Yehova Tatalile Atulekelesha

NGA FINTU CASHIMIKWA NA NASHO DORI

Mbreshtan kamushi akabela mu mpili ku kapinda ka ku kulyo aka Albania, te kutali sana ukufuma ku Greece. Eko nafyalilwe mu 1907. Lintu nali fye ne myaka isano, naingile isukulu apo balebomfya iciGriki, lelo amasambililo yandi yalipumfyanishiwe lintu ifita fya cina Italy fyasanshile Albania mu Nkondo ya Calo iya Kubalilapo. Pa numa ya nkondo, nalitendeke isukulu na kabili uno muku pa sukulu balebomfya icina Albania.

NANGU ca kuti abafyashi bandi tabatemenwe sana ifya mapepo, balekonkelela ifishilano fye calici lya Orthodox wa ku Albania. Bashikulu baali ni bashimapepo mu Mbreshtan, e co nalebombela mwi calici kabili naishileimwena ifyalecitikamo. Ukusefya kwa ntambi kwalemoneka ukushabamo ubupilibulo, kabili ubumbimunda bwalimo bwalencusha.

Umwabela umwata wa cikaya, abafyashi bandi balinsobwelele umukashana wa kuupa. Argjiro afumine ku mushi wali lwa mupepi uwa Grabova, kabili mu 1928 twalyupene, lintu aali ne myaka 18.

Ukusambilila Icine ca mu Baibolo

Ni mupepi ne yi nshita e lintu nailishenye pa lwe calici lya Orthodox ku mufyala wandi uwatutandalile ukufuma ku United States. Ayaswike ukuti: “Ku America, mupepi na pa mwandi, kwaliba ibumba lya bantu abashakwata icalici, lelo basambilila Baibolo.” Itontonkanyo lya kusambilila Baibolo ukwabula icalici lyalyumfwike bwino kuli ine. E co nalimulombele ukuti akantumineko impapulo shilanda pali Baibolo.

Nalilabile na ko ku fintu twalanshenye mpaka papitile mupepi no mwaka umo lintu napokelele icipe ukufuma ku Milwaukee, Wisconsin. Mu kati mwali icitabo The Harp of God mu ciAlbanian no Ulupungu lwa kwa Kalinda mu ciGriki. Nalipitilemo patali patali mu citabo no kumona ukuti mwali ukuloshako kwi calici. Ico calinkalifye. ‘Nshifwaya ifili fyonse ifilanda pe calici,’ e fintu naisoseshe. E co ici citabo nshacibelengele bwino bwino.

Mu 1929, naingile incito ya bushilika kabili natuminwe ku musumba wa Tiranë, umusumba umwikala kateka wa mu Albania. Kulya e ko nakumenye Stathi Muçi, uwalebelenga Baibolo wa mu ciGriki. Namwipwishe nati, “bushe ulaya ku calici?” “Iyo,” e fintu ayaswike. “Nalileka ukuya ku calici. Ndi umo uwa Basambi ba Baibolo aba pa kati ka Nko.” Ine no mushilika umo na Stathi twaile ku kulongana pa Mulungu. Kulya nasambilileko ukuti icalici lya cine te cikuulwa iyo nelyo imipepele, lelo ukuti lyapangwa na babomfi ba kwa Kristu abasubwa. E lyo nomba naumfwikishe ico The Harp of God yalelandapo.

Nasho Idrizi na Spiro Vruho balibwelele ku Albania ukufuma ku United States pa kati ka ba 1920 kabili baleananya icine ca mu Baibolo ico bailesambilila kulya. Natendeke ukulasangwa ku kulongana mu Tiranë, capamo na Basambi ba Baibolo abanono. Mu kwangufyanya nalishileshininkisha ukuti ninsanga ukuteyanya kwa kwa Yehova. E co pa August 4, 1930, nalibatishiwe mu mumana wabela lwa mupepi.

Pa numa ya ico nabwelelemo ku Mbreshtan ku kutwalilila umulimo wandi uwa kupanga insapato. Lelo icacilapo ukucindama, natendeke ukwebako bambi icine ca mu Baibolo ico nasambilile. Nalebeba nati: “Yesu Kristu taba nga filya filubi fya mu calici. Aba uwa mweo!”

Ukushimikila Te Mulandu no Kulwisha

Ahmed Bey Zogu alitaashishe ubuteko mu 1925, aicitile umwine ukuba King Zog I mu 1928, kabili atekele ukufika mu 1939. Cilolo wakwe uwaleangalila insambu sha bantunse alisuminishe umulimo wesu uwa Bwina Kristu. Nangu ni fyo, twalekwatako impika. Ici cali pa mulandu wa kuti Musa Juka, cilolo wangalila imilandu ya mu kati ka calo, aleampana sana na papa wa ku Rome. Juka akambishe ukuti imipepele fye itatu e yali no kusuminishiwa—ubuShilamu, buOrthodox, na buRoma Katolika. Bakapokola baeseshe ukutupokolola ifitabo fyesu no kulesha ukushimikila kwesu, lelo balifililwe.

Muli ba 1930, ilingi line naletandalila Berat, umusumba wakulapo mu Albania uko Mihal Sveci aletungulwila umulimo wesu uwa kushimikila. Twapekenye inyendo sha kushimikila ukupulinkana icalo. Inshita imo natuminwe kwi tauni lya Shkodër pa milungu ibili, kabili nalishalike impapulo ishingi. Mu 1935 akalibumba kesu kayashime basi ku kuyashimikila mwi tauni lya Këlcyrë. Lyene ulwendo lwakulako ulwa kushimikila mu Albania lwalitantikwe ukuya ku matauni ya Përmet, Leskovik, Ersekë Korçë, Pogradec, na Elbasan. Twapwishishe ulwendo lwesu ulwa ku Tiranë mu nshita fye yalinga ku kusefya Icibukisho ca mfwa ya kwa Kristu.

Ukusangwako kwa fya kulya fya ku mupashi kwalitusungilile abakosa lwa ku mupashi, e co tatwaleyumfwa abalekeleshiwa. Ukufuma mu 1930 ukufika mu 1939, nalepokelela Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa mu ciGriki lyonse. Ubuyo bwandi na bumbi bwali kubelenga Baibolo nangu fye pe awala limo cila bushiku, ico nacitile pa myaka 60 ukufikila amenso yalekele ukumwensekesha. Ni nomba line fye e lintu kwabele Baibolo onse uwa mu lulimi lwa ciAlbanian, e co ndi uwa nsansa ukuti nalisambilile iciGriki ku bwaice. Inte shimbi ishina Albania muli shilya nshiku na bo balisambilile ukubelenga iciGriki pa kuti bengabelenga Baibolo yonse.

Mu 1938, Argjiro alibatishiwe. Ukufika mu 1939 abana 7 pa bana twaishilekwata 10 baali nabafyalwa kale. Ku ca bulanda, batatu pali aba bana 7 bafwile ilyo baali bacili abaice.

Amafya mu Nkondo ya Calo iya Cibili

Mu April 1939, ilyo fye Inkondo ya Calo iya Cibili tailatendeka, imilalo ya baFascist ba ku Italy yalisanshile Albania. Mu kwipipa pa numa ya ico umulimo wa Nte sha kwa Yehova walibindilwe, lelo akalibumba kesu akanono aka bakabilisha ba Bufumu mupepi na 50 kalitwalilile ukushimikila. Ifitabo fyesu muli ba 15,000 fyalipokolwelwe no konaulwa mu Nkondo ya Calo iya Cibili.

Jani Komino alikwete umuputule wa kusungilamo ifitabo uukalamba uwasuntinkanishiwe ne ŋanda yakwe. Lintu imilalo ya cina Italy yaishibe ukuti ifitabo fyapulintilwe ku United States, yalikalipe. “E imwe mulekubanya ubufi! United States alelwisha Italy!” e fintu basosele. Bamunyina bacaice abapimpa Thomai na Vasili Cama baliketwe, kabili lintu caishibikwe ukuti ifitabo balesabankanya fyafumine kuli Komino, na o wine aliiketwe. Mu kwipipa na ine naliitilwe ku kwipushiwa.

“Naubeshiba aba?” e fintu banjipwishe.

Nalisumine nati, “e mukwai.”

“Bushe ubomba na bo?”

Nalisumine nati, “e mukwai. Tuli Nte sha kwa Yehova. Tatulelwisha ubuteko. Tatuyobeka mu nkondo.”

“Ulasabankanyako ifi fitabo na iwe?”

Lintu nasumine, balinkomene inshimbi, kabili napooselwe mu cifungo pa July 6, 1940. Mulya nasangilemo bambi basano abafumine mu mushi naleikalamo—Josef Kaci, Llukan Barko, Jani Komino, na bana nkashi Thomai na Vasili Cama. Ilintu twali mu cifungo twakumenye Inte shimbi shitatu—Gori Naçi, Nikodhim Shyti, na Leonidas Pope. Bonse ifwe fwe bali 9 twatitikanishiwe mu kalokoni akalepa bamita 3.7 na 1.8 mu bufumo!

Pati papite nshiku shinono, twalikulikilwe ku minyololo bonse pamo no kutwalwa ku musumba wa Përmet. Twalindileko imyeshi itatu lyene ukutwalwa ku cifungo ca ku Tiranë no kulindikwa mu cifungo pa myeshi yalundwapo 8 ukwabula ukulubulwishiwa.

Mu kupelako, twalimonekele pa ntanshi ya cilye ca bashilika. Ine na Munyina Shyti twapingwililwe imyeshi 27 mu cifungo, Munyina Komino imyeshi 24, bambi balilekelweko pa numa ya myeshi 10. Twakuushiwe ukutwalwa ku cifungo ca ku Gjirokastër, uko Munyina Gole Flloko alandileko pa kuti twingakakulwa mu 1943. Mu kupita kwa nshita ulupwa lwesu lwaileikala mu musumba wa Përmet, umo naishileba kangalila wa kacilonganino akanono.

Nangu ca kuti umulimo wesu walibindilwe kabili mu fyalo ifina mupalamano Inkondo ya Calo iya Cibili yali nuu, twalitwalilile ukubombesha ukufika apo twingapesha ku kufishapo umulimo wesu uwa kushimikila ubukombe bwa Bufumu. (Mateo 24:14) Mu 1944 Inte 15 shali mu cifungo. Nalyo line, muli ishi nshita shayafya, tatwatalile atuyumfwapo ukuti twalilekeleshiwe kuli Yehova.

Ukweshiwa pa Mulandu wa Kukanaibimbamo

Nangula ca kuti inkondo yalipwile mu 1945, amafya yesu yalikoselele kabili yalibipilenako. Calipampamikwe ukuti uuli onse aali no kuvotako mu kusala kwa pa December 2, 1946. Uuli onse uwali no kupama ku kusengauka ukuvota aalemonwa ngo mulwani wa Buteko. Aba mu cilonganino cesu mu Përmet batendeke ukwipusha abati, “Nomba tulecita shani?’

Nabaswike nati: “Nga ca kuti mwalicetekela Yehova, tamulingile ukwipusha ine ica kucita. Mwalishiba kale ukuti abantu ba kwa Yehova tabaibimbamo mu mapolitiki. Tabali ba pano isonde.”—Yohane 17:16.

Ubushiku bwa kuvota bwalifikile, kabili amakombe ya buteko yalishile pa myesu. Mu kutekanya batendeke abati, “Shi mutupeeleko kofi ilyo tulelande lyashi. Bushe namwishiba icilecitika lelo?”

Nayaswike nati, “ee, ilelo bushiku bwa kuvota.”

“Ee, mwendeshe epali mwacelwa,” e fyasosele umo uwa bakapokola.

“Iyo, ine nshilepanga ukuyafikako. Ifwe twalivotela Yehova,” e fintu nayaswike.

“Cili fye, kanshi kuti mwayavotela balya balelwisha ubuteko.”

Nalilondolwele nati Inte sha kwa Yehova tabaibimbamo nangu panono mu mapolitiki. Lintu imibele yesu yaishibikwe ku bengi, ukutitikisha kwakulilako kwalibikilwepo. Twalikambishiwe ukuleka ukulongana, e co twatendeke ukulongana mu bumfisolo.

Ukubwelela ku Mushi wa ku Mwesu

Mu 1947 nalibwelelemo no lupwa lwandi ku Mbreshtan. Inshita inono pa numa ya ico, akasuba kamo akatalalisha mu December, nalitilwe kwi ofeshi lya ba Sigurimi (bakapokola wa mu bumfisolo). “Nawishiba ico nakwitila?” e fintu kapokola aipwishe.

“Ndemona nico namumfwapo imilandu bambepesha,” e fyo nayaswike. “Lelo Baibolo itila icalo cili no kutupata, e co iyi milandu ya bufi mpeelwa taisungusha.”—Yohane 15:18, 19.

“Wilalanda pa lwa Baibolo kuli ine,” e fintu angotokele. “Ndekulimuna.”

Kapokola na bantu bakwe alifuminemo lelo ankambishe ukuyaiminina pa nse pa mpepo. Ilyo papitile nshita alinjitile mu ofeshi lyakwe no kunkambisha ukuleka ukulonganina mu ŋanda mu myesu. “Ni banga bekala mu mushi wikalamo?” e fintu anjipwishe.

Nayaswike nati “baba 120.”

“Ni kwi bapepa?”

“Baya kuli baOrthodox ba muno Albania.”

“Nga iwe?”

“Ndi umo uwa Nte sha kwa Yehova.”

“Abantu 120 baya kumo kwine iwe weka uya kumbi?” Anjebele ukuya ku kusanika bakandulo mu calici. Lintu natile nshali na kucite co, atendeke ukuŋuma ku nkonto. Cali mupepi na 1 koloko ya ku macaca e lintu nalekelweko.

Twaleka Ukupokelela Impapulo

Pa numa Inkondo ya Calo iya Cibili yapwile, twatendeke ukupokelela Ulupungu lwa kwa Kalinda ukupitila mu melu, lelo mu kupita kwa nshita magazini alilekele ukuleetwa. Lyene, ubushiku bumo pa 10 koloko ya bushiku, nalitilwe kuli bakapokola ba mu bumfisolo. Naebelwe ukuti, “Magazini wa mu lulimi lwa ciGriki nafika, kabili tulefwaya ulondolole nga wa mulimo nshi.”

Natile, “kwena nshaishibisha iciGriki. Umwina mupalamano wandi e waishibisha. Napamo kuti amwaafwako.”

“Iyo, tulefwaya iwe wine ulondolole,” e fyalandile kapokola ninshi uku alefumya bamagazini ba Ulupungu lwa kwa Kalinda mu ciGriki.

“Eya, aba bandi!” e fintu nabilikishe. “Kanshi kuti nalondolola. Namwishiba, aba bamagazini bafuma ku Brooklyn, New York. E kwabela amaofeshi yakalamba aya Nte sha kwa Yehova. Ndi umo uwa Nte sha kwa Yehova. Lelo cilemoneka kwati balilufyenye pa kulemba akeyala. Aba bamagazini balingile ukutumwa kuli ine, te kuli imwe iyo.”

Balikeene ukumpeela aba bamagazini, kabili ukutula ilya nshita mpaka mu 1991, ukucilako pa myaka 40 pa numa, tatwapokelelepo ulupapulo lwa pali Baibolo nangu lumo mu Albania. Muli iyo myaka, twalitwalilile ukushimikila, ukubomfya fye amaBaibolo. Inte mupepi na 20 shali mu cifungo mu 1949; bamo bapingwililwe ukukakwa imyaka isano.

Amafya Yaingilishiwako

Muli ba 1950, abantu bakambishiwe ukulaenda ne fitupa fya kulangisha ukuti baletungilila abashilika. Lelo Inte sha kwa Yehova shalikeene ukulaenda ne fitupa fya musango yo. Pali uyu mulandu, Ine na Munyina Komino twapooselwe mu cifungo pa myeshi na imbi ibili.

Pa nshita Ubuteko bwasuminishe ukubako kwa mipepele imo imo, twalikweteko akabuntungwa. Lelo, mu 1967 imipepele yonse yalibindilwe, ukwishibisha mu bulashi ukuti Albania calo ca bumukanalesa. Inte shalitwalilile ukwesha ukulalongana, lelo cali icakosa nga nshi. Bamo aba ifwe twabilile amatumba yaibela mu kati ka nsalu sha mu majaketi pa kuti twingalafisamo Baibolo iinono. Lyene twaleya mu mabala ku kubelenga.

Inte sha mu Tiranë shalisangilishiwe shilebelenga Baibolo, kabili shitatu shalikakilwe pa myaka isano mu fifungo fya kuyabombako imilimo ya lucu. Pa mulandu wa ico, indupwa shabo shaliculile. Ifwe fwe bafumine mu mishi inono, iyatalukana tatwatuminweko pantu tatwalemonwa nga ba cintiinya sana. Lelo pa mulandu wa kukanaibimbamo icafuminemo kufumishiwa pa mutande wa kupokako ifya kulya. Muli fyo, imikalile yalikosele. Na kabili, abana besu babili balifwililepo. Nalyo line tatwayumfwile abalekeleshiwa kuli Yehova.

Umwenso wali fye mpanga yonse mu Albania. Uuli onse aaleceeceetwa, kabili bakapokola ba mu bumfisolo balelemba amalipoti pa lwa uli onse uwapamine ukulumbulula ifyapusanako ku cintu icilonganino ca bupolitiki icaleteka calefwaya. E co twali abacenjela pa lwa kulemba amalipoti pa lwa mulimo wesu. Twalefilwa ukukumana mu mabumba yacila pa bantu babili nelyo batatu. Nalyo line, tatwalekele ukushimikila.

Mu kweshaesha ukuleta icimfulunganya pa kati ka bamunyina, bakapokola ba mu bumfisolo bakubenye amaŋumfuŋumfu ya kuti Nte walumbuka mu Tiranë aali ni nengu. Ici calengele bamo ukulufya ukucetekela kabili califulungenyeko ukwikatana kwesu. Pa mulandu wa kubulwa impapulo sha Baibolo ishipya, kabili apantu takwali ukumfwana no kuteyanya kwa kwa Yehova ukumoneka, abengi baliwile pa mulandu wa mwenso.

Mu kulundapo, abalashi na kabili bakubenye amaŋumfuŋumfu ya kuti Spiro Vruho, eluda wa Bwina Kristu uwacindikwa mu Albania, aliipeye umwine. Batile, “mwamona imwe, nangu fye ni Vruho nanenuka.” Caishilesangwa pa numa ukuti Munyina Vruho kanshi aipaiwe fye.

Mu 1975, ine na Argjiro twaileikala no mwana wesu umwaume mu Tiranë pa myeshi inono. Pa nshita ya kuvota, abalashi ba mu musumba baletutitikisha ukupitila mu fintiinya abati: “Nga ca kuti tamwakavoteko, umwana wenu tukamutamfye ncito.”

Nayaswike nati: “Umwana wandi alibombe yi ncito pa myaka 25. Mwalikwata ifyalembwa pa lwakwe na pa lwa lupwa lwakwe. Nshavotapo ukucila pa myaka 40. Ifi fyebo fifwile ukusangwa mu fyalembwa fya babomfi bonse. Nga tafilimo, ninshi ifyalembwa fyenu fyalilubana. Nga e mo fili, ninshi tamwaba aba bucishinka ku cilonganino ca bupolitiki pantu mwalimusuminisha ukutwalilila ukubomba pa myaka iyafule fi.” Bashumfwa fye fi, abalashi batile nga twabwelelemo ku Mbreshtan, tabali na kusupila uyu mulandu.

Ukwaluka Kukalamba

Mu 1983 twalikuukile ukufuma ku Mbreshtan ukuya ku musumba wa Laç. Mu kwipipa pa numa ya ico, mu 1985, dikiteta alifwile. Aali nateka ukufuma pa nshita ya kulya kuvota uko bonse balepatikishiwa mu 1946. Mu kupita kwa nshita, icimpashanya cakwe, icali pa cifulo cimo ica mu Tiranë, capamo ne ca kwa Stalin fyalibongolwelwe.

Mu makumi ya myaka aya kubinda umulimo wesu, Inte shingi shalesungwa buluku buluku, kabili shimo shalipaiwe. Umuntu umo aebele Inte mu musebo ukuti: “Mu nshita twaletekwa na ba Komyunisti, bonse twalifulumwike ukufuma kuli Lesa. Ni Nte sha kwa Yehova sheka e shatwalilile isha busumino kuli wene te mulandu ne fya kwesha na mafya.”

Ilyo ubuntungwa bwakulilako bwalepeelwa, 9 balicitile lipoti ukubomba ubutumikishi bwa Bwina Kristu mu June wa 1991. Mu June wa 1992, umweshi umo pa numa icibindo cafumishiwepo, abantu 56 balibombeleko umulimo wa kushimikila. Mu kutendeka fye ulya mwaka twalicankilwe cibi ukukwata abantu 325 ukusangwa ku Cibukisho ca mfwa ya kwa Kristu. Ukutule lyo impendwa ya baleshimikila yalikula ukucila 600, kabili impendwa ya bonse abasangilwe ku Cibukisho pa April 14, mu 1995 yali 3,491! Mu myaka ya nomba line caliba buseko bushingalondololwa ukumona abacaice abengi balelundwako ku filonganino fyesu.

Argjiro alitwalilila uwa busumino kuli Yehova kabili aliba uwa cishinka kuli ine iyi myaka yonse. Ilintu naleba mu cifungo nelyo ukwendauka ukuya mu kushimikila, mu kutekanya asakamene ukukabila kwa lupwa lwesu ukwabula ukuinoŋonya. Umwana wesu umo no mukashi wakwe babatishiwe mu 1993. Ico calituletele insansa.

Tuli ba Bufumu bwa kwa Lesa Epela

Ndi uwacankwa ukumona ukuteyanya kwa kwa Yehova mu Albania ukwaikatana bwino no kuipakisha ulubanda lwa ku mupashi. Ndeyumfwa kwati ni Sumeone wa cikoloci mu Yerusalemu uyo ilyo talafwa apeelwe ishuko lwaumisho mutengo ilya kumona Mesia walaiwe pa nshita yalepa. (Luka 2:30, 31) Ino nshita ilyo naipushiwa umusango wa buteko ningasalapo, nsosa nati: “Te kuti nsalepo Komyunisimu nelyo kapitalisimu. Impanga nga yaba ya bantu fye nelyo iya Buteko te mulandu. Amakamfulumende yalakuule misebo, yalapayanya amalaiti ku mishi, no kupayanya umuyano walinga. Nangu cibe fyo, kamfulumende wa kwa Yehova, Ubufumu bwakwe ubwa mu muulu, e kupikulula fye kweka ukwa mafya ne mpika shaba mu Albania ne sha mu calo conse.”

Cintu ababomfi ba kwa Lesa balecita mu kusaalala kwe sonde mu kushimikila pa lwa Bufumu bwa kwa Lesa te mulimo wa muntunse uuli onse. Mulimo wa kwa Lesa. Tuli babomfi bakwe. Nangu ca kuti twalikwata amafya ayengi mu Albania kabili twaliputwilweko ku kumfwana no kuteyanya kwa kwa Yehova ukumoneka, tatwatalile atulekeleshiwa na wene. Umupashi wakwe lyonse e ko wali. Aleshikimika amatampulo yesu. Nalimone ci ukupulinkana ubumi bwandi bonse.