William Whiston—Kakaanya wa Fisumino Nelyo Uwasoma Wafumaluka?
BUSHE kuti waleka umulimo obe pa mulandu wa fisumino fyobe? William Whiston alicitile co.
Abele uwalumbuka mu fikansa fya butotelo mu kubangilila kwa mwanda wa myaka walenga 18, lintu apusene na Church of England pa fisambilisho fya Baibolo. Pamo nge ca kufumamo, mu kupelako aishibikwe nga kakaanya wa fisumino. Inshila yakwe muli fyo yamuleteele ukupumya lelo na kabili yamunonkeele umucinshi.
William Whiston aali nani? Kabili finshi fintu apwilikishe?
Uwasoma Baibolo
William Whiston aali munankwe walamuka uwa pa universiti ya Cambridge uwa kwa Sir Isaac Newton. Nga waya ku kulembwa kwa mu ciNgeleshi ukwa fyalembwa fya kwa kalemba wa lyashi lya kale umuYuda Flavius Josephus ifya mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, mu kupalishako ukalabelenga ukupilibula kwacitilwe na Whiston mu 1736. Nangu cingatila amabupilibulo yambi eko yaba, ukupilibula kwakwe ukwalongoloka, capamo ne fyalembwa fyakwe na malyashi, tafingacishiwa ku busuma kabili ficili filasangwa. Abengi balanguluka ifi fitabo ukuba e cipimo casumbuka ica kutunguluka kwa kwa Whiston.
Icishingasuulwako, nangu cibe fyo, ni Primitive New Testament, ukupilibula kwa kwa Whiston ukwa Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek. Casabankanishiwe mu 1745, mu mwaka wakwe uwa bukulu uwalenga 78. Whiston apilibwile Amalandwe yane na Imilimo ya Batumwa ukufuma muli Codex Bezae, amakalata ya kwa Paulo ukufuma muli Clermont Codex, ne ciputulwa cashala, ukusanshako Ukusokolola, ukufuma muli Manyuskripiti wa Alexandrinus. Mu kusakamanisha afumishemo ulubali lwalundilweko pali 1 Yohane 5:7. Whiston asalile ishi ntulo sha pa kale shitatu isha ciGreek pamo nge shawamisha ishaliko pali ilya nshita.
Ukutemwa Baibolo kwali e kukuntwa kwamonekesha ukwa cintu Whiston acitile. Icali icaseeka sana mu kasuba kakwe cali ni bumutima kayebele, icisambilisho ca kuti ukupelulula kweka kwaba cishinte cakumanina ica kusumina muli Lesa. Ukulingana ne citabo William Whiston—Honest Newtonian, aikatilile mu kukosa “imimwene ya cishilano iya kuti Baibolo e ntulo imo iishiluba iya lyashi lya pa kale.” Ishiwi “Newtonian” pano lilelosha kuli Isaac Newton, uwaishibikilwa sana ku citabo cakwe Principia, umo muntu akolobondele mu mafunde ya maka yatinta aya mu kubumbwa konse. Ukutontonkanya kwa kwa Newton kwakwete ukwambukila kwashika pali William Whiston. Mu nshila nshi?
Imibele ya Buntu Iyapusana
William Whiston afyelwe mu 1667, umwana mwaume wa kwa shibutotelo wa Church of England. Pa numa ya kubishiwa kwakwe mu 1693, abweleele ku universiti ya Cambridge ku kusambilila amapendo no kuba kaafwa kuli Newton. Icikakilo capalamisha calilundulwike pa kati kabo. Lintu Newton alekele icifulo cakwe nga Lucasian Profesa wa Mapendo mupepi ne myaka itatu pa numa, ashininkishe ukuti Whiston alisontelwe ukushala pe punda lyakwe. Ukutwalilila umulimo wakwe, Whiston alefunda icisambililo ca maplaneti na mapendo, lelo ukusonga kwa kwa Newton na ko kwamucincishe ukubuula ubuseko bwashika mu kutantika kwa fiponako ukwa mu Baibolo ne cifundisho.
Newton aali muntu wa butotelo. Pamo ngo wasumina mu kukosa mu Myaka Ikana iya mu Baibolo, alembele ifyafula pa masesemo ya kwa Daniele na Ukusokolola. Nangu cibe fyo, takwali nangu cimo ica ifi fyalembwa icasabankanishiwe mu kati ka bumi bwakwe. Alikene icifundisho ca Bulesa Butatu. Lelo lintu caishile ku kusabankanya ubushinino bwakwe ukulwisha Bulesa Butatu, “Newton alitalwikeko ukutiina ukuti imimwene yakwe iya kulwisha Bulesa Butatu yali no kwishibikwa,” e filandapo The New Encyclopædia Britannica. F. E. Manuel acibika muli iyi nshila mu citabo Isaac Newton, Historian ati: “Ibumba lya kwa Newton atemwa basungile imfundo shabo mu bumfisolo nelyo bacincintile ukucincimuka kwabo. . . . Ilyo Newton aali uwa kufisama Whiston alebilikisha pa cisankano.” Aba baume babili kanshi bakwete imibele ya buntu iyapusana.
Ukukankambwa
Mu July 1708, Whiston alembele kuli bashikofu bakalamba aba ku Canterbury na York, ukucincisha ukwalula icifundisho ca Church of England mu cilolwa ca cisambilisho ca bufi ica Bulesa Butatu nga fintu cabelebeshiwe mu Cisumino ca ciAthanasius. Calyumfwika ukuti, asokelwe ukuti acenjele. Lelo Whiston alitwalilile. “Nalisambilila ifi fishinka mu kukumanina,” e fyo asosele, “kabili ndi uwashininwa mu kukumanina ukuti icalici lya bukristu lyalikopekwa pa nshita ntali kabili apakalamba muli ifi fishinka; kabili, ku maka ya kwa Lesa, nga caba mu maka yandi, talyakatwalilile ukukopekwa.”
Newton asakamikwe pa lwa cifulo cakwe ica kwangalila pamo ne ca masambililo. Whiston, pa lubali lumbi, taali ifyo. Pa kuba nalondolola mu kulengama ifisumino fyakwe ifya kulwisha Bulesa Butatu, alembele akatabo akalelangilila imimwene yakwe. Lelo mu August 1708, universiti ya Cambrige yalikeene ukupeela Whiston ukusuminishiwa kwa kupulinta ifi fyebo, apantu fyamwenwe ukuba ifyapusana ku cingapokelelwa.
Mu 1710, Whiston apeelwe umulandu wa kusambilisha icifundisho icapusana ne cisumino ca Church of England. Asangilwe no mulandu, bamupokele buprofesa bwakwe, no kumutamfya pa Cambridge. Nangu cibe fyo, te mulandu ne mibombele ya fye funde ukulwisha wene, iyatwalilile mupepi ne myaka na imbi isano, Whiston tatalile asangwa no mulandu wa kukaanya ifisumino.
Nelyo cingatila imimwene yakwe iya kulwisha Bulesa Butatu yali iyapalana ku ya kwa Whiston, Newton tafumishe umupu ku kwafwilisha cibusa wakwe kabili mu kupelako alimukankambile. Mu 1754, ukusoma kwa Baibolo ukwa kwa Newton ukwa kusansalika Bulesa Butatu mu kupelako kwalisabankanishiwe—imyaka 27 pa numa ya mfwa yakwe. Lelo ico caishile mu kucelwa nga nshi ku kwaafwa Whiston, uwali nafwa imyaka ibili mu kubangilila.
Newton na kabili alangulukwa ngo washingemwe no kucilikila Whiston ku Royal Society ya lulumbi. Lelo Whiston tafuupwilwe. Wene pamo no lupwa lwakwe baselele ku London, uko aimike Akabungwe ka Kutungilila ubuKristu bwa pa Kutendeka. Abikile amaka yakwe yonse mu kulemba, icitabo cakwe cacilapo kucindama ukuba ni Primitive Christianity Revived uwa mavolyumu yane.
Intulo ya Kukansana Mpaka ne Mpela
Pamo nga sayantisiti, Whiston abombele pa nshila shalekanalekana ku kwaafwa abenda mu mato ukusanga utupinda pali bemba. Nangu cingatila imfundo shakwe tashapokelelwe, umupampamina wakwe mu kupelako watungulwile ku kulundulula inkoloko ya benda mu mato. Nelyo cingati imimwene iingi iya kwa Whiston pa masesemo ya mu Baibolo, ukupala ilya iya ba mu nkulo yakwe, yabele iishalungikwa, aeseshe pantu engapesha mu kusapika kwakwe ukwa cine. Amatrakiti yakwe pa lwa kushinguluka kwa tushululu no kutunganya kwakwe pa fya kufumamo fya kwa Mulamba wa mu kasuba ka kwa Noa fyaba pa kati ka fintu ifingi alembele ku kucingilila icine ca sayansi ne cine ca Baibolo. Ifyacila pa fyalembwa fyakwe fimbi, nangu cibe fyo, fyaba ni filya ifisansalika icifundisho ca Bulesa Butatu pamo nge cishili ca mu malembo.
Ukulingana na cintu aali, Whiston ashile Church of England mu 1747. Acitile co, mu mano yatuntulu na mu mampalanya, lintu afumine mwi calici ilyo shibutotelo atendeke ukubelenga Icisumino ca ciAthanasius. Ulwa kwa Whiston A Religious Encyclopædia itila: “Umo afwile ukukumbwa ukukakuka kwa caume na bucine bwa mibele yakwe, ukukanayaluka kwa bumi bwakwe, no kutambalala kwa myendele yakwe.”
Kuli William Whiston, icine tacali na kunenunwa, ukushininwa kwa pa lwakwe kwali ukwaumo mutengo ukucila pa kulumbanya no kutasha kwa bantu. Nangu cingatila aali ni ntulo ya kukansana, Whiston aali uwasambilila wafumaluka uyo mu kubulwo mwenso atuninkishe Baibolo nge Cebo ca kwa Lesa.—2 Timote 3:16, 17.
[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 26]
Insambu sha ba British Museum