Amasambililo Yakalamba Ukufuma ku Calo Calaiwe

ICALO Calaiwe icalondololwa mu Baibolo cali icaibela mu cine cine. Muli iyi ncende yacepako pali shimbi, tusangamo imimonekele ya mpanga iyalekanalekana nga nshi. Ku kapinda ka ku kuso, kwabako impili shiwapo imfula yabuuta; ku kapinda ka ku kulyo, ifitungu fyakaba. Mwaba ifibwandanshi fyafunda, amatololo yaba ifibolya, ne mpanga ya mpili ukwa kulima ifitwalo no kwa kumema imikuni.

Ukulekanalekana kwa kusansama no kutundama, imiceele, no mushili kulenga ukuti kubeko imiti yapusanapusana, ifimpusa, ne filimwa fimbi—ukusanshako na fimo ifitemfuma mu fifulo fyatalala, fimbi filya fimena mu ciswebebe cakabisha, e lyo na fimbi filya fimena bwino mu mawanga nelyo icibwandanshi cakwatisha amabwe. Uwasambilila pa lwa filimwa umo atunganya ukuti mupepi ne misango ya filimwa 2,600 kuti yasangwa muli iyi ncende! Abena Israele ba kubalilapo abapanshile ici calo balimwene ilyo line fye ubushininkisho bwa maka ya ciko aya kumesha. Ukufuma mu mupokapoka wa mukuku basendele icisansangu ca myangashi icikalamba nga nshi ica kuti bacisendele pa mutembo ku bantu babili! Uyu mupokapoka wainikwe bwino ukuti Eshekole, icalola mu kuti “Icisansangu [ca myangashi].”a—Impendwa 13:21-24.

Lelo lekeni nomba tulanguluke mu kusakamanishisha imbali shimo isha iyi mpanga yaibela, ukucilisha iciputulwa ca ku kapinda ka ku kulyo.

Shefela

Ululamba lwa ku masamba ulwa Calo Calaiwe lwapakanya wene na bemba wa Mediterranean. Ukwingilako mu kati nakalimo bakilomita 40 ni pa Shefela. Ishiwi “Shefela” lyalola mu kuti “Icibwandanshi,” lelo mu cituntulu iyi yaba ni ncende ya mpili kabili yaba fye icibwandanshi lintu yalinganishiwa ku mpili sha muli Yuda ku kabanga.

Lolesheni pali mapu walengwa uuli muli cino cipande no kumona ukwampana kwa Shefela ku fifulo fyashingulukako. Ku kabanga kuli mpili sha muli Yuda; ku masamba, amawanga ya ku lulamba lwa ku buPelishiti. Muli fyo, Shefela yali ni mpanga ishakwete umwine, icipindami ico mu nshita sha fya kucitika fya mu Baibolo calekenye abantu ba kwa Lesa ukufuma ku balwani babo aba ku kale. Umulalo uuli onse uwalesanshila ku masamba walekabila ukupula mu Shefela ilyo ushilapalamina ku Yerusalemu, umusumba ukalamba uwa Israele.

Icintu ca musango yo calicitike mu mwanda wa myaka uwalenga 9 B.C.E. Baibolo yashimiko kuti Imfumu Hasaele iya bena Aramu “alininine, alwile na ku Gati [mu kupalishako ku mupaka wa Shefela], no kuucilila. E lyo Hasaele aloseshe icinso cakwe ku kuninina Yerusalemu.” Imfumu Yehoashi alitungulwike ku kucilikila Hasaele, ukumupa ifipe fya mutengo ifya mwi tempele na mwi sano. Nangu ni fyo, ubu bulondoloshi bwalembwa bulelangilila ukuti Shefela alicindeme nga nshi ukukuma ku kucingililwa kwa Yerusalemu.—2 Ishamfumu 12:17, 18.

Kuti twasambililako isambililo likalamba kuli ici. Hasaele aalefwaya ukucimfya Yerusalemu, lelo intanshi aali no kupita mu Shefela. Mu kupalako, Satana Kaseebanya ‘alefwaya ukulya’ ababomfi ba kwa Lesa, lelo ilingi line afwile intanshi ukupula mu cipindami cakosa—ukukakatila kwabo ku fishinte fya mu Baibolo, pamo nga filya ifyakuma ku kubishanya kubi no kutemwa ifikwatwa. (1 Petro 5:8; 1 Abena Korinti 15:33; 1 Timote 6:10) Ukunasha ifishinte fya Baibolo ilingi line e ncitilo ya kubalilapo ukulola ku kucite membu shabipisha. E co sungilileni ico cipindami mu kukosa. Konkeni ifishinte fya Baibolo ilelo, kabili tamwakatobe amafunde ya kwa Lesa.

Icalo ca Mpili ica kwa Yuda

Ukwingilako mu kati na kabili ukufuma pa Shefela paba icalo ca mpili ica kwa Yuda. Iyi ni ncende ya mpili ukwalefuma ifilyo fya ngano ifisuma, amafuta ya miolife, no mwangashi. Pa mulandu wa kusansama, Yuda na kabili aali cubo cishaiwamina. Muli fyo, Imfumu Yotamu akuulilemo “amalinga ne mpungu.” Mu nshita sha bwafya, abantu balefulumukilako ku kucingililwa.—2 Imilandu 27:4.

Yerusalemu, uwaleitwa na kabili Sioni, yali e cifulo cikalamba ica calo ca mpili ica kwa Yuda. Yerusalemu aalemoneka uwacingililwa apantu ku mbali sha uko shitatu kwashingulwike imipokapoka yashika, kabili ulubali lwa ku kapinda ka ku kuso lwalicingililwe ku fibumba fitatu, e fyasosele kalemba wa lyashi lya kale uwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, Josephus. Lelo icubo cilakabila icacila pa fibumba ne filwilo pa kuti citwalilile ukuba icacingililwa. Cifwile na kabili ukukwata amenshi. Ici cilakabilwa lintu kwaba ukushingwa, pantu ukwabula amenshi, abekashi bacilikilwe kuti bapatikishiwa ukucimba mu kwangufyanya.

Yerusalemu aalefumya amenshi ku cishiba ca Siloamu. Nangu cibe fyo, mu mwanda wa myaka uwalenga 8 B.C.E., pa kwenekela ukushingwa ku bena Ashuri, Imfumu Hisekia akuulile icibumba ca ku nse ukucingilila icishiba ca Siloamu, ukucisalila mu kati ka musumba. Na kabili acilike utumfukumfuku utwabelele ku nse ya musumba, pa kuti abena Ashuri baleeshinga bengacula pa kusanga amenshi. (2 Imilandu 32:2-5; Esaya 22:11) Tacapelele apo pene. Hisekia asangile inshila ya kwalwilamo amenshi yashelepo ukuti yaleingila mu Yerusalemu mwine!

Iyaitwa imo iya mibombele ya buinjiniya bwakulisha ubwa ku kale, Hisekia aimbile umunyangala ukufuma pa kamfukumfuku ka Gihone ukufika fye na ku cishiba ca Siloamu.b Pa kusansuka amamita mupepi na 1.8, uyu munyangala walepele amamita 533. Baleni elenganyeni—umunyangala uwalepele mupepi na hafu wa kilomita, ukupita mu cilibwe! Ilelo, pa numa ya myaka mupepi na 2,700, abatandalila Yerusalemu kuti batubula muli ubu bwendo bwaimbilwe mu kuibela, ubwaishibikwa bwino ukuti ubwendo bwa kwa Hisekia.—2 Ishamfumu 20:20; 2 Imilandu 32:30.

Ukubombesha kwa kwa Hisekia ku kucingilila no kufusha amenshi ya mu Yerusalemu kuti kwatusambilishako isambililo likalamba. Yehova e “kamfukumfuku ka menshi ya mweo.” (Yeremia 2:13) Amatontonkanyo yakwe, ayaba muli Baibolo, yalakosho bumi. E mulandu wine isambililo lya pa lwesu ilya Baibolo lyacindamina. Lelo inshita ya kusambilila, no kwishiba kwingafumamo, tafyakailete fye kuli imwe. Kuti pambi mwakabila ‘ukwimba iminyangala,’ ku ca kumwenako ukupula mu mibombele yenu iya cila bushiku iyaisulamo ifya kucita, ukusange nshita ye sambililo. (Amapinda 2:1-5; Abena Efese 5:15, 16) Lintu mwatendeka, kakatileni ku kutantika kwenu, ukutangishako nga nshi isambililo lya pa lwenu. Beni abasakamana ukuti takuli uuli onse nelyo icili conse icilemupusula aya menshi yaumo mutengo.—Abena Filipi 1:9. 10.

Amatololo

Lwa ku kabanga ka mpili sha kwa Yuda kwaba Amatololo ya kwa Yuda, ayetwa na kabili Yeshimone, icalola mu kuti “Iciswebebe.” (1 Samwele 23:19, NW utulembo twa pe samba) Pali Bemba wa Mucele, ici citungu caumba cakwata imipata ya mabwe ne fipuma fyacenama. Ukutentemukako amamita mupepi na 1,200 muli bakilomita fye 24, Amatololo ya kwa Yuda yalipindililwa ku mwela wa mfula uwa ku masamba, na muli fyo kuli iyi ncende imfula tailoka sana. Aya ukwabulo kutwishika e matololo umo sawe wa kwa Asasele alelekwa ukuti aye pa Bushiku bwa Kukonsolwela cila mwaka. E mo na kabili Davidi abutukile ukufuma kuli Shauli. E muntu Yesu alekele ukulya pa nshiku 40 na pa numa ukweshiwa kuli Kaseebanya.—Ubwina Lebi 16:21, 22; Ilumbo 63, utumashiwi twa pa muulu; Mateo 4:1-11.

Ukulola pa kati ka kapinda ka ku kulyo na masamba aya Matololo ya kwa Yuda mupepi na bakilomita 160 kwaba Amatololo ya kwa Parani. Ubwingi bwa fifulo ifyo Israele aleimikamo inkambi mu kati ka lwendo lwabo ulwa myaka 40 ukufuma ku Egupti ukuya ku Calo Calaiwe fyabelele kuno. (Impendwa 33:1-49) Mose alembele ulwa “matololo yakalamba kabili ya kutiinya, umwali insoka sha busungu na bakaliŋongo, kabili impanga ya cilaka umushali menshi.” (Amalango 8:15) Kuti mwapapa no kupapa inshila amamilioni ya bena Israele bapusunsukilemo! Lelo, Yehova alibapayanishishe.

Shi ici nacibe ca kutucinkulako ukuti Yehova kuti atupayanishisha na ifwe bene, nangu fye ni muli cino calo caumba lwa ku mupashi. Ee, na ifwe bene twenda umwaba insoka na bakaliŋongo, nangu cingati te fya cine cine. Kuti pambi tulekumana na bantu cila bushiku abashishinshikila imilandile ya busungu iyo ingakowesha ukutontonkanya kwesu mu kwanguka. (Abena Efese 5:3, 4; 1 Timote 6:20) Tuletasha abo batukuta ukubombela Lesa te mulandu ne fi fipindami. Bucishinka bwabo bwaba bushininkisho bwakosa ubwa kuti Yehova mu cine cine alabatungilila.

Impili sha Karmele

Ishina Karmele lipilibula “Ibala lya miti ya fitwalo.” Ici citungu cafunda icabela ku kapinda ka ku kuso, bakilomita mupepi na 50 mu butali, caisulamo imiti ya myangashi, iya miolife, ne ya fitwalo. Icofi ca ici citungu ca mpili caliibela ku busuma no kuyemba. Esaya 35:2 ilanda ulwa “kupulama kwa Karmele” ukuba icishibilo ca bukata bwafumba ubwa calo cabweshiwa ica kwa Israele.

Ifintu fikalamba ifingi fyalicitike ku Karmele. Cali ni kuno e ko Eliya asonsombele bakasesema ba kwa Baali kabili no ‘mulilo wa kwa Yehova waliponene’ ku kushininkisha ukupulamo Kwakwe. Na kabili, cali ni pa muulu wa Karmele e po Eliya ayalwilile ukusakamana kwi kumbi linono ilyaloseshe imfula ikalamba, muli fyo mu cipesha amano ukupwisha icilala mu Israele. (1 Ishamfumu 18:17-46) Impyani ya kwa Eliya, Elisha, aali pa lupili lwa Karmele lintu umwanakashi umwina Shunemu aishile ku kulombo kwaafwa kwakwe pa mwana wakwe uwafwile, uo Elisha ailebuusha.—2 Ishamfumu 4:8, 20, 25-37.

Imikonko ya Karmele icili yalikwata imiti ya fitwalo, iya miolife, ne ya myangashi. Muli shinde, iyi mikonko ilesulamo amaluba yayemba nga nshi. “Umushishi obe pa mutwe uli [nga Karmele, NW],” e fyasosele Solomone ukweba umukashana umwina Shulamu, napamo ukulosha ku kuyemba kwa mushishi wa mukashana nelyo ku nshila umutwe wakwe wapangilwemo uwapololoka ukufuma ku mukoshi wakwe.—Ulwimbo lwa Nyimbo 7:5.

Ukuyemba kwaishibishe impili sha Karmele kutucinkulako ulwa kuyemba kwa ku mupashi Yehova apeela ukuteyanya kwakwe ukwa bakapepa ba muno nshiku. (Esaya 35:1, 2) Inte sha kwa Yehova mu cine cine shikala mu paradise wa ku mupashi, kabili balasuminishanya na mashiwi ya Mfumu Davidi, iyalembele ati: “Imyando yamponena umwawama; awe, icikwatwa canyembela.”—Ilumbo 16:6.

Ca cine, kwalibako amafya yakalamba ayo uluko lwa kwa Lesa ulwa ku mupashi lulolenkana na yo ilelo, kwati fye ni fintu abena Israele ba pa kale balolenkene no kukaanya kwatwalilila ukufuma ku balwani ba kwa Lesa. Lelo, Abena Kristu ba cine tabalaba amapaalo ayo Yehova apayanya—ukusanshako ulubuuto lulebalikilako ulwa cine ca Baibolo, bumunyina bwa mu kusaalala kwa calo, ne shuko lya mu nshita ilya kunonka umweo wa muyayaya mwi sonde lya paradise.—Amapinda 4:18; Yohane 3:16; 13:35.

“Nge Bala lya kwa Yehova”

Icalo Calaiwe ica ku kale cali ica kucebusha amenso. Calilondololwa bwino ukuti calo “icilefumfumune shiba no buci.” (Ukutendeka 13:10; Ukufuma 3:8) Mose aitile cene “icalo cisuma, icalo ca mimana ya menshi, ica tumfukumfuku na matenga, ififukauka mu nika na mu mpili; icalo ca ngano na barle, ne myangashi, ne mikunyu, ne mipomegranate; icalo ca miolife ya mafuta, no buci; icalo ico tamwakalyemo icilyo mu luncepela, tamwakabulilwemo nangu cimo; icalo ico amabwe ya ciko mutapo, na mu mpili sha ciko kuti mwafukulamo umukuba.”—Amalango 8:7-9.

Nga ca kuti Yehova alipayanishishe abantu bakwe aba ku kale umushi wayemba muli uyu musango, mu kushininkisha kuti apeela ababomfi bakwe aba busumino aba muno nshiku paradise wa bukata uukaba fye isonde lyonse—umukaba impili, imikonko, imimana, na babemba. Ee, Icalo Calaiwe ku kale mu kuba ne mibele ya ciko iyalekanalekana cali fye kusondela libela paradise wa ku mupashi uo Inte shakwe shiipakisha ilelo na Paradise wa ku ntanshi mu calo cipya. Mulya ubulayo bwalembwa pe Ilumbo 37:29 bukafikilishiwa ubutila: “Abalungama bakapyaninine calo, no kwikalamo inshiku pe.” Lintu Yehova apeela iyi ŋanda ya Paradise ku mutundu wa muntu uwa cumfwila, fintu bakaba aba nsansa ukubebeta “imiputule” ya iko yonse kabili ukutwalilila ukucite co kuli pe na pe!

[Amafutunoti]

[Mapu pe bula 4]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

GALILI

Ulupili lwa Karmele

Bemba wa Galili

SAMARIA

SHEFELA

Impili sha kwa Yuda

Bemba wa Mucele

[Abatusuminishe]

Icikope ca ba NASA

[Mapu pe bula 4]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

Shefela yalecingilila abantu ba kwa Lesa ukufuma ku balwani babo

MI 0 5 10

KM 0 8 16

Amawanga ya buPelishiti

Shefela

Icalo ca mpili ica kwa Yuda

Amatololo ya kwa Yuda

Umupokapoka wapabuka

Bemba wa Mucele

Icalo ca bena Amone na bena Moabu

[Mapu ne Cikope pe bula 5]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

Ubwendo bwa kwa Hisekia: ubwalepa amamita 533, bwapita mu cilibwe cakosa

Umupokapoka wa Tyropoen

Siloamu

UMUSHI WA KWA DAVIDI

Umupokapoka wa Kidrone

Gihone

[Ifikope pe bula 6]

Mu Matololo ya kwa Yuda, e mo Davidi ailefisama ukubutuka Shauli. Pa numa ni muno e mo Yesu atunkilwe kuli Kaseebanya

[Abatusuminishe]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Ifikope pe bula 7]

Ulupili lwa Karmele, e po Eliya aseebenye bakasesema ba kwa Baali

[Abatusuminishe]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Ifikope pe bula 8]

“Yehova Lesa wenu alemwingisha mu calo cisuma, icalo ca mimana ya menshi, ica tumfukumfuku na matenga, ififukauka mu nika na mu mpili.”—Amalango 8:7