Ulubuuto Lwapwishe Nkulo ya Mfifi

IMIBELE ya calo mu nshita sha kwa Yesu Kristu na batumwa bakwe yalipuseneko nga nshi kuli ilya iyalembwa mu Amalembo ya ciHebere. Bakabelenga ba Baibolo abashaibukila ulwa ici pambi kuti baelenganya ukuti imikalile ya bantu ne fya mapepo fyali cimo cine fye ukufuma pali kasesema Malaki ukufika kuli kalemba we Landwe Mateo, ukwabulo kumfwikisha na bwino bwino icalecitika pa myaka 400 iyapitilepo pa kati ka aba bakalemba babili.

Malaki, ibuuku lya kulekelesha ilya Amalembo ya ciHebere mu maBaibolo ayengi aya ndakai, lisondwelela ne lyashi lya kwikala cipya cipya ukwa basheleko aba kwa Israele mu calo ca ku mwabo pa numa ya kulubulwa ukufuma muli bunkole mu Babele. (Yeremia 23:3) AbaYuda baipeelesha balikoseleshiwe ukulalolela ubushiku bwa bupingushi ubwa kwa Lesa ubwa kufumya ububifi pa calo no kuletako Inkulo ya buMesia. (Malaki 4:1, 2) Pali iyo nshita, Persia e waleteka. Ifita fya bena Persia ifyabikilwe mu Yuda fyalisungilile umutende no kusumbula ifipoope fyalefuma ku mfumu ukupitila mu kubomfyo bulamba.—Linganyako Esra 4:23.

Nangu cibe fyo, ifyalo fyalembwa mu Baibolo na fyo fyalikuminweko ukupulinkana imyaka imyanda ine iyakonkelepo. Imfifi ya ku mupashi no kupelenganishiwa fyalitendeke ukulaingilamo. Ifyalo fya mu Near East fyalisunkanishiwe ku lukaakala, ukululunkanya, ukutitikisha, imitontonkanishishe ya fya mipepele iyaumina kumo, amano ya buntunse aya kutunganya, no kupelenganishiwa ku ntambi sha bamwisa.

Mateo, ibuuku lya kubalilapo ilya Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki, lyalembelwe mu nshita yapusanako. Imilalo ya ku Roma bakoseshe icaleitwa Pax Romana, nelyo Umutende wa ciRoma. Abantu abaletiina Lesa mu kuswatuka balelolela ukwisa kwa kwa Mesia ku kufumyapo ukucula, iculukusu, no bupiina, no kusanikila pa bumi, ulubanda, ne cibote. (Linganyako Luka 1:67-79; 24:21; 2 Timote 1:10.) Natulolekeshe pa bulamba bwakulisha ubwatelwile imikalile ya ciYuda mu myanda ya myaka ilyo Yesu Kristu talafyalwa.

Imikalile ya BaYuda mu Nshita sha Bena Persia

Pa numa ya kubilisha kwa kwa Sailasi uko kwalubwile abaYuda ukufuma muli bunkole bwa ku Babele, mu 537 B.C.E. ibumba lya baYuda na bantu balebishanya na bo abashali baYuda bashiile Babele. Aba bashelepo abayankwile ku fya ku mupashi babwelele ku cifulo icakwete imisumba iyaonaulwa ne calo capomonwa. Abena Edomu, abena Foinike, abena Samaria, imikowa ya ku Arabia, na bambi bali nabasunaula icalo ca kwa Israele icali inshita imo icasaalala. Impanga ya kwa Yuda na Benyamini iyasheleko yasangwike citungu ca Yuda icaleitwa Abar Nahara (Ku masamba ya Mulonga) mu citungu ca bulashi ica walecingililo bufumu bwa bena Persia.—Esra 1:1-4; 2:64, 65.

Lintu caletekwa na bena Persia, mu calo ca Yuda mwatendeke ukuba “iciputulwa ca nshita ica kutanunuka na bantu ukufula,” e fisosa The Cambridge History of Judaism. Cilundako ukusosa ukukuma kuli Yerusalemu ukuti: “Bacibombebombe na ba nyendo sha fya mapepo baleleta ifya bupe, pe Tempele na mu musumba mwaishileba icuma, kabili icuma icalimo calepalamika aba makwebo ne ntukushi abalefumo kutali.” Nangu cingatila abena Persia baleikala fye bwino na mabuteko ya cikaya ne mipepele ifya bantu, ukusonkesha imisonko kwali ukwakaluka kabili yalelipilwa fye ukubomfya ifyela fyaumo mutengo.—Linganyako Nehemia 5:1-5, 15; 9:36, 37; 13:15, 16, 20.

Imyaka ya kulekelesha iya Buteko bwa bena Persia yali ni nshita shalulunkana nga nshi, ishaishibikilwe ku kupondoka kwa balecingililo bufumu. AbaYuda abengi baliibimbile mu kwimino buteko ukwacitike ukukonka ululamba lwa Mediterranean kabili balitamfiwe mu calo ukubatwala ku kapinda ka kuso ukwalepa, ku Hyrcania pali bemba wa Caspian. Nangu cibe fyo, icinabwingi ca baYuda tacimoneka ukuti balikuminweko ku kukanda kwafumine ku Persia lintu ayankwile ku kupondoka kwabo.

Iciputulwa ca Nshita ica BaGriki

Alexander Mukalamba aishilefwampuka nge mbwili pa Middle East mu 332 B.C.E., lelo asangile abantu kale kale balitemwisha ifipe fyalefuma ku Greece. (Daniele 7:6) Pa kwiluko kuti ulutambi lwa ciGriki lwali ulwacindama nga nshi mu fya mapolitiki, mu kuitemenwa aliimine ku kusalanganya ubuHela mu buteko bwakwe bonse. IciGriki casangwike e lulimi lwa pa kati ka nko. Ukuteka kwa kwa Alexander ukwipi kwatwele pa ntanshi ukutemwa amano ya cimbepa, ukucincilile fyangalo, no kutemwo kuyemba. Panono panono, ne cishilano cine ica ciYuda canakile ku buGriki.

Pa numa ya mfwa ya kwa Alexander Mukalamba mu 323 B.C.E., abamupyene mu Suria na Egupti e babalilepo ukuba mu fifulo fintu kasesema Daniele ainike nge “mfumu ya ku kapinda ka ku kuso” ne “mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo.” (Daniele 11:1-19) Mu kati ka kuteka kwa “mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo” iya ku Egupti, Ptolemy II Philadelphus (285-246 B.C.E.), Amalembo ya ciHebere yalitendeke ukupilibulwa ukuyatwala mu ciKoine, iciGriki cali icaseeka. Ubu bupilibulo bwaishileinikwa ukuti ni Septuagint. Ifikomo ifingi ifya ubu bupilibulo fyalishileambwilwa mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki. Ululimi lwa ciGriki lwashininkishiwe ukuba ulwawamisha ku kulenga ukulekanalekana kunono ukwa kubuutusha ukwa bupilibulo ku calo capelenganishiwa kabili icaba mu mfifi lwa ku mupashi ukumfwika.

Pa numa Antiochus IV Epiphanes abele imfumu ya Suria kabili kateka wa Palestine (175-164 B.C.E.), ubuYuda bwapene bufumishiwepo umupwilapo ukupitila mu kupakasa kwasongelekanishiwe no buteko. AbaYuda, pa kubatiinisho kuti bali no kwipaiwa, babapatikishe ukukaana Yehova Lesa no kupeela amalambo ku milungu ya ciGriki fye kweka. Mu December 168 B.C.E., icipailo ca cisenshi calikuulilwe apaali ulufuba lukalamba ulwa kwa Yehova pe tempele lya mu Yerusalemu, kabili amalambo yalepelelwapo kuli Seu wa ku Olympus. Abaume bakalifiwa lelo aba bukose aba mu mishi balikatene capamo ukutungululwa na Judas Maccabaeus no kwimyo bulwi bwakaakaata mpaka baishilepoka Yerusalemu. Itempele lyalipeelwe cipya cipya kuli Lesa, kabili imyaka itatu ukufuma pa bushiku buntu lyasaalwilwe, amalambo ya bushiku no bushiku yalibweshiwe.

Mu ciputulwa ca nshita yasheleko iya baGriki, abo abaali mu mekalo ya baYuda mu kubomfyo bukaakaashi bafwaile ukukushako impanga yabo ukuyafika ku mipaka ya iko iya kale. Ukulamuka kwa mu fya bulwi uko nomba baali na ko bakubomfeshe mu nshila yabula bukapepa ukupatikisha abena mupalamano babo aba cisenshi ukuti nga tabaali na kupilibuka bali no kubepaya. Nalyo line, imfundo ya mapolitiki iya baGriki yalitwalilile ukutungulula imisumba ikalamba na matauni.

Mu kati ka iyi nshita, abalefwaisha ukuba bashimapepo bakalamba ilingi bali ba mibele yabola. Amapange yalubana, ukwipaya, no bucenjeshi bwa mu fya mapolitiki e fyakoweshe ififulo fyabo. Ilyo imibele ya mutima iyabulwa bukapepa yalekulilako pa baYuda, no kutemwe fyangalo fya baGriki na ko kwalekulilako. Fintu caleba ica kusungusha ukumona bashimapepo bacaice ukulekelesha imilimo yabo pa kuti bengayaangalako ifyangalo! Aba mangalo aba ciYuda balinakile fye na ku kubombelwa kwatapata pa kuti balemoneka nga “bashasembululwa” pa kuti belaba na nsoni lintu balecimfyanya bali fye ubusokwa pamo na Bena fyalo.—Linganyako 1 Abena Korinti 7:18.

Ukwaluka mu Mipepele

Mu myaka ya mu kubangilila iya pa numa ya bunkole, abaYuda ba busumino balicincintiile ukutumbinkanya imfundo na mano ya buntunse ifya cisenshi ne mipepele ya cine iyasokolwelwe mu Amalembo ya ciHebere. Ibuuku lya kwa Estere, ilyalembelwe pa numa ya myaka ukucila pali 60 iya kubishanya na bena Persia, tamusangwa icisumino ca buZoroaster nangu fye panono. Ukulundapo, ukusonga kwa mipepele ya cina Persia takusangwa mu mabuuku ya Esra, Nehemia, nelyo Malaki, amabuuku yonse ayalembelwe mu kati ka ciputulwa ca kubangilila ica nshita ya bena Persia (537-443 B.C.E.).

Nangu cibe fyo, abasoma balisumino kuti mu lubali lwa kupelako ulwa ciputulwa ca bena Persia, abaYuda abengi batendeke ukupokelela imimwene imo iya bakapepa ba kwa Ahura Mazda, umulungu ukalamba uwa bena Persia. Ici cimonekela mu kutiine mipashi ukwaseeka ne fisumino fya bena Essene. Amashiwi ya munsaunte aya mu ciHebere aya mumbwe, ne fibumbwa fimbi ifya mu fiswebebe, ne fyuni fipupuko bushiku mu mintontonkanya ya baYuda fyaishileampanishiwa ne mipashi ibi na bashimweshimwe benda ubushiku aba mu nshimi sha bena Babele na bena Persia.

AbaYuda batendeke ukumwena imfundo sha cisenshi mu nshila yapusanako. Imfundo pa lwa muulu, helo, umweo, Cebo (Logos), na mano ifi fyonse baishilefyumfwila mu nshila iipya. E lyo, nga ca kuti Lesa aalitalwike nga nshi ku bantu ica kuti tabengomfwana nankwe na kabili, ukulingana na fintu pali iyo nshita calesambilishiwa, ninshi aalekabila bakawikishanya. AbaGriki bainike iyi mipashi yalebomba nga bakawikishanya kabili nga balinshi ukuti ni ba daimone. Pa kupokelela imfundo ya kuti ba daimone (ifibanda) kuti baba abasuma nelyo ababi, abaYuda baliisansalike ku kulamwa ne fibanda.

Ukwaluka kwawamisha kwasanshishemo ukupepela mu cifulo ca cikaya. Amasunagoge yalimoneke mu kwangufyanya pamo nge fifulo uko ifilonganino fya mu bwina mupalamano ifya baYuda fyalekumanina ku kusambilila masomo ya fya mapepo. Tacaishibikwa mu kulungatika lintu amasunagoge ya baYuda yatendeke, kuntu yatendekele na fintu yatendeke. Apantu yaleafwilishako abaYuda abaaleikala akatalamukila mu kupepa lintu bashali na kuya kwi tempele, calisuminwa mu cinkumbawile ukuti amasunagoge yaimikwe mu nshita ya bunkole nelyo pa numa ya bunkole. Mu kumonekesha, fyaishilesanguka fifulo fishaiwamina apo Yesu na basambi bakwe ‘balelondolwela ifya bulumba fya kwa Lesa uwita abantu ukuti bafume mu mfifi bengile mu lubuuto lwakwe ulwapesha amano.’—1 Petro 2:9.

UbuYuda Bwaikatene na Bantu Abakwete Imfundo Shalekanalekana

Mu mwanda wa myaka uwalenga ibili B.C.E., amabumba ya bantu bakwete imfundo shalekanalekana yatendeke ukumoneka. Tayali mateyanyo yapaatukana aya mipepele. Lelo, twali tumabumba twa bashimapepo ba ciYuda, aba mano ya buntunse, na balesupila amapolitiki abaalefwaya ukusonga abantu no kutungululo luko, ubuYuda ukuba nga e nyina wa fyonse ifi.

AbaSaduke ba bupolitiki bali maka maka ni bakateka bakankaala, abaishibikilwe ku kusenga abantu mu nshila yalamuka ukutula fye pa kupondoka kwa bena Hasmon pa kati ka mwanda wa myaka uwalenga ibili B.C.E. Ubwingi ubwa bene baali ni bashimapepo, nangu cingati bamo bali ni bashimakwebo na bambi na bo ukukwate mpanga. Ukufika pa nshita ya kufyalwa kwa kwa Yesu, abaSaduke abengi basoobwelepo ukuti abena Roma bengalateka Palestine pa mulandu wa kuti Roma aali uwacilapo kushikatala kabili alemoneke fyo kuti asungilile fintu nga fintu fyali. (Linganyako Yohane 11:47, 48.) Akalibumba kanono (abena Herod) kasumine ukuti ukutekwa no lupwa lwa kwa Herode e kwali no kuwamina ukuyumfwa kwa luko lonse. Kwena, abaSaduke tabalefwaya ukuti uluko lube mu maboko ya baYuda bacishamo kucincila nelyo ukukwata uuli onse umbi ukulame tempele kano fye bashimapepo. Ifisumino fya baSaduke fyaikatilile ku fya kale, maka maka ukushimpwa pa fyo bailwile ifyalembwa fya kwa Mose, kabili fyalangishe ukukaanya icakaniko ca maka ica baFarise. (Imilimo 23:6-8) AbaSaduke balikeene amasesemo ya mu Amalembo ya ciHebere abati fya kwelenganya fye. Basambilishe ukuti amabuuku ya mu Baibolo aya lyashi lya kale, inshintu, na mapinda tayali ayapuutwamo no kucindama tayacindama.

AbaFarise batendeke mu kati ka ciputulwa ca nshita ica baGriki nga bashalefwaya nangu fye panono ukuti mu buYuda musalanganine ubuHela. Ukufika mu kasuba ka kwa Yesu, nangu cibe fyo, baali bakapanga ba nsangu abaumina kumo, abakakatila ku fishilano, abalemenena kwi funde, aba cilumba, abaleimona ukuba abalungami kabili bakasambilisha abafwaile ukutungulula uluko ukupitila mu kusambilisha mu masunagoge. Baali maka maka abe bumba lya pa kati kabili balisuulile abantuuntu fye. Yesu amwene abaFarise abengi ukuba bakaitemwe, abatemenwe ndalama ababulwe nkumbu abalelangisha ubumbimunda. (Mateo, icipandwa 23) Basumine Amalembo yonse aya ciHebere ukulingana na fintu baleyalondolola abene lelo ifishilano fyabo ifya pa kanwa balefimona nge fyacindama ukulingana na malembo nelyo ifyacindama napo ukuyacila. Batile ifishilano fyabo fyali “lubao ulwashingulwike Ifunde.” Mu cifulo ca kuti cibe ngo lubao, nangu cibe fyo, ifishilano fyabo fyalengele Icebo ca kwa Lesa ukuba ica fye no kupelenganya icintubwingi.—Mateo 23:2-4; Marko 7:1, 9-13.

BaEssene bali ba mipepele ya fipuuta abo mu kumonekesha baikele mu mekalo yatalukako. Baimwene abene nga basheleko aba ku bena Israele abene bene, abo mu kusanguluka abalelolela ukupokelela Mesia walaiwe. BaEssene baikalile fye ukwetetula pa fya bumi bwa kuipusula, kabili ifisumino fyabo ifingi fyalebelebesha imfundo sha bena Persia na baGriki.

Imisango yalekanalekana iya baZealot abaletuninkishiwa ne mipepele, abatemenwe buluko mu kucincila kwacishamo mu kuba no lupato lwabipisha bamwene uuli onse ngo mulwani uwalecincintila ubuntungwa bwa calo ca buYuda. Balipashanishiwa ku bena Hasmon kabili ukucilisha batemwikwe sana ku balumendo bakongamine ku mfundo shimo, abashali na mwenso. Pa kulamonwa nga bakepaya abaali utupondo nelyo abalelwishapo icintu cimo, balebomfya imicenjelo ya bulwi iya bashilika icalengele ukuti mu misebo ya mu mishi na mu mansa mube ubusanso no kusansha ku kukansana kwaliko muli kalya kasuba.

Mu Egupti, amano ya ciGriki yalitemfwime pa kati ka baYuda ba mu Alexandria. Ukufuma mu Alexandria yasalanganine ku Palestine na ku baYuda basalanganine ukutali aba ku Diaspora. Bakelenganya ba ciYuda abalembele amalembo ya Apocrypha na Pseudepigrapha baaleti ifyalembwa fya kwa Mose milumbe yabulo kulondoloka, iyaundalila.

Ilyo inshita ya kuteka kwa ciRoma yaleisa mu kufika, ninshi ukusalanganyo ubuHela kwalyalula Palestine mu fya mikalile, mu mapolitiki, na mu fya mano ya buntunse. Ukupepa kwa baYuda ukwashimpilwe pali Baibolo kwali nakupyanikwapo no buYuda, ubwali kutumbinkanya kwa mfundo sha cina Babele, isha cina Persia, ne sha cina Greece ukukakililako ne cine ca mu Malembo panono. Nangu cibe fyo, abaSaduke, abaFarise, na baEssene ukubasansha pamo baali fye maperesenti 7 aya luko lonse. Abasangilwe mu cimfulumfulu ica aya maka yalekangana baali cinabwingi ca baYuda, “abalulunkaniwa kabili abapaswa, nge mpaanga ishishaba na kacema.”—Mateo 9:36.

Muli ilya mibele ya calo ca mfifi e mwafikiile Yesu Kristu. Ubwite bwakwe bwali ubwa kusansamusha ubwa kuti: “Iseni kuli ine, bonse mwe bacucutika kabili abafinwa, na ine nalamupeelo kutusha.” (Mateo 11:28) Fintu cali ca kucincimusha ukumumfwa alesoso kuti: “Ni ’ne lubuuto lwa calo”! (Yohane 8:12) Kabili, icaletele ukucankwa mu cituntulu cali bulayo bwakwe ubwa kusekesho mutima ubwa kuti: “Uukonka ine takende mu mfifi, lelo akaba no lubuuto lwa mweo.”—Yohane 8:12.

[Icikope pe bula 26]

Yesu alangilile ukuti intungulushi sha mapepo isha ciYuda shali mu mfifi ya ku mupashi

[Icikope pe bula 28]

Indalama iyakwata icipasho ca kwa Antiochus IV (Epiphanes)

[Abatusuminishe]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.