Icisansamushi ku Batitikishiwa

BUSHE mwalimona ukuti ukutula apo mwafyalilwa amashiwi yamo yalabomfiwa libili libili mu mitwe ya malyashi? Bushe namutendwa ukubelenga amashiwi pamo nga inkondo, imisoka, ubusanso, insala, no kucula? Nangu ni fyo, kuliko ishiwi limo ilyo na imwe mwamona ukuti talibomfiwa nangu panono mu malipoti ye lyashi. Lelo, lyaba lishiwi lilondolola pa cintu cimo ico umutundu wa muntu ukabila nga nshi. Lishiwi lya kuti “icisansamushi.”

“Ukusansamusha” cipilibula “ukupeela ubukose ne subilo” no ‘kwilululako muntu ubulanda nelyo ubucushi.’ Pa mulandu wa kalanda ubukulu aba pano isonde baapitamo muli uno mwanda wa myaka uwalenga 20, isubilo no kwilululako ubulanda filakabilwa nga nshi. Ca cine, bamo pali ifwe ilelo balaipakisha ifya mailemeno ifingi ukucila ifyaipakishe ifikolwe fyesu. Ici maka maka ni pa mulandu wa kulunduluka kwa sayansi. Lelo sayansi ne fya kupangapanga tafyatusansamusha mu mano ya kufumyapo fyonse ifilenga umutundu wa muntu ukucula. Ni finshi ifi fine ifilenga?

Imyanda ya myaka iingi iyapitapo umuntu wa mano Solomone alandile pa lwa cikalamba cimo icilenga ukucula ilyo atile: “Abantu bacito lukambo ku bantu ku kubabifya.” (Lukala Milandu 8:9) Sayansi ne fya kupangapanga tafyaba na maka ya kwalula ukukongama kwa muntu ukwa kufwaya ukucito lukambo ku muntu munankwe. Muli uno mwanda wa myaka uwalenga 20, ici calenga ukuti kubeko bakateka ba lucu mu fyalo ne nkondo sha bukatu pa kati ka fyalo.

Ukutula 1914 abantu ukucila pa mamilioni 100 balipaiwa mu nkondo. Tontonkanyeni pa lwa nkumbabulili ku bantunse abo ici cipendo cileimininako—amamilioni ya ndupwa shileloosha abakabila icisansamushi. Kabili inkondo shilenga ukucula kwa misango imbi pa mbali ya mfwa ya bukatu. Ilyo inkondo ya calo iya cibili yapwile, kwaliko imbutushi ukucila pa mamilioni 12 mu Bulaya. Mu myaka ya nomba line fye, abantu ukucila pali milioni umo na hafu balifulumwike ukusha ifyalo fyalelwikwamo imbuli pa kati ka Kapinda ka ku Kulyo na Kabanga aka Asia. Inkondo ku Balkans yalipatikisha abantu abacilile pa mamilioni yabili ukusha amayanda yabo—ilingi line babutuka “ukukufyo mukowa.”

Mu kushininkisha imbutushi shilakabila icisansamushi, ukucilisha abafulumuka amayanda yabo ukusenda fye uto bengasendako, abashishiba no kwa kulola nelyo icili no kubacitikila no kucitikila indupwa shabo. Abantu ba musango yo baba pa kati ka finakabupalu fya kulengo bulanda ifya kutitikisha; balakabila icisansamushi.

Mu mbali she sonde ukwabako umutende, amamilioni ni cikanga babe abasha ku bupiina bwa mu calo. Ca cine, bamo balikwata ifipe fya ku mubili ifingi. Nangu cibe fyo, icinabwingi balashomboka icine cine pa kusanga fye ica kulya. Abengi balesapika fye umwa kwikala umwawamako. Amalofwa na yo yalefulilako. Inyunshipepala ya mu Afrika yasobela ukuti: “Icalo cilolele ku nshita ya bwafya bwa bulofwa ubushatala abumonwapo, ilyo abantu bacila pa mabilioni 1.3 bakalafwaya isha ncito ilyo cikalafika mu mwaka wa 2020.” Mu kushininkisha abatitikishiwa ku bupiina balakabila “ubukose ne subilo”—icisansamushi.

Pa mulandu wa mibele ya kupelelwa, bamo balukila ku misoka. Kwena, ici ciletako fye ubucushi ku finakabupalu fyabo, kabili ifipendo fyafulisha ifya misoka filalundako ku kuyumfwa abatitikishiwa. Umutwe wa lyashi uwa nomba line muli The Star, inyunshipepala ya ku Johannesburg, South Africa, waleti: “Ificitika mu bushiku fye bumo mu ‘calo cafulishamo ubukomi mwi sonde lyonse.’” Icipande calondolwele ificitika mu bushiku fye bumo mu Johannesburg na mu bwina mupalamano. Mu bushiku fye bumo, abantu bane balipaiwe kabili 8 balibilwe bamotoka. Kwaliko amalipoti 17 aya kwingilila amayanda mu bwikashi bumo ubwa babako eyefilya. Mu kulundapo, kwaliko ubupuupu bwa kubomfya ifyanso ubwafulilako. Ukulingana ne yi nyunshipepala, bakapokola balondolwele ubu bushiku ukuti bwali “ubwa mutalalila eyefilya.” Ukwabulo kutwishika, balupwa ba baipaiwe na baibilwe ifipe mu mayanda na bamotoka balayumfwa abatitikishiwa apakalamba. Balakabila ukubebekesha ne subilo—icisansamushi.

Mu fyalo fimo, kwalibako abafyashi abashitisha abana babo muli bucilende. Icalo cimo ica ku Asia uko abatandashi bakonkomokela ku “kutandala kwa kwampana kwa bwamba” cashimikwa ukuti cakwata bacilende amamilioni yabili, abengi pali aba bashitilwe fye nelyo ukwibwa ilyo baali abaice. Bushe kuliko abantu abali bonse abatitikishiwa ukucila pali ifi finakabupalu fya kulengo bulanda? Ukulanda pali ubu bukwebo bwakowela, magazini wa Time ashimike pa lwa kukumana kwa mu 1991 ukwa tubungwe twa banamayo utwa fyalo pa kati ka Kapinda ka ku Kulyo na Kabanga aka Asia. Pali kulya kukumana, catunganishiwe ukuti “abanakashi amamilioni 30 balishitishiwa muli bucilende mwi sonde fye lyonse ukutula pa kati ka ba 1970.”

Kwena, te kushitisha fye muli bucilende e kwingalenga abana ifinakabupalu. Abafulilako balapumwa nelyo ukwikatwa kama mu kwampana kwa bwamba mu mayanda yabo yene ku bafyashi na balupwa. Abana ba musango yu kuti balacululuka lwa mu nkuntu pa nshita ntali. Mu kushininkisha, pa kuba ifinakabupalu fya kutitikisha, balakabila icisansamushi.

Umusambi wa ku Kale Uwalolekeshe Ukutitikisha

Imfumu Solomone alipeshiwe amano pa fyo ukutitikisha kwa muntunse kwakula. Alembele ukuti: “Nabwekeshepo ukumone fya lumanimani [“ukutitikisha,” NW] fyonse ificitwa mwi samba lya kasuba. Kabili, moneni, ifilamba fya bacitwo lumanimani [“batitikishiwa,” NW], abashaba na kasansamusha—ku kuboko kwa ba lumanimani [“ababatitikisha,” NW] kufuma amaka, lelo kuli aba takwaba kasansamusha!”—Lukala Milandu 4:1.

Nga ca kuti imfumu ya mano imyaka yapitapo 3,000 yalishibe ukuti abatitikishiwa balakabila nga nshi kasansamusha, cinshi engasosa pali lelo? Nangu ni fyo, Solomone alishibe ukuti takwaba umuntunse uushapwililika, no mwine kumo, uwingasansamusha umutundu wa muntu ukusansamusha uko bakabila. Umuntu umo uwakulapo aalekabilwa ku kupwisha amaka ya bakatitikisha. Bushe kwalibako umuntu wa musango yo?

Muli Baibolo, Ilumbo 72 lilanda pali kasansamusha wa bantu bonse umukalamba. Ili lumbo lyalembelwe na wishi kwa Solomone, Imfumu Davidi. Utulembo twa pa muulu tutila: “Ulwa kwa Solomone.” Mu kushininkisha, lyalembelwe ne Mfumu Davidi ilyo yakotele ukukuma ku Muntu aali no kupyana icipuna ca iko. Uyu Muntu, ukulingana ne lumbo, aali no kuletako ukwiluluka kubelelela ukufuma ku kutitikisha. “Lekeni ubulungami bupuuke mu nshiku sha iko, no bwingi bwa mutende ukasuke aubulapo umweshi. Lekeni ibe no bufumu ukutula kuli bemba no kufika kuli bemba, kabili . . . no kufika ku mpela sha calo.”—Ilumbo 72:7, 8.

Cimoneka kwati, lintu Davidi alembele aya mashiwi, aletontonkanya pa mwana wakwe Solomone. Lelo Solomone aishileishiba ukuti takwete maka ya kubombela umutundu wa muntu mu nshila calondolwelwamo mwi lumbo. Kuti afikilisha fye amashiwi ya mwi lumbo mu nshila iinono fye kabili ku luko lwa bena Israele epela, te kuti isonde lyonse limwenemo. Mu kushininkisha, ili lumbo lyabamo busesemo bwapuutwamo lyalesonta ku muntu umo uwacila Solomone. Nani uyo wine? Kuti aba fye ni Yesu Kristu.

Lintu malaika abilishe ukufyalwa kwa kwa Yesu, atile: “Shikulu Lesa akamupeele cipuna ca bufumu ica kwa Davidi wishi.” (Luka 1:32) Mu kulundapo, Yesu aitile umwine “uwacilapo pali Solomone.” (Luka 11:31) Ukutula apo Yesu abuushiwilwe ukuyaikala ku kuboko kwa kulyo ukwa kwa Lesa, aikala mu muulu, icifulo calinga ukufikilishishako amashiwi ya mu Ilumbo 72. Ukulundapo, alipokelela amaka no lupaka ukufuma kuli Lesa ku kufune koli lya bantunse abatitikisha. (Ilumbo 2:7-9; Daniele 2:44) E co Yesu e uli no kufikilisha amashiwi ya mu Ilumbo 72.

Mu Kwangufyanya Ukutitikisha Kuli no Kupwa

Cinshi cintu ici cilepilibula? Cilepilibula Ukuti mu kwangufyanya kukabako ukulubuka kwa cine cine ukufuma ku musango onse uwa kutitikisha kwa buntunse. Ukucula no kutitikisha kushingalinganishiwako ifyacitwa muli uno mwanda wa myaka uwalenga 20 fyalisobelwe kuli Yesu ukuti fikaba lubali lwa cishibilo icili no kwishibisha “ukupwa kwa pano isonde.” (Mateo 24:3) Ifintu fimbi ifyo asobele fya kuti: “Uluko lukemino luko, no bufumu bukemino bufumu.” (Mateo 24:7) Ulu lubali lwa busesemo lwatendeke ukufikilishiwa pa nshita lintu inkondo ya calo iya kubalilapo yatendeke mu 1914. Yesu alundileko kuti: “Ukutemwa kwa bengi kukashibantukila pa mulandu wa kufulisha kwa bupulumushi.” (Mateo 24:12) Ubupulumushi no kubulwo kutemwa fyalenga ukuti kubeko inkulo iibifi kabili iya kutitikisha. E co, inshita ifwile naipalama kuli Yesu Kristu ku kunyantukilamo pamo nge Mfumu ipya iye sonde. (Mateo 24:32-34) Cinshi cintu ici cili no kupilibula ku bantunse batitikishiwa abakwata icitetekelo muli Yesu Kristu kabili abashintilila pali wene ukuti e Kasansamusha wa mutundu wa muntu uwasontwa na Lesa?

Pa kusange casuko kuli ico cipusho, natubelenge amashiwi yalundwako mu Ilumbo 72 ayafikilishiwa muli Kristu Yesu: ‘Akapokololo mubusu uwakuuta, no mulanda, no ushikwete wa kumwafwa; akalililo bulanda umulanda no mubusu, ne myeo ya babusu akapususha: akalubule myeo yabo mu kunyanyantilwa na mu kufyengwa; no mulopa wabo ukabo wafinisha mu menso yakwe.’ (Ilumbo 72:12-14) Muli fyo Imfumu yasontwa ya kwa Lesa, Yesu Kristu, akashininkisha ukuti takuli uulecula pa mulandu wa kutitikishiwa. Alikwata amaka ya kupwisha imisango yonse iya lufyengo.

Umo kuti atila, ‘Ico caumfwika bwino, nomba ni shani pali lelo? Kusansamusha nshi kwabako kuli abo abalecula pali ndakai?’ Mu cishinka, ukusansamusha e ko kwaba ku batitikishiwa. Ifipande fibili ifikonkelepo muli uno magazini fili no kulanga fintu amamilioni kale kale balesansamushiwa ukupitila mu kulundulula ukwampana kwapalamisha na Lesa wa cine, Yehova, no Mwana wakwe uwatemwikwa, Yesu Kristu. Ukwampana kwa musango yu kuti kwatusansamusha muli shino nshita sha kutitikisha kabili kuti kwatungulula umuntu ku mweo wa muyayaya ubwalubukako ku kutitikisha. Yesu mwi pepo kuli Lesa atile: “Awe uyu e mweo wa muyayaya, ukuti bamwishibe, mwe Lesa wine wine mweka, no yo mwatumine, ni Yesu Kristu.”—Yohane 17:3.

[Icikope pe bula 4, 5]

Takwakabe umuntunse uukalatitikisha umunankwe mu calo cipya ica kwa Lesa