Bushe Ifilooto Kuti Fyasobela Inshita ya ku Ntanshi?
UKUTULA na kale, umutundu wa muntu waliba uwasekelela nga nshi mu filooto. Abena Egupti balembele ifitabo ifingi ifya kulongola ifilooto, kabili abena Babele balikwete fye na ba kubalongwela ifilooto. Kumfwa ku baGriki umwata wabo wali kulaalika abalwele mu mfuba sha kwa Asclepius pa kuti bengebwa umuti wa malwele ukupitila mu filooto. Mu mwanda wa myaka uwalenga bubili mu Nshita Yaishibikwa, Artemidorus alembele icitabo umo alondolwele ubupilibulo bwa fishibilo fya filooto. Ifitabo ifingi fyalembwa ukufika pali nomba fyashimpwa pali ici citabo. Ukufika na lelo, kulabako ukubombesha kwa kulongola ifilooto, lelo bushe mu cituntulu filasobela ifili no kucitika ku ntanshi?
Pa kuti ifilooto fikwate ubupilibulo bwine bwine pa fya ku ntanshi, fifwile ukusongwa na maka yacilamo. Muli Baibolo tulasangamo utushita utwingi lintu Lesa apayenye ayo yene maka. Apeele ifilooto fyabamo busesemo ku babomfi bakwe ukusanshako fye na bashalemupepa. Na kuba, Yobo 33:14-16 atila: “Lesa asosela mu . . . ciloto, mu cimonwa ca bushiku, abantu pa kuponena mu tulo tukalamba, mu kusepulasepula pa ca kusendamapo; e lyo akomwena abantu amatwi.”
Lesa alicitile ci kuli Farao wa mu Egupti mu nshiku sha kwa Yosefe, uwaikeleko imyaka ukucila 1,700 pa ntanshi ya Nshita Yaishibikwa. Icilooto ca kwa Farao cisangwa pa Ukutendeka 41:1-7, kabili mu fikomo 25 ukufika ku 32, Yosefe acilongwele ukuti calesobela imyaka 7 “iya ciikushi cikalamba mu calo conse ca Egupti,” ukukonkwapo ne myaka 7 iya cipowe. Yosefe alondolwelele Farao ukuti: “Lesa ico alecita nalanga kuli Farao.” (Ukutendeka 41:28) Ici cilooto calesobela ifyaishilecitika mu cine cine.
Imfumu yalumbuka iya bena Babele yakwete ica kukumanya capalako. Nebukadnesari alotele icilooto icamusakamike nga nshi, lelo alicilabile. E co aitile aba malele bakwe ku kumweba icilooto no kushimbulwa kwa ciko. Ico baebelwe cali icakosa kuli bene ukucicita.—Daniele 2:1-11.
Apantu Lesa e walooteshe imfumu cilya cilooto, Alengele kasesema Daniele ukulongola cene no kushimbulwa kwa ciko. Daniele 2:19 atila: “Awe ica nkama casokolwelwe kuli Daniele mu cimonwa ca bushiku.” Daniele acindike Lesa pali ici cilooto ukuti: “Ica nkama ico imfumu yaipwishe, aba mano nangu ba finjelengwe nangu ba buŋanga nangu ababukula te kuti bebe imfumu; lelo kuli Lesa mu muulu uusokolole fya nkama, kabili alenge mfumu Nebukadnesari ukwishibe cikesaba ku nshiku sha kulekelesha.”—Daniele 2:27, 28.
Inshita shimo shimo Lesa apeele abantu bakwe amakambisho ukupitila mu filooto, kabili pa nshita shimbi abebekeshe ulwa kusenamina kwa bulesa nelyo ukubaafwa ukumfwikisha ifyo aali no kubasakamana. Ukukuma kuli Yakobo, Lesa asokolwele ukusenamina kwakwe ukupitila mu cilooto.—Ukutendeka 48:3, 4.
Lintu Yosefe, wishi umuleshi uwa kwa Yesu, asangile ukuti Maria alikwete fumo, apingwilepo ukumukaana. Lyene ukupitila mu cilooto aebelwe ukukanacite fyo. Mateo 1:20 isoso kuti: “Lelo ilyo aletontonkanye fi, mona, malaika wa kwa Shikulu amoneke kuli wene mu ciloto, ati, We Yosefe, mwana Davidi, witiina ukubuula Maria umukashi obe; pantu icaimitwa muli wene cafuma ku Mupashi wa mushilo.” Pa numa apokelele ukusoka mu cilooto ukuti: “Malaika wa kwa Shikulu amoneke kuli Yosefe mu ciloto, ati, Ima, buula akana na nyina, ufulumukile ku Egupti.”—Mateo 2:13.
Ifilooto Ifishifuma Kuli Lesa
Icishinka ca kuti ukulongola ifilooto kwaliseekele ku bashali abantu ba kwa Lesa cilangilila ukuti ifilooto mu cinkumbawile te kuti filangulukwe ukuba ifyashintililwapo ukutusokolwela inshita ya ku ntanshi. Mu nshiku sha kwa kasesema wa kwa Lesa Yeremia, bakasesema ba bufi balesosa abati: “Nindota, nindota.” (Yeremia 23:25) Ipange lyabo lyali kulufya abantu pa kuti batontonkanye ukuti Lesa aalelandila muli bene. Ukukuma kuli aba bakaloota, Yeremia apuutilwemo ukusoso kuti: “E fyo Yehova wa milalo, Lesa wa kwa Israele, atila: Bemubepa bakasesema abali mu kati ka imwe, na bakabuka benu, kabili mwiumfwa ku filoto fyabo ifyo balelota; pantu mu bufi e mo balesesemena kuli imwe mwi shina lyandi . . . , cisemo ca kwa Yehova.”—Yeremia 29:8, 9.
Apantu aba bakasesema ba bufi baali ni “bakabuka,” ifilooto fyabo fifwile fyasongelwe ne mipashi ibifi ku mifwaile ya kulufya abantu. E cilangililwa na ku calondololwa pali Sekaria 10:2 apatila: “Utulubi tusose fya cisosesose, na bakabuka bamone fya bufi, filoto fya fye e fyo basosa.”
Kaseebanya ni kakopeka mukalamba uyo pa makana ya myaka aabomfya intungulushi sha mipepele ku kutunga mu bufi ukuti Lesa nalanda kuli bene ukupitila mu fimonwa ne filoto, nga fintu fye bakasesema ba bufi bacitile mu nshiku sha kwa Yeremia na Sekaria. Ukukuma kuli abo bantu, kalemba wapuutwamo uwa Baibolo Yuda alembeele Abena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo ukuti: “Abantu bamo basokelelamo abalingiilwe libela kale uku kusekwa, abashipepa, abasangulo kusenamina kwa kwa Lesa wesu bucilende, no kukaana Cibinda wesu umo nsu kabili Shikulwifwe, Yesu Kristu.” Atile aba bantu baali no kuba, “bakaloota.”—Yuda 4, 8.
Lingeni Ifilelandwa
Umuntu kuti pambi atungo kuti Lesa alilandile na wene mu cilooto nelyo ukuti ifilooto fyakwe pa lwa fyali no kucitika ku ntanshi fyalishileba ifya cine, lelo uyo te mulandu wakumanina uwa kumucetekela no kumukonka bupofu bupofu. Moneni amakambisho ayalembeelwe abena Israele, ayasangwa pa Amalango 13:1-3, 5: “Nga aima mu kati ka imwe kasesema napamo uulote filoto, no kumupeele ciishibilo napamo ica kupapa, kabili caisacitika iciishibilo ico napamo ica kupapa ico asosele kuli imwe; nga atila, Natuye tukonke imilungu imbi iyo mushaishibe, no kuibombela; mwikomfwa ku fyebo fya kwa kasesema uyo napamo ku ulote filoto . . . Kabili kasesema uyo napamo uulote filoto, wene akalengwe ukufwa.” Lesa asuminishe aba musango yo ukulanda ifya bufi ku kwesha bucishinka bwa bantu bakwe.
Mu cifulo ca kusumina ifilelanda bakaloota ba congolo bupofu bupofu, inshila ya mano ili kulinga ico balelanda pa kusengauka ukulufiwa kuli kakopeka mukalamba uushimoneka, ‘uulufya bonse abaikala mu calo conse.’ (Ukusokolola 12:9) Lelo ni shani fintu fingalingwa bwino?
Icebo ca kwa Lesa icalembwa caba ca kututungulula ku cine icapeelwa na Lesa. Ukukuma kuli cene, Yesu Kristu atile: “Icebo cenu e cine.” (Yohane 17:17) E co pali 1 Yohane 4:1 twakonkomeshiwa ukuti: “Mwe batemwikwa, mwitetekela mupashi onse, lelo mulelinge mipashi, mwishibe nga yafuma kuli Lesa; ico bakasesema wa bufi abengi nabafumina pano isonde.” Lintu fyalinganishiwa kuli Baibolo mu kusakamanisha, ukutunga kwabo, amano ya buntunse, ne ncitilo fili no kupinkana na yene. Icebo ca kwa Lesa e ca kutungulula ku cine.
Bushe kaloota uuletunga ukwishibapo fimo ifyaibela, mu cituntulu alabuka nelyo ukucite fibelesho fimbi ifya kupupe mipashi? Nga ni fyo, alisenukwa mu Cebo ca kwa Lesa. “Ekasangwa muli imwe . . . uubuke mbuko, nangu uucite cimpa, nangu uupendula, nangu uucita amalele, nangu uupando buyeye, nangu uwipusha ku cipao ca mufwe ne ngulu, nangu uubusha ku bafwa. Pantu wa muselu kuli Yehova onse uucite fi fintu.”—Amalango 18:10-12.
Nga ca kuti aletunga ukuba no mweo uushifwa, alepilika Icebo ca kwa Lesa icilondolola mu kulengama ukuti: “[Umweo, NW] uubembuka e ukafwa.” (Esekiele 18:4) Bushe aleininikisha umwine no kukulapo bamo ku kumukonka? Mateo 23:12 isoko kuti: “Uuntu aisansabika akacendwa.” Kabili Imilimo 20:30 isoka Abena Kristu ukuti: “Kukema aba muli imwe bene, abantu abakalalande fya kupuulula ku kukulapo abasambi babakonke.”
Bushe alesongelekanya incitilo sha lukaakala? Yakobo 3:17, 18 yamusenuka apantu itila: “Amano ayafuma mu muulu yena pa kubala yantu ya musangwela, e lyo ya mutende, ya mutembo, ya bupete, yaisulamo uluse ne milimo isuma, ayashitwishika, kabili ayabula bumyalumyalu. Kabili abacito mutende batanda mu mutende, baseepamo ubulungami.” Bushe alafwaisha amaka ya bupolitiki nelyo ululumbi mu calo? Icebo ca kwa Lesa camusenuka mu kukosa, aciti: “Uyo afwayo kuba bucibusa ne calo aicito mulwani kuli Lesa.” Muli fyo Baibolo ilasansalika ubufi.—Yakobo 4:4.
Nga ca kuti umuntu aloota ukuti uwa mu lupwa nelyo cibusa nafwa, napamo ni pa mulandu wa kuti aliba uwayangwako nga nshi pa lwa uyu muntu. Icishinka ca kuti umuntu kuti afwa pa nshita ilya ine fye alootele tacishinina mu cine ceka ukuti icilooto ni cikasobela. Pa myanda ne myanda iya filooto fya musango yu, limbi kuti kwabako fye cimo icaba nkuma.
Nangu cingati Lesa ku numa alibomfeshe ifilooto ku kusokolola ifya kucitika fya ku ntanshi no kupeela amakambisho ilintu Icebo cakwe calelembwa, takabila kucite co pali lelo. Ico Cebo calembwa calikwata amakambisho yonse ukufuma kuli Lesa ayo umutundu wa muntu ukabila pali ino nshita, na masesemo ayakumine ifintu ifikesacitika imyaka ukucila ikana limo ukufuma pano. (2 Timote 3:16, 17) E co kuti twaba abacetekela ukuti ifilooto fyesu tafifuma kuli Lesa ukulangilila ifya kuponako fya ku ntanshi lelo fyaba mibombele yakabilwa iya bongobongo ku kusungilila umuntontonkanya wesu mu butuntulu busuma.
[Icikope pe bula 7]
Nga fintu fye icilooto ca kwa Farao calangilile icali no kucitikako, Icebo ca kwa Lesa cilatweba ifili no kucitika ku ntanshi