Akayofi ka mu Rwanda Nani—Ashingamwa?

“Pa kashita kanono fye pa ntanshi umutwe wa ulungisha ifya kulungishalungisha uwa myaka ya bukulu 23 taulapandulwa,” U.S.News & World Report yatile, “umo uwa bakasansa aebele Hitiyise ati: ‘Ufwile ukufwa pantu uli muTutsi.’”

FINTU ifya kucitika fya musango yo fyabwekeshiwebwekeshiwepo libili libili mu calo cinono ica mu Central Africa ica Rwanda mu myeshi ya April na May! Pali ilya nshita mwali ifilonganino fya Nte sha kwa Yehova 15 mu kati ka Kigali no kushinguluka yene, umusumba ukalamba uwa Rwanda. Kangalila wa musumba, Ntabana Eugène, aali muTutsi. Wene, umukashi wakwe, umwana mwaume wakwe, no mwana mwanakashi wakwe, Shami uwa myaka ya bukulu pabula, baali pa kati ka baipaiwe mu kubalilapo fye lintu icimfulumfulu ca lukaakala cabalamwike.

Amakana ya bena Rwanda baleipaiwa cila bushiku—umulungu no mulungu. Magazini we lyashi uwambwilwe pa muulu acitile lipoti pa kati ka May ukuti, “mu milungu fye mutanda iipitilepo, ukufika ku bantu 250,000 nabafwa muli lulu wa kulofya umushobo onse no kukanda uyo alingana ku kukufya abantu kwasuumishe umulopa ukwa Khmer Rouge ukwa mu Cambodia pa kati ka ba 1970.”

Magazini wa Time atile: “Mu ca kucitika cicinkulako ica mu Germany wa ciNazi, abana balisobwelwemo ukufuma mwi bumba lya bantu 500 pa mulandu fye wa kuti balemoneka nga baTutsi. . . . Mwine mushi we tauni lya ku kapinda ka ku kulyo ilya Butare, uwaupa umuTutsi, aebelwe ukucita ukusalapo [kwa kulengo kushikitika] ku balimi banono abaHutu ukwa kuti: nga ca kuti asebele ulupwa lwa mukashi wakwe, e kutila abafyashi ba mukashi wakwe bonse babili na nkashi nankwe pa kuti bepaiwe, aali no kupususha umukashi wakwe na bana. Alisumine ukucite ci.”

Abantu mutanda balebomba mu maOfesi ya Bakapilibula aya Nte sha kwa Yehova mu Kigali, abaHutu bane na baTutsi babili. AbaTutsi baali ni Ananie Mbanda na Mukagisagara Denise. Lintu bakapokola ba bukangalume capamo na baletape fipe baile ku myabo bakapilibula, balifulilwe pa kusanga abaHutu na baTutsi baleikala capamo. Balefwaya ukwipaya Mbanda na Denise.

“Batendeke ukufwampula utumapini ku tupata twabo,” e fyasosele Emmanuel Ngirente, umo uwa bamunyina abaHutu, “ukutiinya ukutwipaya, apantu pa kati kesu pali abalwani babo. . . . Balefwaya indalama ishingi. Twabapeele indalama shonse isho twakwete, lelo tabaikushiwe. Bapingwilepo ukutupokolola icili conse ico bengabomfya pamo nga mafuto, ukusanshako kompyuta umunono uwalebomfiwa mu mulimo wesu uwa kupilibula, photocopier wesu, ba radio, insapato, ne fyalundwapo. Mu kupumikisha baliile ukwabulo kwipayapo uuli onse uwa ifwe, lelo batile baali no kubwela pa numa.”

Mu nshiku shakonkelepo, aba kutapa ifipe batwalilile ukwisa, kabili inshita imo na imo Inte abaHutu bapaapeete ukuti ifibusa fyabo abaTutsi beipaiwa. Mu kupelako, lintu cabele ica busanso nga nshi kuli Mbanda na Denise ukutwalilila ukwikala kulya, catantikwe ukuti bene bengaya ne mbutushi shimbi abaTutsi kwi sukulu lyabelele lwa mupepi. Lintu isukulu lyasanshilwe, Mbanda na Denise balifulumwike. Balitungulwike ukupita pa fifulo fyacilikwe ifyafulilako, lelo mu kupelako, pali cimo ica fyene abaTutsi bonse balibapaatwileko, kabili Mbanda na Denise balipaiwe.

Lintu abashilika babwelele ku maOfesi ya Bakapilibula no kusanga ukuti Inte abaTutsi baliile, abashilika bapumine bamunyina abaHutu icabipisha. Lyene akapata kalipuukile lwa mupepi, kabili bamunyina balifulumwike abatuntulu.

Ilyo ukwipayaulula kwatwalilile ukupulinkana icalo, impendwa ya bafwile yafikile mupepi na citika wa milioni. Mu kupelako, mupepi na mamilioni yabili nelyo yatatu, nelyo ukucilapo, aya bekashi amamilioni cinekonsekonse aba mu Rwanda balishile amayanda yabo. Ubwingi bwabo baile mu kuuba mu Zaire na Tanzania yabela lwa mupepi. Imyanda ya Nte sha kwa Yehova imo yalipaiwe, kabili icinabwingi ca bambi baali pa kati ka abo bafulumukile mu nkambi shabelele ku nse ya calo.

Cinshi cabalamwine ukwipayaulula kwa musango yu no kulongoloka kwa bantu? Bushe nga kwalicilikilwe? Bushe imibele yali shani pa ntanshi ulukaakala talulabalamuka?

AbaHutu na baTutsi

Ifyalo fyonse fibili Rwanda ne cina mupalamano Burundi fyaisulamo abaHutu, abo mu cinkumbawile baba Bantu abepi, abashikimana, e lyo abaTutsi, bena balilepako, abakashikila abo na kabili baishibikwa nga baWatusi. Mu fyalo fyonse fibili abaHutu bapanga mupepi na maperesenti 85 aya bwingi bwa bantu na baTutsi amaperesenti 14. Ukupusana kwa aya mabumba ya mishobo kwatendeke kale sana mu mwanda wa myaka uwalenga 15. Lelo, pa myaka iingi, balikala capamo mu mutende.

“Twaleikala capamo mu mutende,” e fyasosele umwanakashi wa myaka ya bukulu 29 ukukuma ku baHutu na baTutsi 3,000 abaleikala mu mushi wa Ruganda, uwaba bakilomita banono lwa ku kabanga ka Zaire. Nangu cibe fyo, mu April ukusansa kwa mabumba ya baHutu kwalofeshe mupepi na baTutsi bonse aba muli ulya mushi. The New York Times yalondolwele ukuti:

“Ilyo twalanda pa cacitike muli uyu mushi ninshi twalanda pa cacitike mu Rwanda onse: abaHutu na baTutsi baleikala capamo, ukuufishanya, ukukanasakamikwa nelyo ukukanaishiba fye no wali umuHutu no wali umuTutsi.

“Lyene icintu cimo calicitike mu kupumikisha. Mu April, amabumba ya baHutu ukupulinkana icalo conse yaimishe mpokota, ukwipaya abaTutsi uko konse babasangile. Lintu ukwipayaulula kwatendeke, abaTutsi bafulumukile ku macalici pa kuti bengacingililwa. Amabumba yalibakonkele, ukwalula umwashila ukuba inshishi isho shatwalilila ukuba ishakantaikwako mulopa.”

Cinshi cabalamwine uku kwipaulula? Cali ni mfwa sha bapresidenti babili, uwa mu Rwanda no wa mu Burundi, bonse babili abaali baHutu, lintu indeke yaponene mu Kigali pa April 6. Ici ca kucitika mu nshila imo caleteleko ukwipayaulula te kwa baTutsi beka fye lelo na kabili no kwa baHutu abali bonse abo bamwenwe nga baleumfwilako abaTutsi ubulanda.

Pa nshita imo ine, ubulwi bwalikosele pa kati ke bumba lya tupondo ilya R.P.F (Rwandan Patriotic Front) iyapangwa na baTutsi e lyo na bashilika ba Kamfulumende abapangwa na baHutu. Ukufika mu July R.P.F. yalicimfishe abashilika ba Kamfulumende kabili yali nailama Kigali ne ncende ikalamba iya Rwanda. Pa kutiina icilandushi, mu kubangilila kwa July, imyanda ya makana ya baHutu balifulumwike.

Nani Ashingamwa?

Lintu shimafarmu umuTutsi aipushiwe ukulondolola umulandu ulukaakala lwabalamukile mu kupumikisha mu April, atile: “Ni pa mulandu wa ntungulushi shabipa.”

Mu cine cine, ukupulinkana imyanda ya myaka, intungulushi sha bupolitiki shalisalanganya ubufi pa lwa balwani babo. Pe samba lya butungulushi bwa kwa “kateka wa pano isonde,” Satana Ciwa, bapolitishani ba mu calo balipatikisha abantu babo bene ukulwisha no kwipaya aba mushobo umbi, umukowa, nelyo uluko. (Yohane 12:31; 2 Abena Korinti 4:4; 1 Yohane 5:19) E fintu fye caba mu Rwanda. The New York Times yatile: “Bapolitishani libili libili balyesha ukuluminisha bucishinka ku mushobo wa umo no kutiina umushobo—ku baHutu, ukufwaya ukulama Kamfulumende; kumfwa ku baTutsi, ukwafwilisha bacipondoka.”

Apantu abena Rwanda balipalana mu nshila ishingi, umo te kuti enekele bene ukupatana no kwipayana. “AbaHutu na baTutsi balanda ululimi lumo lwine kabili mu cinkumbawile bakwata ifishilano fimo fine,” e fyalembele kalemba we lyashi Raymond Bonner. “Pa numa ya nkulo ishingi isha kuufishanya, ubupusano bwa ku mubili, e kutila, ukulepa no konda kwa baTutsi, ukwipipa no kutuuluka kwa baHutu, bwalifumapo ica kuti abena Rwanda ilingi line tababa abashininkisha nampo nga untu bamona muHutu nelyo muTutsi.”

Lelo, ukusalanganya kwa nomba line ukwa kukubanya kwalikwata ukusonga kushingasuminwa. Ukulangilila uyu mulandu, Alex de Waal, dairekita we bumba lya African Rights, atile: “Bashibulimi banono mu ncende shacandilwa na R.P.F. bacitwa lipoti ukuti balasunguka ukumona abashilika abaTutsi ukuti tabakwata insengo, imicila na menso ayo yaka mu mfifi—pantu ifyo e fintu balondololwa pa radio bakutikako.”

Te ntungulushi sha bupolitiki sheka fye shimumunga ukutontonkanya kwa bantu lelo ubutotelo na bo bwine bulamumunga. Mabutotelo nshi ayakalamba aya mu Rwanda? Bushe na yo yalishingamwako aka kayofi?

Ulubali lwa Butotelo

Ukukuma kuli Rwanda The World Book Encyclopedia (1994) itila: “Ubwingi bwa bantu ni baRoma Katolika. . . . Roma Katolika na macalici yambi aya Bwina Kristu e bene ba masukulu ya praimari na sekondari ayengi.” National Catholic Reporter, na kuba, yaitile Rwanda “uluko lwakwata baKatolika 70%.”

The Observer, iya ku Great Britain, ilanda pa lwa mibele ya ku numa iya butotelo mu Rwanda, ukulondolola ukuti: “Muli ba 1930, lintu amacalici yalelwila ukulama amasomo, baKatolika babishishe imitekele ya baTutsi ilintu baProtestanti baikuminishe abene ku baHutu bafulishamo abanyanyantilwa. Mu 1959 abaHutu bataashishe ubuteko kabili mu kwangufyanya batendeke ukuipakisha ukwafwilisha kwa baKatolika na baProtestanti. BaProtestanti bacili balikosa nga nshi mu kwafwilisha abaHutu abafulishamo.”

Bushe intungulushi she calici lya Protestanti, ku ca kumwenako, shalisenuka ukwipayaulula? The Observer yaasuka ukuti: “Bashimacalici babili [baAnglican] balipushiwe nampo nga balisenwike inkomi ishaiswishe impito sha macalici ya mu Rwanda mu kuba ne mibili ya bana baputaulwe mitwe.

“Balikeene ukwasuka. Balisengawike ifipusho, balisashile, amashiwi yabo yalisanswilwe nga nshi, kabili apatuntwike akayofi ka mu Rwanda palisokolwelwe—abakalamba bene abali filundwa fye calici lya Anglican e balebomba nga bacikabala ba ntungulushi sha bupolitiki abacincisha ubukomi no kwisusha imimana ku mulopa.”

Mu cine cine, amacalici ya Kristendomu mu Rwanda tayapusanako ku macalici ya mu ncende shimbi. Ku ca kumwenako, ukukuma ku kwafwilisha kwabo intungulushi sha bupolitiki mu Nkondo ya Calo iya I, Brigadier General uwa ku Britain Frank P. Crozier atile: “Amacalici ya Bwina Kristu e bakatendeka bawamisha aba kufunukilo mulopa bantu twakwata kabili bantu twabomfeshe mu kukakuka.”

Ee, intungulushi sha butotelo e shashingamwa apakalamba! National Catholic Reporter iya June 3, 1994, yacitile lipoti ukuti: “Ukulwa muli ici calo ca mu Africa kwabimbamo ‘ukulofya kwine kwine kabili ukwa cine ukwa mushobo onse uko, ku ca bulanda, nelyo fye ni baKatolika baba abashingamwa,’ e fyasosele papa.”

Mu kumonekesha, amacalici yalifilwa ukusambilisha ifishinte fya cine ifya Bwina Kristu, ifyashimpwa pa malembo pamo nga Esaya 2:4 na Mateo 26:52. Ukulingana ne nyunshipepala ya ku France Le Monde, shimapepo alilishike ukuti: “Baleipayana, ilintu balelaba ukuti ba bwananyina.” Shimapepo umwina Rwanda na umbi asumine ukuti: “Abena Kristu balipaiwa ku Bena Kristu bambi, ilyo pa myanda ya myaka iingi twashimikila pa lwa kutemwa no kulekelela. Fyalifilwa ukubomba.” Le Monde yaipwishe ukuti: “Ni shani fintu umo engasengauka ukutontonkanya ukuti abaTutsi na baHutu abalelwa mu Burundi na mu Rwanda bakanshiwe kuli bamishonari bamo bene aba Bwina Kristu kabili basangilwe ku macalici yamo yene?”

Abena Kristu ba Cine Balipusanako

Abakonshi ba cine aba kwa Yesu Kristu balakakatila kwi kambisho lyakwe ilya ‘kutemwana.’ (Yohane 13:34) Bushe kwena kuti wacelenganya Yesu nelyo umo uwa batumwa bakwe ukwimya ulupanga no kukoma umo imfwila? Ukwipaya kwa musango yo ukwabulwe funde kwishibisha abantu nga “bana ba kwa [Ciwa, NW].”—1 Yohane 3:10-12.

Inte sha kwa Yehova tabaakanamo mu nkondo, bumwaluka, nelyo ukukansana ukuli konse kumbi ukucincishiwa na bapolitishani ba mu calo, ababa pe samba lya kulamwa na Satana Ciwa. (Yohane 17:14, 16; 18:36; Ukusokolola 12:9) Mu cifulo ca ico, Inte sha kwa Yehova balangisha ukutemwa kwa cine cine kuli umo no munankwe. Muli fyo, mu kati ka kwipaulula, Inte abaHutu mu kuitemenwa babikile ubumi bwabo mu busanso pa kwesha na maka ukucingilila bamunyinabo abaTutsi.

Lelo, utuyofi twa musango yo tatulingile ukusungusha. Mu busesemo bwa kwa Yesu ukukuma ku “kupwa kwa pano isonde,” asobele ukuti: ‘E lyo bakamwipaya.’ (Mateo 24:3, 9) Mu nsansa, Yesu alilaya ukuti aba busumino bakebukishiwa mu kubuuka kwa bafwa.—Yohane 5:28, 29.

Pali ino nshita, Inte sha kwa Yehova mu Rwanda no kuli konse kumbi bali abapampamina ukutwalilila ukuishininkisha abene ukuba abasambi ba kwa Kristu ukupitila mu kutemwana. (Yohane 13:35) Ukutemwa kwabo kulepeelo bunte nelyo fye ni pa kati na nkati ka kuno kucula kwa pali nomba, nga fintu lipoti asanshiwemo uuleti “Inte mu Nkambi sha Mbutushi” alelangilila. Ifwe bonse tulekabila ukwibukisha cintu Yesu asosele mu busesemo bwakwe ukuti: “Uwashipikisha ukufika ku mpela, wene akapusuka.”—Mateo 24:13.

[Akabokoshi pe bula 29]

INTE MU NKAMBI SHA MBUTUSHI

Ukufika mu July uno mwaka, Inte ne fibusa fyabo mupepi na 4,700 baali mu nkambi sha mbutushi. Mu Zaire, 2,376 baali mu Goma, 454 mu Bukavu, na 1,592 mu Uvira. Mu Kulundapo, mu Tanzania mwalimo mupepi na 230 mu Benaco.

Ukufika fye ku fifulo fya mbutushi tacali icayanguka. Icilonganino cimo ica Nte 60 caeseshe ukwabuka ubulalo bwa Rusumo, impito ikalamba iya kufulumukilamo ukuya ku nkambi sha mbutushi mu Tanzania. Lintu baleshiwe ukupita, balelulumba fye mu fituntu fya mumana pa mulungu umo. Lyene baeseshe ukwabuka ukubomfya amaato. Balitungulwike, kabili mu nshiku fye ishinono, balifikile ukwabulo kucenwa ku nkambi ya mu Tanzania.

Inte sha kwa Yehova mu fyalo fimbi bateyenye ukupayanya kwa kukumbusuka ukushaifulila. Inte mu France shalonganike amatani ya fya kufwala ayacilile umwanda na matani pabula aya nsapato, kabili ifyo fipe, capamo no kupayanya kwa fya kulya no muti, fyalituminwe ku ncende shali mu kukabila. Ilingi line, icintu ca kubalilapo bamunyina baali mu nkambi sha mbutushi balombele, nangu cibe fyo, cali ni Baibolo nelyo magazini wa Ulupungu lwa kwa Kalinda nelyo Loleni!

Abalemonako abengi balyebekeshiwe ku kutemwa kwalangilwe ne Nte sha mu Zaire na mu Tanzania, abatandalile no kwaafwa bamunyinabo bacandilwe. “Abantu ukufuma mu butotelo bwenu nabamutandalilako,” e fyo imbutushi shisosa, “lelo tatulati tutandalilwepo na shimapepo ukufuma ku butotelo bwesu.”

Inte shaishileishibikwa bwino mu nkambi, maka maka pa mulandu wa kwikatana kwabo, umuyano, ne mibele ya kutemwa. (Yohane 13:35) Ca buseko ukusoso kuti mu Benaco, Tanzania, casendele Inte amaminiti fye 15 pa kusanga Inte shinabo imbutushi pa kati ka bantu mupepi na 250,000 abaali mu nkambi.