinguluka.—Linganyeniko 1 Abena Korinti 2:14-16.
11. (a) Te mulandu no kwaluka muli kamfulumende, mulandu nshi cingasoselwa ukuti Israele atwalilile ukuba teokrasi pe samba lya shamfumu? (b) Likambisho nshi Lesa apeele ku mfumu sha Israele, kabili ku mifwaile nshi?
11 Nangu ni fyo, Yehova alisuminishe ukulomba kwa bena Israele kabili asalile imfumu shabo isha kubalilapo shibili, Shauli na Davidi. Israele atwalilile ukuba teokrasi, ukutekwa na Yehova. Pa kuti imfumu shaleteka shingalaibukishe ci, umo na umo uwa bene alikakililweko ukupanga kope wakwe wine uwe Funde no kulibelenga cila bushiku, “ku kuleka isambilile ukutiina Yehova Lesa, ku kubake fyebo fyonse fya malango aya ne fipope ifi, ku kuficita: ukuti wituuma umutima wa iko pali bamunyina ba iko.” (Amalango 17:19, 20) Ee, Yehova afwaishe ukuti abo bakwete ubulashi muli teokrasi wakwe tabalingile ukuituumika no kuti incitilo shabo shilingile ukubelebesha Ifunde lyakwe.
12. Calembwa nshi ica citetekelo cintu Imfumu Davidi yapangile?
12 Imfumu Davidi yakwete icitetekelo capulamo muli Yehova, kabili Lesa acitile icipingo ca kuti aali no kuba wishi wa mutande wa shamfumu uwali no kubelelela umuyayaya. (2 Samwele 7:16; 1 Ishamfumu 9:5; Ilumbo 89:29) Ukunakila kwa kwa Davidi ukwabamo kuicefya kuli Yehova kwali ukwawamina ukupashanya. Atile: “Mwe Yehova, mu kukosa kwenu e mo isaminwe mfumu; na mu kupususha kwenu e mo yangisha apakalamba!” (Ilumbo 21:1) Nangu cingati pa nshita shimo Davidi aletena pa mulandu no kunakuka kwa mubili, lyonse fye ashintilile pa maka ya kwa Yehova, te pa maka yakwe umwine.
Incitilo ne Mibele Fishili fya Teokratiki
13, 14. Ni ncitilo nshi shimo ishishili sha teokratiki ishabulilwe ne mpyani sha kwa Davidi?
13 Te shonse intungulushi sha bena Israele shapalile Mose na Davidi. Abengi balangile umusaalula wabipisha ku kutantika kwa teokratiki, ukusuminisha ukupepa kwa bufi muli Israele. Nangu fye ni bakateka bamo aba citetekelo babombele mu nshila ishili ya teokratiki pa tushita tumo. Icacilishepo kulengo bulanda cali mulandu wa kwa Solomone, uwapeelwe amano yakalamba no lubanda. (1 Ishamfumu 4:25, 29) Nalyo line, mu kusuula ifunde lya kwa Yehova, aupile abakashi abengi no kusuminisha ukupepa utulubi muli Israele. Mu kumonekesha, ukuteka kwa kwa Solomone kwali ukwa kutitikisha mu myaka yakwe iya kulekelesha.—Amalango 17:14-17; 1 Ishamfumu 11:1-8; 12:4.
14 Umwana mwaume wa kwa Solomone Rehoboamu alolenkene no kupinda kwa kuti angusheko icisendo ca batekwa bakwe. Mu cifulo ca kubomba ne mibele mu kunakilila, mu kukaluka atuninkishe ubulashi bwakwe—kabili alufishe 10 ya mu mikowa 12. (2 Imilandu 10:4-17) Imfumu ya kubalilapo iya bufumu bwapaatwikeko ubwa mikowa ikumi aali ni Yeroboamu. Mu kubombesha kwa kushininkisha ukuti ubufumu bwakwe bwikatala abuilunda na kabili ku luko lwa bumunyina, aimike ukupepa kwa mutepa. Iyi yamoneke ukuba mibombele ya bucenjeshi bwa bupolitiki, lelo calangile umusaalula wapumbusa kuli teokrasi. (1 Ishamfumu 12:26-30) Pa numa, pa mpela ya bumi bwalepa ubwa mulimo wa busumino, Imfumu Asa asuminishe icilumba ukukantaika icalembwa cakwe. Asungile bubi bubi kasesema uwaishile kuli wene no kufunda ukufuma kuli Yehova. (2 Imilandu 16:7-11) Ee, nelyo fye bakokole inshita shimo balakabila ukufunda.
Impela ya Teokrasi
15. Lintu Yesu ali pe sonde, ni shani fintu intungulushi sha ciYuda shafililwe pamo nga abakwete ubulashi muli teokrasi?
15 Lintu Yesu Kristu ali pe sonde, Israele ali acili ni teokrasi. Ku ca bulanda, nangu ni fyo, abengi aba mu bakalamba abali mu bulashi tabakwete umuntontonkanya wa bumupashi. Mu cituntulu balifililwe ukulundulula ubufuuke buntu Mose alangishe. Yesu asontele ku kubola kwabo ukwa ku mupashi lintu atile: “Bakalemba na baFarise e baikala pa cipuna ca kwa Mose; e ico fyonse ifyo bamweba, citeni no kubaka; lelo mwicita umwabele milimo yabo. Pantu balasosa, lelo tabacita.”—Mateo 23:2, 3.
16. Ni shani fintu intungulushi sha ciYuda isha mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo shalangile ukuti tabacindike teokrasi?
16 Pa numa ya kupeela Yesu kuli Ponti Pilato, intungulushi sha ciYuda shalangile fintu shapumbwike ukufika ukwalepa ukufuma ku kunakila kwa teokratiki. Pilato alubulwishe Yesu no kusondwelela ukuti ali muntu wa kaele. Ukuleta Yesu pa nse pa ntanshi ya baYuda, Pilato atile: “Moneni imfumu yenu!” Lintu abaYuda bapundile ukuti Yesu afwe, Pilato aipwishe ati: “Bushe imfumu yenu e yo [ndepoopela, NW]?” Bashimapepo bakalamba balyaswike abati: “Tatukwete mfumu, kano Kaisare.” (Yohane 19:14, 15) Bapokelele Kaisare nge mfumu, te Yesu ‘uwaishile mwi shina lya kwa Yehova!’—Mateo 21:9.
17. Mulandu nshi Israele wa ku mubili alekele ukuba uluko lwa teokratiki?
17 Mu kukaana Yesu, abaYuda bakeene teokrasi, pantu Yesu ali no kuba e umo uwapulamo mu kutantika kwa teokratiki ukwa nshita ya ku ntanshi. Yesu ali e mwana wa cifumu uwa kwa Davidi uwali no kuteka kuli pe na pe. (Esaya 9:6, 7; Luka 1:33; 3:23, 31) Muli fyo, Israele wa ku mubili alekele ukuba uluko lwasalwa ulwa kwa Lesa.—Abena Roma 9:31-33.
Teokrasi Mupya
18. Ni teokrasi mupya nshi wafyelwe mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo? Londolola.
18 Ukukaana kwa kwa Lesa Israele wa ku mubili tayali e mpela ya teokrasi pe sonde, nangu cibe fyo. Ukupitila muli Yesu Kristu, Yehova aimike teokrasi mupya. Ici cali cilonganino ca Bena Kristu basubwa, icali mu cituntulu luko ulupya. (1 Petro 2:9) Umutumwa Paulo ainike lwene “Israele wa kwa Lesa,” kabili mu kupelako ifilundwa fya luko fyaishilefuma “mu mikowa yonse na ba ndimi, na bantu na bantu na ba nko.” (Abena Galatia 6:16; Ukusokolola 5:9, 10) Ilintu baali abanakila ku makamfulumende ya buntunse yantu baikele pe samba lya yako, ifilundwa fya uyu teokrasi mupya mu cituntulu batekelwe na Lesa. (1 Petro 2:13, 14, 17) Mu kwangufyanya pa numa ya kufyalwa kwa teokrasi mupya, bakateka ba kwa Israele wa ku mubili baeseshe ukupatikisha abasambi bamo ukuleka ukumfwila ikambisho lintu Yesu ali nabapeela. Baankwileko shani? “Tuli no kunakila Lesa ukucilo kunakila abantu.” (Imilimo 5:29) Mu cituntulu, e mimwene ya teokratiki!
19. Ni shani fintu icilonganino ca Bwina Kristu ica mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo cingetilwa teokrasi?
19 Ni shani, nangu ni fyo, teokrasi mupya abombele? Cisuma, kwali Imfumu, Yesu Kristu, uwaleimininako Teokrati Mukalamba, Yehova Lesa. (Abena Kolose 1:13) Nangu cingati Imfumu yali iishimoneka mu myulu, ukuteka kwakwe kwali ukwa cine cine pa batekwa bakwe, kabili ifyebo fyakwe fyatekele ubumi bwabo. Ukukuma ku bwangalishi ubumoneka, abakalamba bafikapo lwa ku mupashi balisontelwe. Mu Yerusalemu ibumba lya baume ba musango yo lyabombele nga ibumba litungulula. Ukwimininako lilya ibumba kwali baeluda benda, pamo nga Paulo, Timote, na Tito. Kabili icilonganino cimo cimo calesakamanwa ne bumba lya bakalamba, nelyo baeluda. (Tito 1:5) Lintu impika yaafya yaimineko, baeluda balanshenye ne bumba litungulula nelyo umo uwa beminishi ba liko, pamo nga Paulo. (Linganyeniko Imilimo 15:2; 1 Abena Korinti 7:1; 8:1; 12:1.) Mu kulundapo, icilundwa cimo cimo ica cilonganino cabombele ulubali mu kusumbula teokrasi. Umo umo ali uwashingamwa pa ntanshi ya kwa Yehova ku kubomfya ifishinte fya mu Malembo mu bumi bwakwe.—Abena Roma 14:4, 12.
20. Cinshi cingasoswa pa lwa teokrasi wa pa numa ya nshita sha batumwa?
20 Paulo asokele ukuti pa numa ya mfwa ya batumwa, ubusangu bwali no kwima, ico mu cituntulu e cacitike. (2 Abena Tesalonika 2:3) Ilyo inshita yalepita, impendwa ya abo baitungile ukuba Abena Kristu yafikile ku mamilioni kabili lyene ku myanda ya mamilioni. Balundulwile imisango yalekanalekana iya kamfulumende we calici, pamo nga uwa bashikofu, uwa bakalamba ba macalici, no wa mu filonganino fya cikaya. Nangu cibe fyo, imyendele nelyo ifisumino fya aya macalici tafyabelebeshe ukuteka kwa kwa Yehova. Tabali ni bateokrasi!
21, 22. (a) Ni shani fintu Yehova abwesha teokrasi mu kati ka nshita ya mpela? (b) Fipusho nshi pa lwa teokrasi fili no kwasukwa mu kukonkapo?
21 Mu kati ka nshita ya mpela iya ino micitile ya fintu, kwali no kubako ukupatukanya kwa Bena Kristu ba cine na Bena Kristu ba bufi. (Mateo 13:37-43) Ici cacitike mu 1919, umwaka wa kwalukilapo mu lyashi lya kale ilya teokrasi. Pali ilya nshita ubusesemo bwabamo bukata ubwa pali Esaya 66:8 bwalifikilishiwe ubwa kuti: “Bushe ni ani uwatala amone caba nge ci? Bushe icalo cingafyalwa mu bushiku bumo bwine? Napamo uluko lwingapaapwa mu kashita kanininini?” Icasuko kuli ifyo fipusho cali ni ee wapongomoka! Mu 1919 icilonganino ca Bwina Kristu na kabili e ko cali ngo “luko” lwaibela. “Icalo” ca teokratiki mu cituntulu califyelwe mu bushiku bumo! Ilyo inshita ya mpela yalesela, ukuteyanya kwa ulu luko lupya kwaliteulwilwe ukululeta mu kupalamisha ku cipimo cingacitika ku kuteyanya kwaliko mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo. (Esaya 60:17) Lelo lyonse kwali ni teokrasi. Mu myendele na mu cisumino, lyonse kwabelebeshe amafunde yapuutwamo na bulesa ne fishinte fya mu Malembo. Kabili lyonse kwalinakile ku Mfumu yabikwa pa cipuna, Yesu Kristu.—Ilumbo 45:17; 72:1, 2.
22 Bushe ulabishanya no yu teokrasi? Bushe walikwatamo icifulo ca bulashi muli wene? Nga ni fyo, bushe walishiba ifyo cipilibula ukubomba mu musango wa teokratiki? Bushe walishiba ifiteyo ifya kusengauka? Ifipusho fyalekeleshako fibili fili no kulanshiwapo mu cipande cikonkelepo.
Bushe Kuti Walondolola?
◻ Teokrasi cinshi?
◻ Ni mu nshila nshi Israele abelele teokrasi?
◻ Kutantika nshi Yehova acitile ku kucinkulako ishamfumu ukuti Israele ali ni teokrasi?
◻ Ni mu nshila nshi icilonganino ca Bwina Kristu cabelele ni teokrasi, kabili ni shani cateyanishiwe?
◻ Kuteyanya nshi ukwa teokratiki ukwaimikwa mu nshita yesu?
[Icikope pe bula 12]
Pa ntanshi ya kwa Pilato, bakateka ba ciYuda bapokelele Kaisare ukucila Imfumu ya kwa Yehova iyasontwa mu musango wa teokratiki