Te Kuti Tusengauke Ukuloota
BUSHE mulaloota ifilooto? Cili fye bwino ukutunga ukuti mulaloota, apantu ifwe bonse tulaloota ilintu tusendeme, nangu cingati kuti twatunge fyo tatuloota. Catunganishiwa ukuti amaperesenti ukucila 95 aya filooto fyonse tafibukishiwa. Ni fili kwi mwibukisha? Mu cishinka, ifyo twibukisha ilingi line ni filya tuloota ilyo tuli fye mupepi no kushibuka.
Abaceeceeta pa lwa filooto balisango kuti utulo twisa panono panono no kukosa mu maawala ya kubalilapo kabili tuya tulecepa mu kupita kwa nshita. Ukuloota kulabako ukucilisha mu nshita amenso yakapakapa sana, iitwa REM (Rapid Eye Movement). Uku kuloota kulashinkaana na lintu amenso yashilekapakapa. Iciputulwa cimo na cimo ica kukanakapakapa nelyo ica kukapakapa kwa menso cisenda baminiti mupepi na 90, kabili kulabwekeshiwapo imiku isano nelyo 6 mu nshita ya bushiku, ilintu ukwa kulekelesha kucitikako lintu tuli fye mupepi no kushibuka.
Cilubo ukutontonkanya ukuti bongobongo wenu tabomba sana lintu musendeme. Casangwo kuti bongobongo ilabomba sana mu filooto ukucila inshita shimo shimo lintu mushisendeme, kano fye ba neuron bamo aba muli bongobongo abasuntinkanishiwa ku kupepeka no kwibukisha. Cimoneka kwati aba ba neuron balatuusha mu nshita ya kukapakapa kwa menso. Lelo mu cinkumbawile insandesande sha ku mishipa ya bongobongo shilatwalilila ukubombela pamo.
Bongobongo wesu aaba cilundwa ca mubili icapikana mu kusungusha ico cakwata imbali amabilioni na mabilioni isho shipeela ifishibilo mupepi na 100 ukufika kuli 200 nelyo 300 muli sekondi umo. Imbali sha muli bongobongo fye umo uwa muntu shalifulisha ukucila impendwa ya bantu ba pe sonde. Abaceeceeta bongobongo bamo batunganya ukuti yakwata imbali ukufuma pa mabilioni 20 ukufika ku shicilile pa mabilioni 50. Ukupikana kwa iko kusuminishanya na cintu kalemba wa Baibolo Davidi asosele pa lwa mubili wa buntunse ukuti: “Ndemutootela, pa kuti nalengelwe mu musango wa kutiinya kabili uwa kupapa; yapesha amano imilimo yenu.”—Ilumbo 139:14.
Ifilooto
Lintu tulelola, amano yesu yasano lyonse fye yalapisha ifyebo ne fikope ukutwala kuli bongobongo, lelo nga twasendama te fintu ciba. Bongobongo ilaipangila ifikope iine ukwabula ica kwaafwa icili conse. E ico, cintu tumona mu filooto na fintu tucita ilyo tuleloota inshita shimo shimo fiba kwati finjelengwe tulemona. Ifi filenga ukuti tulecite fintu ifilepusana na mafunde ya cifyalilwa, pamo ngo kupupuka nelyo ukupona pa cipuma ukwabula ukucenwa. Inshita kuti pambi yafundaulwa ica kuti ifya ku numa fyalamoneka kwati filecitwa apo pene. Nelyo nga ca kuti tuleesha ukubutuka, tulemoneka nga baleyakasha fye—amolu yali nga yakakilwe. Ifintu fikalamba nelyo ifya kukumanya twingakwata mu nshita tulelola kwena, kuti, fyalootwa. Abengi abapitapo mu nkondo ya kutiinya iyabamo bukalushi te kuti balabe yene mu kwanguka, kabili bamo te kuti balabe ifyo bayumfwile lintu basanshilwe ku cipondo. Ifintu fyabipa muli uyo musango ifyo tukumanya lintu tulelola kuti twafiloota, ukulatutulumusha. Ifyo tutontonkanyapo sana ilyo tuleya ku kusendama kuti fyabwela mu filooto.
Inshita shimo lintu tuleesha ukusanga ifya kupwisha ubwafya bumo, inshila ya kubupwishishamo kuti yaisa lintu tusendeme. Ici cilelangilila ukuti te kusendama konse kwisulamo fye ukuloota. Iciputulwa cimo ciba kutontonkanya.
Icitabo cilanda pa lwa filooto na bongobongo wesu cisoso kuti: “Ificitika ilingi line lintu tusendeme kutontonkanya te kuloota iyo. Ukutontonkanya ku tulo takubomfya amano ya kukopeka kabili takucincimusha. Kukongamina ku fintu fya lyonse, ilingi ifyacitike mu bumi bwa cine cine nomba line nelyo ifili no kucitika ku ntanshi, kabili ilingi line fiba ifya cifulefule, ifyatalalila, kabili ifya kubwekeshabwekeshapo.”
Abantu bamo batontonkanya ukuti ifyo baloota filabaletela ubukombe bwaibela. Pa kuti ifilooto fingalongolwa, balaba ne pepala mupepi no busanshi pa kuti bengalemba fyene lintu bashibuka. Ukukuma ku busuma bwa fitabo ifyesha ukulondolola ubupilibulo bwa fishibilo fya filooto, icitabo The Dream Game, icalembwa na Ann Faraday, cisoso kuti: “Ifitabo fya filooto ifyo filongola imitwe ya filooto ne fishibilo fya cabe cabe fye, nampo nga fya cishilano nelyo fishimpilwe pa mfundo sha mitontonkanishishe ya pali ndakai.”
Apantu cimoneke fyo ifilooto maka maka fifuma kuli bongobongo, te kuti cibemo kupelulula ukutontonkanya ukuti filatuletela ubukombe bwaibela. Tufwile ukufimona ifyo e fintu bongobongo umutuntulu afwile ukubomba pa kuti engatwalilila ukuba bwino.
Lelo ni shani pa lwa bantu abasoso kuti balilootele imfwa ya muntu wabo nelyo icibusa kabili ubushiku bwakonkelepo uyo muntu alifwile? Bushe ico tacilangilila ukuti ifilooto kuti fyasobela inshita ya ku ntanshi? Mu cipande cikonkelepo, twalalanguluka pa cashingamwa ne filooto fya kusobela ifya ku ntanshi.