Bushe Bamakabe Baali ni Bani?

ILYASHI lya baMakabe talyaishibikwa bwino bwino ku bengi, baMakabe baliko ukufuma lintu Amalembo ya ciHebere aya kupelako yalembelwe, ukufika ilyo Yesu Kristu afyelwe. Lelo kwena ifwe kuti twaishiba ifingi pali aba bantu nga twabelenga ilyashi lyabo ilyaletele ukwaluka kushaikulila mu mikalile ya luko lwa ciYuda.

Bushe baMakabe baali ni bani? Finshi babombele mu luko lwa ciYuda pa ntanshi ya kufyalwa kwa kwa Mesia walaiwe?—Daniele 9:25, 26.

Lulu wa Kwalwila Abantu ku Bwina Hela

Alekesandere Mukalamba acandile ifyalo fyonse ukufuma ku Greece ukufika ku India (336-323 B.C.E.). Apo aleteeke fyalo ifingi, e mulandu wine intambi no lulimi ifya bena Greece fyayanene mpanga yonse, uyu wine lulu e o baleti wa kwalwila abantu ku bwina Hela. Abalashi na bashilika ba kwa Alekesandere baupile abanakashi aba mu fyalo bacandiile, e calengele abantu abengi mu fyalo fimbi ukusambilila ululimi ne ntambi ifya bena Greece. Ilyo Alekesandere afwile, ifyalo aleteka fyayakenwe na bamushika bakwe bane. Pa kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga ibili B.C.E., Antioka III kateka wa bufumu bwa bena Hela ubwa Seleusidi ku Aramu, alipokele amekalo ya baYuda ukufuma mu minwe ya kwa Ptolemi kateka umuHela uwa ku Egupti. Bushe abaYuda ba mu Israele bayambukilweko shani no kutekwa ku bena Hela?

Kalemba wa malyashi ya kale umo alembele ukuti: “Apantu abaYuda balitobenkene fye na bena Hela mu mekalo yabo, kabili ilingi line tabalemonana na baYuda banabo aba ku ncende shimbi isha mu Palestine, e calengele bene ukutendeka ukukonka intambi ne mibele ifya bena Hela. . . . Na kuba cimoneka kwati bonse abatekelwe ku bena Hela balyambukilweko no lutambi lwabo pantu batila uulutampile e ululwile!” AbaYuda batendeke ukuinika amashina ya bena Hela. Bonse umo baalefwaila, balekonka intambi ne mifwalile ya bena Hela. Calimoneke fye apabuuta tuutu ukuti abaYuda balyambukilwe.

Bashimapepo ba Mafisakanwa

Bashimapepo ba ciYuda e bo bashukiile ku bena Hela. Abengi baalemona kwati nangu fye balekonka intambi sha bena Hela, intambi sha luko lwa ciYuda tashali na konaika. Umo uwali ne mimwene ya musango yo ali ni Yasoni, (mu ciHebere etwa Yoshua), umwaice wa kwa shimapepo mukalamba Onias III. Lintu Onias aile ku Antioke, Yasoni ashele atwala amafisakanwa kuli bakateka abena Hela. Cinshi alefwaya? Ukuti ena bamubike pa cifulo ca bushimapepo bukalamba ukufumyapo Onias. Kateka wa bufumu bwa bena Hela ubwa Seleusidi, Antioka Epifanes (175-164 B.C.E.) alipokelele ifyuma fya mafisakanwa ukufuma kuli Yasoni. Kale abena Hela balekele fye abaYuda abene baleibombela nga bashimapepo bakalamba. Nomba apa pena Antioka alefwaya indalama sha kubomfya mu kuteyanya abashilika ba nkondo. Kanshi Antioka amwene fye ukuti lyapuma apo Yasoni alemwafwa muli lulu wa kwalwila abantu ku bwina Hela. E lyo Yasoni alipeele na Antioka insambu ya kwinika Yerusalemu ishina lya misumba ya bena Hela ilya Polis. Kabili alikuulile ne ciyanda ca fyangalo umo abaYuda bacaice na bashimapepo bacaice bene, baleya ku kucimfyanya ifyangalo fya bena Hela.

Incenjeshi na yo iine kasuba kamo cilaibipila. Pashipwa fye imyaka itatu, Menelao, ena cimoneka kwati talimo na mu lupwa lwa bashimapepo, atwele amafisakanwa aya fyuma ifingi ukucila filya fyatwele Yasoni ku bena Hela. Yasoni alifulumukile ku calo cimbi. Indalama shintu Menelao atwele isha mafisakanwa, ashifumishe mu cipao ce tempele. Lintu Menelao aumfwile ukuti Onias III uko ali (muli bunkole ku Antioke) alemusuusha pa fyo abuulile indalama sha mu cipao ce tempele, alimwipaishe.

Ilyo kwali amang’umfung’umfu ya kuti Antioka alifwa, Yasoni alibwelele ku Yerusalemu na bashilika 1,000 ukuya mu kupokolola Menelao icifulo ca bushimapepo bukalamba. Kanshi Antioka ninshi taafwile. Lintu aumfwile uko Yasoni alepumfyanya abaYuda, ukusaalula lulu wa kwa Antioka uwa kwalwila abantu ku bwina Hela, alifulilwe icibi no kulandula.

Antioka Asansa AbaYuda

Mu citabo ca kwa Moshe Pearlman ica kutila The Maccabees mwaba amashiwi ayatila: “Cimoneka kwati Antioka amwene ukuti ukuleka abaYuda baleipepela, kwabalengele ukulyo mundemwa. Na bucipondoka bwine icalengele ukwima mu Yerusalemu, ni pa kuti abaYuda balibeleshe ukuipepela ilyo baletekwa no muHela wa ku Egupti mu Yudea, pantu e basuminishiwepo fye ukuipepela mu bufumu bwa kwa Antioka, batendeke ukucitila fye umo balefwaila. . . . Kanshi apangile ukufumyapo iyo mibele ishaibipila.”

Shicalo wasoma uwa ku Israele Abba Eban atushimikila uyu mulandu ukuti: “AbaYuda balikatiile iciinga ukwakaba, ukufuma mu 168 ukufika mu 167 [B.C.E.], balibepayawile, ifyuma fya mwi Tempele balitapile, kabili imipepele ya baYuda yonse yalibindilwe. Ukusembululwa no kusunge sabata yabele milandu ya kufwilapo. Nomba mu December 167 calyafishe no kwafya, pantu Antioka akambishe ukuti icipailo ca kwa Seu cipangwe mwi Tempele mwine, kabili abaYuda balebapatikisha ukupeela amalambo ya nama sha nkumba kuli lesa wa bena Hela, inama ilya iine iyakowela mu malango ya baYuda.” Muli ilya myaka, Menelao na baYuda bambi abanakiile ku kukonke ntambi sha bena Hela, balikonkenyepo fye ukubombela pe tempele lyakowela.

Nangu ca kutila abaYuda abengi banakiile ku ntambi sha bena Hela, kwalimine ibumba lipya ilya baYuda abaleitwa ukuti baHasidimu, e kutila abantu bapimpila Amalango, balikoseleshe nga nshi abantu ukukonka Amalango ya kwa Mose. Apo abaYuda abengi balikalifiwe pa fya muselu fyalecita bashimapepo balekonka intambi sha bena Hela, abantu abengi batendeke ukuilunda kuli baHasidimu. AbaYuda abengi balifwilile Lesa muli ilya myaka pantu balebapatikisha ukupeela amalambo kuli lesa wa cisenshi uwa bena Hela, nga bakaana ninshi kubepaya. Mu mabuuku yashaishibikwa nga ya cine aya baMakabe, mwaba amalyashi ayengi aya baume, abanakashi, na bana abafwilile pa mulandu wa kukanapeela amalambo kuli lesa wa bena Hela.

BaMakabe Bacitapo Cimo

Ulucu lushaibipila ulwa kwa Antioka lwalengele abaYuda abengi ukubombesha ukupokolola ukupepa kwabo. AbaYuda baitile Matatia ukufuma ku Modi’in mupepi no musumba wa Lod uwabela pa kati ka kapinda ka ku kuso na masamba ya Yerusalemu. Kabilo wa mfumu aeseshe ukusembeleka Matatia uo abaYuda bacindike nga nshi mu bwikashi, ukuti asumine ukupeela amalambo kuli lesa wa bena Hela. Balefwaya ukuti nga asumina e wingaba ica kumwenako ku baYuda bambi. Lintu Matatia akeene, kwaishile umuYuda umbi, uwasumine ukukonka ifyalefwaya abena Hela. Matatia alikalipe icibi kabili asomwene icanso no kwipaya ulya muYuda. Abashilika abena Hela balitulumwike pa fintu umukoloci Matatia afulilwe kabili mwenso mwenso balimishe inkondo. Palya pene fye, Matatia aipeye na mushika wa bena Hela. Abana ba kwa Matatia basano na bantu ba mwi tauni, bacimfishe impuka sha bashilika abena Hela ilyo bashilati basalapuke.

Matatia apundile ukuti: ‘Bonse abapimpila Amalango nkonkeni.’ Ukutiina ukumwipaya, Matatia na bana bakwe bafyukile ku mpili. Lintu abaYuda baumfwile ifyo Matatia na bana bakwe baipeye abena Hela, abengi (kumo na baHasidimu) bakonkele Matatia na bana bakwe kulya baile.

Matatia abikile umwana wakwe Yuda pali bumushika bwa mulalo wa fita fyonse. Cimoneka kwati ni co Yuda aali ni kalapashi mu nkondo, e co bamwinikile ishina lya kuti Makabe, e kutila “uufwanta abalwani.” Matatia na bana bakwe batendeke ukubeta ukuti abena Hasimonani, ishina ilyafumine kwi tauni lya Heshemone nelyo ku cikolwe cabo cimbi icainikwe ilyo ishina. (Yoshua 15:27) Apantu Yuda Makabe alilumbwike nga nshi mu myaka yonse ya nkondo, e mulandu wine lulya lupwa lwainikilwe kuti lwa baMakabe.

Ukupokolole Tempele

Mu mwaka wa kubalilapo uwa bucipondoka, Matatia na bana bakwe baliteyenye umulalo unono uwa bashilika. Pa miku fye iingi, abashilika abena Hela balesansa amabumba ya baHasidimu pe Sabata. Nangu ca kuti amaka ya kuicingilila yena balikwete, baletiina ukutobe funde lye Sabata. Kanshi balebepayaulula icibi. Apo Matatia nomba ali na maka ya kupingula pa fya bushimapepo, ashikile ifunde lyasuminishe abaYuda ukuicingilila pe Sabata. Ili funde lipya lyalengele ukupondoka kwa baYuda ukukoselako no kupeela bashimapepo ba ciYuda amaka ya bushimapepo aya kwalula amafunde umwa kulosha nga mwabula. Muli Talmud mwaliba amashiwi yalembelwe pa numa ayalangilila ukuti balesuminisha ukwalula amafunde. Talmud atila: “Lekeni kube ukupontela Isabata limo, pa kuti kukabe ukushisha amaSabata ayengi.”—Yoma 85b.

Lintu wishi umukoloci Matatia afwile, Yuda Makabe abele kateka wabula no wa kumulwisha uwa lilye bumba lya baYuda bacipondoka. Apo alimwene ukuti teti acimfye abalwani mu nkondo sha pa lwalaala, apangile inshila sha mu bumfisolo, kwati filya bacisanguka balwisha ubuteko babelama mu mpanga pali ndakai. Aleipaya abashilika ba kwa Antioka mu kupumikisha mu ncende umo balefilwa ne fya kuicingilila. Mu mbuli shapusanapusana, alisukile akufya abashilika abena Hela nangu ca kuti baali abengi nga nshi ukucila ifita fyakwe.

Amaka ya bena Roma ayalekulilako na mafya ya mbuli mu kati ka buteko bwa bena Hela ubwa Seleusidi, e fyabalengele ukukanapoosa amano ku kupanga amafunde ya kutitikisha abaYuda. Ili lyabele lishuko kuli Yuda ukukonkanyapo ukusansa abena Hela mpaka no kuyafika pa mpongolo shiine isha Yerusalemu. Mu December 165 B.C.E. (nelyo limbi mu 164 B.C.E.), Yuda na bashilika bakwe balipokolwele itempele, bawemye fipe fya mwi tempele, no kulipeela cipya cipya, ninshi papitile imyaka itatu iituntulu ukufuma apo abena Hela balikoweseshe. Ukufika no bwa lelo, abaYuda cila mwaka balasefya ubu bushiku bwa kupeelwa cipya cipya ukwe tempele pa bushiku bwa Hanukkah.

Ukufwaya Ukulumbuka Ukucila Ukukonka Amalango

Nomba abaYuda balibombelepo pa fyo balefwaya. Amafunde yonse aya kulesha intambi sha baYuda yalifumishiwepo. Ukupepa no kupeela amalambo pe tempele fyalibweshiwe. Apo nomba imitima yalikeele, baHasidimu balifumine mu mulalo wa baMakabe no kubwelela ku sha myabo. Lelo Yuda ena alepanga ukucita na fimbi. Pantu ali no mulalo wa bashilika uwakanshiwa bwino, amwene fyo cali lishuko lyakwe ukupoka icalo ku bena Hela ica kuti aleteka. Bulya bucipondoka bwabo pa kubala bwali bwa kufwaya amaipepele, lelo nomba batendeke ukufwaisha ukulumbuka kwa bukateka. E calengele bene ukukonkanyapo fye ukulwe nkondo.

Pa kufwaya aba kumwafwa ukulwisha ubuteko bwa bena Hela ubwa Seleusidi, Yuda Makabe ayambene cibusa na bena Roma. Nangu ca kuti balimwipeye mu nkondo mu 160 B.C.E., bandume nankwe balitwalilile ukulwisha abena Hela. Munyina kwa Yuda uwe shina lya Yonatani abombele mu bucenjeshi na bena Hela, kabili basukile bamusuminishe ukuba shimapepo mukalamba kabili kateka wa Yudea, lelo kwena ubuteko bwali mu minwe ya bena Hela. Lintu Yonatani bamupikile ubwile, balimwikete bunkole no kumwipaya pa mulandu wa micenjelo ya bena Aramu. Lyene munyina Simeone, uwali uwa kupelako pali baMakabe, alipyene pa bufumu. Mu kuteka kwa kwa Simeone, incende shonse ishashele isha bufumu bwa Seleusidi ubwa bena Hela shalipokelwe (mu 141 B.C.E.). Simeone alibukulwile icibusa na bena Roma kabili abaYuda balimwawilile ukube mfumu yabo kabili shimapepo mukalamba. Kanshi ubufumu bwa maiteke ubwa baHasimonani bwalimikwe pa mulandu wa kubombesha kwa baMakabe.

BaMakabe balibweseshe ukupepa kwa ciYuda pe tempele pa ntanshi ya kwisa kwa kwa Mesia. (Linganyeniko Yohane 1:41, 42; 2:13-17.) Lelo fintu fye ukushintilila pali bashimapepo kwaonaike lintu bayalukile ku ntambi sha bena Hela, e fyo no kushintilila pali baHasimonani kwaonawile ukupepa kwa luko lwa ciYuda. Cine cine ukutekwa na bashimapepo abapoosele amano ku lulumbi lwa bukateka ukucila ukutekwa ku mfumu ya cishinka iya mu lupwa lwa kwa Davidi, takwaletele amapaalo napacepa ku luko lwa baYuda.—2 Samwele 7:16; Ilumbo 89:3, 4, 35, 36.

[Icikope pe bula 21]

Matatia, wishi wa kwa Yuda Makabe, apundile ukuti: ‘Bonse abapimpila Amalango nkonkeni’