‘Mu Cifulo ca Golde, Nasangile Daimonde’

NGA FINTU CASHIMIKWA NA MICHALIS KAMINARIS

Pa numa ya myaka isano ku South Africa uko naile ku kufwaya golde, nalebwelelamo ku mwesu mu kuba ne cintu cimo icacilapo mutengo. Lekeni mwebeko pa lwa cuma ico nomba naishilekwata kabili ico nalefwaisha ukupako bambi.

NAFYELWE mu 1904 pa cishi ca ku Greece ica Cephalonia muli bemba wa Ionia. Abafyashi bandi bonse babili baafwile mu kwangufyanya pa numa ya ico, e co nakulile fye umwana wa nshiwa. Nalefwaisha ukwafwiwa, kabili ilingi line nalepepa kuli Lesa. Nangu cingati lyonse naleya ku kusangwa ku Calici lya Greek Orthodox, nshaishibepo nangu kamo pali Baibolo. Nshasangile icisansamushi.

Mu 1929, napingwilepo ukukuukila ku calo cimbi no kufwayako imikalile yawaminako. Pa numa ya kusha icishi candi icakuba, naninine mu ngalaba iyaleya ku South Africa ukupitila mu England. Pa numa ya nshiku 17 pali bemba, nalifikile ku Cape Town, South Africa, uko bwangu bwangu uwa ku mwesu anyingishe incito. Nangu cibe fyo, nshasangile icisansamushi mu fyuma fya ku mubili.

Icintu Icacilapo Kumo Mutengo

Nali mu South Africa mupepi ne myaka ibili lintu umo uwa Nte sha kwa Yehova atandalile uko nalebombela no kuntambika impapulo sha Baibolo mu lulimi lwa ciGriki. Pali no tutabo Where Are the Dead? (Abafwa Baba Kwi?) na Oppression, When Will It End? (Ukutitikisha, Ni Lilali Lintu Kukapwa?) Ndeibukisha fintu nabelengele ishi mpapulo mu kuba no kuswatuka, ukusungila fye na ku mutwe amalembo yonse ayaambwilwe. Bushiku bumo naebele cibusa wandi ukuti: “Ninsanga cintu nalefwaya pa myaka iyi yonse. Naishile ku Afrika ku kufwaya golde, lelo mu cifulo ca golde, nasanga daimonde.”

Nali no buseko nga nshi lintu naishibe ukuti Lesa alikwata ishina lya pa lwakwe, Yehova, ukuti Ubufumu bwakwe kale kale bwalimikwa mu myulu, no kuti tuleikala mu nshiku sha kulekelesha isha ino micitile ya fintu. (Ilumbo 83:18; Daniele 2:44; Mateo 6:9, 10; 24:3-12; 2 Timote 3:1-5; Ukusokolola 12:7-12) Fintu cali ica kucincimusha ukusambilila ukuti Ubufumu bwa kwa Yehova buli no kuleta amapaalo yabule mpela ku mishobo yonse iya mutundu wa muntu! Icishinka na cimbi ico natemenwe ca kuti ici cine caumo mutengo caleshimikilwa mu fyalo fyonse.—Esaya 9:6, 7; 11:6-9; Mateo 24:14; Ukusokolola 21:3, 4.

Bwangu bwangu nasangile akeyala ke ofesi linono ilya Watch Tower Society mu Cape Town e co napokeleko impapulo sha Baibolo ishalundwako. Nalicililepo ukucankwa lintu nasukile nakwata Baibolo iyandi ne mwine. Cintu nalebelenga calenkunta ukufwaya ukushimikila. Natampile pa kutuma impapulo sha Baibolo kuli balupwa lwandi, ifibusa, na beshibishi abaali ku mushi nafumine mu Lixoúrion. Ukupitila mu kusambilila kwandi, mu kuya kwa nshita naishileumfwikisha ukuti pa kuteemuna Yehova umuntu afwile ukupeela ubumi bwakwe kuli wene. E co ilyo line fye nalicitile co mwi pepo.

Pa kashita kamo, nasangilwe ku kulongana kwa Nte sha kwa Yehova, lelo apantu nshaishibe iciNgeleshi, nshaumfwilepo nangu kamo. Lintu naumfwile ukuti kwaliko abaGriki abengi abaleikala mu Port Elizabeth, e ko nakuukile, lelo nalifililwe ukusanga baNte abali bonse abalelanda iciGriki. E ico, napingwilepo ukubwelela ku Greece pa kuti ningayaba kashimikila wa mbila nsuma uwa nshita yonse. Ndeibukisha ukuisosha nati, ‘Mfwile ukubwelela ku Greece nangu nkaye fye iminwe mikutwa.’

Ubutumikishi bwa Nshita Yonse mu Greece

Muli shinde wa mu 1934 naninine ingalaba ya ku Italy Duilio. Nafikile ku Marseilles, France, kabili, pa numa ya kwikalako inshiku 10, nalungeme ku Greece ukubomfya ingalaba ya bantu iya Patris. Lintu twali pali bemba, ingalaba yaishilekwata amafya mu injini, kabili inshita ya bushiku kwafumine ikambisho lya kupoosa amato ya kupusukilamo muli bemba. Lyene naibukishe amatontonkanyo yandi pa lwa kufika ku Greece nangu fye minwe mikutwa. Nangu cibe fyo, ingalaba ikalamba iya ku Italy yalishile no kutukulika ukuyatufisha ku Naples, Italy. Pa numa twasukile twafika na ku Piraiévs (Piraeus), Greece.

Ukufuma kulya nalungeme ku Athens uko natandalile iofesi linono ilya Watch Tower Society. Ilyo twalelanshanya na Athanassios Karanassios, kangalila wa musambo, nalombele ukuti ningapeelwa umulimo wa kushimikila inshita yonse. Ubushiku bwakonkelepo nali pa bulendo bwa kuya ku Peloponnisos, ku lubali lwabela ku kapinda ka ku kulyo mu kati na nkati ka Greece. Ici citungu conse calipeelwe kuli ine ukuti e cifulo candi ica kubombelamo!

Mu kuba no kucincimuka kukalamba nalitampileko umulimo wa kushimikila, ukuya kwi tauni ne tauni, ku mushi no mushi, kwi farmu ne farmu, kabili ukufuma ku ŋanda yaba yeka ukuya ku ŋanda ibiye iyaba yeka. Mu kwangufyanya Michael Triantafilopoulos, aishileilunda kuli ine, no kumbatisha mu lusuba lwa 1935—ukucila pa mwaka umo pa numa lintu natampile ubutumikishi bwa nshita yonse! Takwali imyendele ya cintubwingi, e co pa kuya ukuli konse twaleenda fye na makasa. Ubwafya ubukalamba twakwete bwali kukaanya kwa bashimapepo, abaalecita icili fye conse ku kutulesha. Pali uyu mulandu, twalipatilwe nga nshi. Lelo, te mulandu ne fipindami, twaleshimikila, kabili ishina lya kwa Yehova lyalisabankanishiwe mpanga yonse.

Ukushipikisha Ukukaanya

Ulucelo lumo, ilyo naleshimikila mu citungu ca mpili ica Arcadia, nafikile ku mushi wa Magouliana. Pa numa ya kushimikilako pe awala limo, naumfwile inyenjele she calici kabili mu kwangufyanya nailwike ukuti nine balelishisha! Ibungwe lyalikolongene ukutungululwa ne nkonkani ya kwa shikofu mwi calici lya Greek Orthodox. Bwangu bwangu naisele icola candi ica mu bunte no kupepa mu mutalalila kuli Yehova. Inkonkani ya kwa shikofu, capamo ne bumba lya bana banono abalemukonka, balungeme fye pali ine. Atendeke ukupunda ukuti, “Uyo! Uyo!”

Abaice balinshingulwike ukwabula ukuti basheko na pa kufumina, e lyo shimapepo aingile mu kati no kutendeka ukumpunkila ku lufumo lwakwe ulwabotoka, ukusosa ukuti talefwaya ukunjikata ku minwe ‘epali nakowela.’ Abilikishe ati, “Mumeni! Mumeni!” Lelo ilyo line fye kapokola alishile no kututwala bonse ku kapokola. Shimapepo alilubulushiwe pa kusongelekanya ibungwe kabili alipilishiwe ba drachma 300 ukusanshako ne sha kulipila icilye. Nalikakwilwe.

Lintu twafikile mu ncende ipya, twatantike ukuti itauni likalamba libe e pa kufumina ku mibombele yesu, kabili ukufuma palya twapwishishishe icifulo ca kubombelamo conse icali intamfu iya kwendapo amaawala yane. Ico cilepilibula ukuti twaleima ulucelo ilyo kucili nakufiita no kubwelela ku ŋanda icungulo bushiku ninshi nakufiita, ilingi line twaletandalila umushi umo nelyo ibili cila bushiku. Pa numa ya kupwisha ukubombela mu mishi yashingulwikeko, twashimikile mwi tauni twaleikala kabili lyene twalikuukile. Ilingi line twaleikatwa pantu bashimapepo balesongelekanya abantu ukutwimina. Mu citungu ca Parnassus, pa kati ka Greece, bakapokola balimfwaile pa myeshi iingi. Nangu cibe fyo, tabatalile abansanga.

Bushiku bumo ine na Munyina Triantafilopoulos twaleshimikila mu mushi wa Mouríki, mu citungu ca Boeotia. Twayakenye umushi mu fiputulwa fibili, kabili natendeke ukubombela ku ncende yasululuka, apantu nine nali umwaiceko. Mu kupumikisha naumfwile ukukuuta ukufuma pe samba. Ilyo naletentemukilako, naleisosha nati, ‘Munyina Triantafilopoulos alepumwa.’ Abekala mushi balibungene umwa kushitishisha kofi, kabili shimapepo alecilauka nga cilume wa ŋombe uwakalipa. “Aba bantu batwita ati ‘ubufyashi bwa Nsoka,’” e fyo aalepunda.

Kale kale uyu shimapepo aali nakontwela inkonto yakwe mu mutwe wa kwa Munyina Triantafilopoulos, kabili umulopa walekonkolokela pa menso yakwe. Pa numa ya kumusuumuna umulopa, twalifuminepo. Twaendele amaawala yatatu mpaka twafika mu musumba wa Thebes. Kulya, mu kiliniki, e mo bamukakiile icilonda. Twatwele uyu mulandu kuli bakapokola, kabili wafikile ku cilye. Nangu cibe fyo, shimapepo aleumfwana na bamo bamo e co mu kuya kwa nshita alilekelwe.

Ilintu twalebomba mwi tauni lya Leukas, abakonshi ba ntungulushi ya bupolitiki imo muli ilya ncende “balitwikete” no kutuleta ukwa kushitishisha kofi muli ulya mushi, uko twaisangile fwe bene tulelubulushiwa mu cilye ca kupanga fye. Intungulushi ya bupolitiki na bantu ba iko balekomboshanya ukutushinguluka no kulanda—balebilikisha—no kututiinya ninshi nabafunga amakofi. Bonse balikolelwe. Imilandile yabo iya kututiinya yalitwalilile fye ukufuma inshita ya kasuba ukufika akasuba ukuwa, lelo twatwalilile ukuba abatekanya kabili no kumwentula ilyo tulebeba atuti tuli bakaele e lyo uku tulepepa mu mutalalila kuli Yehova Lesa ku kwafwiwa.

Ubushiku bakapokola babili balitupuswishe. Batusendele ku maofesi yabo no kutusunga bwino. Pa kulungamika incitilo shakwe, intungulushi ya bupolitiki yalishile ubushiku bwakonkelepo no kutupeela umulandu wa kutandanya ilyashi lya kulwisha Imfumu ya Greece. E co bakapokola, batumine abaume babili, ukuti batutwale kwi tauni lya Lamia ku kutwipushishisha. Twasungilwe mu kalyati pa nshiku 7 kabili lyene ukusendwa ninshi natukomwa inshimbi ku maboko ukuya kwi tauni lya Larissa ku kulubulushiwa.

Bamunyinefwe ba Bwina Kristu mu Larissa, abaishibishiwe libela, baletupembelela ukuti tufike. Icitemwishi cishaikulila ico batulangile capeele ubunte bushaiwamina ku balinshi. Ndubulwila wesu, umo uwa Nte sha kwa Yehova kabili uyo kale aaliko umukalamba mu bushilika, alishibikwe bwino mwi tauni. Lintu amonekele mu cilye no kutulubulwilako, imilandu batupeele yalisansalikwe ukuti ya bufi, kabili twalikakwilwe.

Apantu ukushimikila kwa Nte sha kwa Yehova kwaletunguluka mu cinkumbawile calengele ukuti ukukaanya kukoseleko. Amafunde yalipangilwe mu 1938 na mu 1939 ukubinda ukupange nsangu, kabili ine na Munyina Triantafilopoulos twalisangilwe mu milandu ya mu cilye iingi nga nshi pa lwa kupange nsangu. Pa numa ya ico, iofesi lya musambo lyatupandile amano ukubomba pale pale pa kuti imibombele yesu tailemonekela sana. Calinkosele ukubomba neka. Lelo, pa kucetekela muli Yehova, nalibombele ifitungu fya Attica, Boeotia, Phthiotis, Euboea, Aetolia, Acarnania, Eurytania, ne citungu ca mu Peloponnisos pa makasa fye.

Icangafwile muli iyi nshita yaafya cali mashiwi yashaiwamina aya kwa kemba wa malumbo aya kucetekela muli Yehova ayatila: “Muli imwe kuti nabutukila pa mpuka ya fita, kabili muli Lesa wandi kuti naciluke cibumba. Lesa uwamfwiko bulamba mu musana, no kulenge mibele yandi iya cishinka; uwacita amakasa yandi nga ya nsebula nkota, na pa musansama wandi e po anjimika.”—Ilumbo 18:29, 32, 33.

Mu 1940, Italy yatalike inkondo ukulwa na Greece, kabili mu kwangufyanya pa numa ya ico imilalo ya bena Germany yaingilile icalo. Amafunde ya bushilika yalipangilwe, kabili ifitabo fya Watch Tower Society fyalibindilwe. Shilya shali ni nshita shayafya ku Nte sha kwa Yehova mu Greece; nangu ni fyo, balilundulwike apakalamba mu mpendwa—ukufuma pa Nte 178 mu 1940 ukufika kuli 1,770 ku kupwa kwa Nkondo ya Calo iya Cibili mu 1945!

Ukubombela pa Bethel

Mu 1945, nalilaalikwe ukubombela pa maofesi yanono aya Nte sha kwa Yehova mu Athens. Bethel, ukupilibula “Iŋanda ya kwa Lesa,” pali iyo nshita yabelele mu ŋanda ya kusonkela mu musebo wa Lombardou Street. Amaofesi yabelele pa nshi, no mwa kupulintila mwabelele pa nshi. Mwali fye mashini wa kupulintila umunono no wa kuputwilako. Pa kubalilapo abalebombela umwa kupulintila bali fye abantu babili, lelo mu kwangufyanya aba kuitemenwa bambi batendeke ukwisa ku Bethel ukufuma ku mayanda yabo ku kwaafwako umulimo.

Ukumfwana na maofesi yakalamba ya Watch Tower Society mu Brooklyn, New York, kwalibweshiwe mu 1945, kabili muli ulya mwaka wine twalitendeke na kabili ukupulinta Ulupungu lwa kwa Kalinda lyonse mu Greece. Lyene, mu 1947, twakuushishe iofesi lyesu ku ploti namba 16 mu Tenedou Street, lelo umwa kupulintila mwashele mu Lombardou Street. Pa numa umwa kupulintila mwalikuushiwe ukufuma mu Lombardou Street ukuya ku fakitare iya kwa Nte apalepele bakilomita basano. E co pa ciputulwa cimo ica nshita twaleshinguluka fye muli ifi fifulo fitatu.

Ndeibukisha ukucelela nga nshi ukufuma uko twaleikala mu musebo wa Tenedou Street no kuya ukwa kupulintila. Pa numa ya kubomba kulya ukufika pa 13:00 hrs, naleya ku Lombardou Street uko amapepala twalepulinta yaletwalwa. Kulya e ko yalepetwa muli bamagazini, ukubilwa, no kulinganya bwino ukubomfya fye iminwe. Pa numa twalesenda bamagazini bapwishishiwa ukutwala ku post office, ukubaninika pa ntunti yalenga shitatu, ukwaafwako bakabomba ukupaatulula aba bamagazini, no kubika basitampa pali baenifulupu pa kuti bengatumwa.

Ukufika mu 1954 impendwa ya Nte mu Greece yalikulile ukufika ku bacilile pali 4,000 kabili ifikuulwa fyakulilako fyalekabilwa. E ico, twakuukile ku Bethel mupya uwa ntunti shitatu mwi tauni lya Athens mu musebo wa Kartali Street. Mu 1958, napeelwe umulimo wa kwangalila ikicini, kabili ico cali e cishingamo candi ukufika mu 1983. Lelo ku numa, mu 1959, naupile Eleftheria, uwaba umunandi wa kwaafwa uwa bucishinka mu mulimo wa kwa Yehova.

Ukushipikisha Ukukaanya na Kabili

Mu 1967, umushilika alitaasha ubuteko, e co umulimo wesu uwa kushimikila walibindilwe na kabili. Nangu cibe fyo, pa mulandu wa fyo twapitilemo kale ukukuma ku fya kubomba lintu umulimo wesu wabindwa, bwangu bwangu twaliteulwike no kutwalilila ukubomba mu bumfisolo ukwabulo kupumfyanishiwa.

Twalelonganina mu mayanda fye ya bamunyina kabili twaleba abacenjela sana mu butumikishi bwesu ubwa ku ŋanda ne ŋanda. Nangu ni fyo, bamunyinefwe baleikatwa libili libili, kabili imilandu ya mu cilye yalifulileko. Baloya besu lyonse balebutauka ukuya ku kumfwa ukulubulwisha ukwalebela mu ncende shalekanalekana mu calo. Te mulandu no kukaanya, ubwingi bwa Nte batwalilile ukuba aba lyonse mu mulimo wabo uwa kushimikila, ukucilisha pa mpela sha milungu.

Cila Cibelushi nelyo Umulungu pa numa ya kushimikila akasuba konse, kwalebako ukuipenda ukumona ababulilepo mu mabumba yesu. Ilingi line, abashilipo ninshi nabalindikwa ku maofesi ya bakapokola lwa mupepi. E co twalebatwalila amalangeti ne fya kulya no kubakoselesha. Na kabili, twaleishibisha baloya besu, abo lyene baleya pali Cimo kuli kapeela wa milandu ku kulubulwilako abalelindikwa. Twalelolenkana ne iyi mibele mu nsansa pa mulandu wa kuti twaleculila icine!

Mu nshita ya cibindo imibombele yesu iya kupulinta yalilekelwe pa Bethel. E co iŋanda iyo ine na Eleftheria twaleikalamo lwa ku nse ya Athens yaishileba ngo mwa kupulintila. Eleftheria aletaipa ifipande fya Ulupungu lwa kwa Kalinda ukubomfya taipi uwafina. Alebambakanya pamo amapepala 10 no kuyabika yonse muli taipi kabili aalekabila ukutinika na maka pa kuti ifilembo fingapulintwa. Lyene nalelonganika aya mapepala no kuyabila pamo. Ici e calecitika icungulo bushiku conse ukufikila pa kati ka bushiku. Kapokola aleikala pe samba lya ntunti yesu, kabili tucili tulapapa umulandu ashatunganishishe icili conse.

Ukusekelela mu Kutanunuka Kwatwalilila

Imitekele ya demokrasi yalibweshiwe mu Greece mu 1974, kabili umulimo wesu uwa kushimikila watendekwe ukubombwa pa lwalaala na kabili. Lelo, mu myaka 7 iyo umulimo wesu wabindilwemo, twalilundulwike mu kusungusha ukucila pa Nte shipya 6,000, ukufika ku bwingi bonse ubwa bakabilisha ba Bufumu abacilile pali 17,000.

Na kabili twalitendekeko imibombele yesu iya kupulinta kwa lyonse pa ofesi. Pali uyu mulandu, ifikuulwa fya Bethel mu musebo wa Kartali Street bwangu bwangu fyalicepele. E co incende iyali hekita umo ubukulu yalishitilwe ku Marousi yabela lwa ku nse ya Athens. Bethel mupya alikuulilwe uwasanshishemo umwa kusendama 27, fakitare, amaofesi, na fimbipo. Ifi fyapeelwe mu October 1979.

Mu kuya kwa nshita twakabile incende yacilanapo bukulu. E co impanga yali bahekita 22 ubukulu yalishitilwe bakilomita mupepi na 60 ku kapinda ka ku kuso aka Athens. Iyi ncende ni Eleona, ukwalundumana mu kuba ne mpili ne mipokapoka yaisulamo amenshi ukumoneka bushilya. Kulya, mu April 1991, twapeele icikuulwa cacilapo ubukulu icisanshamo amayanda 22, imo imo iingengisha abantu 8.

Pa numa ya kupoosa imyaka ukucila pali 60 mu butumikishi bwa nshita yonse, ncili naba no bumi busuma. Mu nsansa, ‘ndetwala mu bukote.’ (Ilumbo 92:14) Ukucilisha ndetasha Yehova ukuti nafikwako ku kuimwena ne mwine ukwingilishiwako kushaikulila mu mpendwa ya bakapepa bakwe aba cine. Kasesema Esaya asobele ukwingilishiwako kwa musango yo ukuti: “Impongolo shobe shikesuka pe, akasuba no bushiku tashakesalweko, ku kuleka abantu bengishe muli iwe ifyuma fya nko.”—Esaya 60:11.

Fintu caba icawamisha ukumona amamilioni ya bantu ukufuma mu nko shonse ukukonkomokela mu kuteyanya kwa kwa Yehova no kusambilishiwa ifya kupusunsuka ubucushi bukalamba ukwingila mu calo cipya ica kwa Lesa! (2 Petro 3:13) Mu cishinka kuti natila ubutumikishi bwa nshita yonse bwaliba ubwacilapo kuumo mutengo kuli ine ukucila icili conse ico ici calo cingatambika. Ee, nalisanga, te cuma ca golde, lelo daimonde wa ku mupashi uwanonsha ubumi bwandi ukufika ku cipimo cishingapimwa.

[Ifikope pe bula 23]

Michalis na Eleftheria Kaminaris

(Ku kulyo) Umwa kupulintila mu musebo wa Lombardou Street