Bushe Cinshi Caba Talmud?

The Universal Jewish Encyclopedia itila: “Ukwabula ukutwishika Talmud e cimo ica fitabo fyawamisha ifyabala afilembwa.”

Jacob Neusner, umuYuda wasoma kabili kalemba atile: “[Talmud aba] pa fintu fyakulisha ifyapangwa na bantunse ba mano, ifyebo fyakosa, ifyakwato bupilibulo, ifyayafya ukumfwa ica kuti fyalilenga abalamuka ukuba abapamfiwa ukucila pa myaka 1500.”

Adin Steinsaltz, uwasoma Talmud kabili rabi atile: “Pali Talmud e pashintilila [ubuYuda], itungilila bumupashi ne mitontonkanishishe ya baYuda.”

UKWABULA ukutwishika, Talmud alisonga apakalamba abaYuda pa myanda ya myaka. Nangu cibe fyo, mu kupusana na malumbo ayambwilwe pa muulu, Talmud alisuulwa kabili etwa “bemba wa fintu tushingomfwikisha.” Yasenukwa nge cintu ca miponto icapangwa na Kaseebanya. Ukupitila mu kukambisha kwa kwa papa, libili libili, yaleceeceetwa, ukupokwa, ne ingi ukocewa mu maansa sha ku Bulaya.

Bushe ici cine citabo cabalamuna ukukansana kwafule fi cinshi? Cinshi calenga Talmud ukuba iyaibela pa fyo abaYuda balemba? Mulandu nshi yalembelwe? Bushe cinshi calenga ukuti yambukile ubuYuda muli uyu musango? Bushe yalikwata ubupilibulo ku bashili baYuda?

Mu myaka yakonkelepo 150 pa numa ya konaulwa kwe tempele mu Yerusalemu mu 70 C.E., amasukulu ya barabi ba mano mu Israele yonse mu kuba ne pamfya yafwaile ishinte lipya ilya kusungilamo ubuYuda. Balanshenye no kwikatanya ifishilano fyalekanalekana ifye funde lya pa kanwa. Ukutendekela ukulunduluka pali ci, baimikile abaYuda umwa kupelela umupya ne fikabilwa, ukupayanya ubutungulushi bwa mikalile ya cila bushiku iya mushilo ukwabula itempele. Ifi fyebo fya ku mupashi ifipya fyalembelwe muli Mishnah, uwafilonganike aali ni Judah ha-Nasi ilyo umwanda wa myaka uwalenga butatu C.E. waletendeka.a

Mishnah tayaleshintilila nangu pamo, tayalelosha kuli Baibolo. Imilembele ya iko ne ciHebere calimo fyali ifyaibela, ukupusanako ku fyebo fya mu Baibolo. Ifyo barabi balepingulapo ifyalembelwe muli Mishnah fyali no kwambukila imikalile ya cila bushiku iya baYuda konse. Cine cine, Jacob Neusner atila: “Mishnah yali e funde lya Israele. . . . Yapindile ukunakila amafunde ya iko.”

Cinshi calecitika nga bamo batwishika nampo ubutungulushi bwa ba mano abo ifyebo fyabo fyalembelwe mu Mishnah cine cine bwalilingene no bwa mu Malembo yasokololwa? Barabi bali no kulangilila ukuti ifisambilisho fya baTannaim (bakafundisha be funde lya pa kanwa) ifisangwa muli Mishnah fyaleumfwana bwino na Amalembo ya ciHebere. Ukulandapo ifyebo fyafulilako kwalekabilwa. Baleyumfwa ifyo balekabila ukulondolola no kulungamika Mishnah no kushinina ukuti yafumine kwi Funde lya kwa Mose pa Sinai. Barabi balikuntilwe ukushinina ukuti ifunde lya pa kanwa ne lyalembwa fyakwata ubupilibulo bumo bwine ne mifwaile. Lyene, mu cifulo ca kuba ifyebo fya kupelako pa buYuda, Mishnah yasangwike icitendekelo cipya ica kulanshanishishapo ifya mipepele.

Ukupanga Talmud

Barabi abatendeke ukubombela pali uyu mulimo wayafya uupya baleitwa baAmoraim—“bakelula,” nelyo “bakalondolola,” aba Mishnah. Isukulu limo na limo lyashimpilwe pali rabi walumbuka. Abasoma abanono na basambi balelongana ku kulanshanya umwaka onse. Lelo ukulongana kwacindamisha kwalebako libili pa mwaka, mu myeshi ya Adar na Elul, lintu ubulimi tabupamfishe kabili imyanda nelyo fye amakana balesangwako.

Adin Steinsaltz alondolola ukuti: “Kafundisha mukalamba pa sukulu e waletungulula, aleikala pa cipuna nelyo pa matanda yaibela. Abaleikala mu mitande ya ku ntanshi abaleloleshanya na wene bali abasoma bacindama, ukusanshako bakafundisha banankwe nelyo abasambi abaibela, kabili abaleikala ku numa yabo baali abasoma bambi bonse. . . . Imikalile yaleshimpwa pa mitantikile yatantikwe bwino iya maka [ukulingana no bucindami].” Ifyebo fimo muli Mishnah fyalebelengwa. Lyene ifi fyalelinganishiwa ku fyebo fyapalako nelyo ifyalundwako ifyalonganikwa na baTannaim lelo ifishasanshiwa muli Mishnah. Ukuceeceeta ninshi kwatendeka. Kwaleba ifipusho, kabili ifyo balekansaninapo fyaleceeceetwa ku kuleka basange ukumfwana ukwa fisambilisho muli Mishnah mwine. Amalembo ya kutungilila ukufuma mu Amalembo ya ciHebere yalesapikwa ku kutungilila ifisambilisho fya burabi.

Nangu cingati kwalitantikwe bwino bwino, uku kulanshanya kwalenasha, kabili inshita shimo kwaleba impooka. Uwa mano umo uwaambulwa muli Talmud atile amashiwi yalefuma mu tunwa twa barabi ilyo balelanshanya yali nge “nsase ya mulilo.” (Hullin 137b, Talmud wa ku Babele) Steinsaltz ashimike ifyo caleba ati: “Umukalamba pa sukulu, nelyo uwa mano uulelanda ilyashi, aali no kulanda ifyo alemona nga mafya. Abasoma mwi bumba ilingi balemwipusha ifipusho ifingi ifyaleshintilila pa fyebo fimbi, pa mimwene ya balelandapo bambi, nelyo pa fyo balesondwelela abene ifyabamo amano. Inshita shimo ukulanshanya kwaleba ukwipi kabili ukulanda fye pa cipusho cipushiwe, mu nshila yaumfwika iyashininkishiwa. Inshita shimo nga abasoma bambi balanda pa fingapikulula amafya fimbi ninshi ukulanshanya kwalesenda inshita kwatendeka.” Bonse abalesangwako bali abantungwa ukulandapo. Imilandu yalelondololwa bwino pa kulongana yaletumwa ku masukulu yambi ukuti abasoma bambi bapitulukemo.

Lelo, uku kulongana twakwali fye kulanshanya kwa kulemenena kwi funde. Ifya mafunde pa lwa mikalile ya buYuda fitwa Halakah. Ili shiwi lyafuma kwi shiwi lya ciHebere ilipilibula “ukuya” kabili lilangilila ifyo ‘umo afwile ukwikala.’ Ifi fimbi—amalyashi pa lwa barabi na ba muli Baibolo, amapinda, ifisumino na mano ya buntunse—fitwa Haggadah, ukufuma kwi shiwi lya ciHebere ilipilibula “ukushimika.” Mu kulanshanya kwa burabi, Halakah na Haggadah fisendelwa pamo.

Mu citabo cakwe ica The World of the Talmud, Morris Adler alandapo ukuti: “Kafundisha wa mano alecilikila ilyashi ilitali kabili ilyakosa ilyalemenena kwi funde ukupitila mu kulanda pa fyaangukako no kucilapo ukukuulilila. . . . E co, tusanga ukuti ilyashi lya kale, sayansi ya nomba ne nshimi, ubulondoloshi bwa Baibolo ne lyashi lya bumi, amasambililo ya fya mipepele ne lyashi fyabikwa pamo mu cingamoneka ku ushabelesha ngo kusankanya kushalinga ukwa fyebo fishateyanishiwa.” Ku basoma pa masukulu, ukupaasuka kwa musango yu konse kwalikwete imifwaile kabili kwalekuma ku cishinka cilelandwapo. Halakah na Haggadah fyali fya kukuulilako imipepele yalekuulwa mu masukulu ya burabi.

Ukupanga baTalmud Babili

Icifulo cacindamisha ica burabi icali mu Palestine casukile caselela ku Tiberi. Amasukulu yacindama yambi yali ku Sepphoris, Kaisarea, na Luda. Lelo ukubotelela kwa fya bunonshi, ukukanashikatala kwa mapolitiki ukwa lyonse, na mu kupelako ukutitikisha no kupakasa ukufuma ku buKristu bwa busangu fyalengele abaYuda abengi ukukuukila ku cifulo na cimbi ukwafula abaYuda ku Kabanga—ku Babele.

Pa myanda ya myaka, abengi balefuma ku Babele ukuya ku Palestine ku kusambilishiwa na barabi bakalamba pa masukulu. Umo uwa aba aali ni Abba ben Ibo, na kabili aleitwa Abba Arika—Abba umutali—lelo aishile fye mu kwitwa nga Rab. Abwelele ku Babele mupepi na 219 C.E. pa numa ya kusambilishiwa na Judah ha-Nasi kabili epo ubucindami bwa ku mupashi ubwa baYuda ba mu Babele bwayalwike apakalamba. Rab atendeke isukulu mu Sura, icifulo cakwete abaYuda abengi lelo abasoma abanono. Ukushimikwa kwakwe kwacebwishe abana be sukulu aba lyonse 1,200 kwi sukulu lyakwe, kabili mu myeshi ya ciYuda iya Adar na Elul amakana e balesangwako. Cibusa walumbuka uwa kwa Rab, Samuel, atendeke isukulu mu Nehardea. Amasukulu yacindama yambi yalitendekwe ku Pumbeditha na Mehoza.

Nomba tacalekabilwa ukuya ku Palestine, pantu umo kuti asambilishiwa na basoma bakalamba mu Babele. Ukupusanyako Mishnah kwapekenye inshila ya buntungwa ubwa masukulu ya ku Babele. Nangu cingati nomba kwali inshila shapusanapusana isha misomene mu Palestine na Babele, ukulanshanya kwa libili libili no kukabula bakafundisha kwasungilile ukwikatana kwa masukulu.

Mupepi na ku mpela kwa mwanda wa myaka uwalenga bune na ku kutendeka kwa mwanda wa myaka walenga busano C.E., imibele na kucilisha yakosele abaYuda mu Palestine. Ukubinda kwafulishe no kupakasa ukwaletungululwa no buKristu bwa busangu ubo amaka yaleya yalefulilako kwalengele Sanhedrin ukufumishiwapo umupwilapo ne cifulo ca kwa Nasi (icikolwe) mupepi na 425 C.E. E co baAmoraim abena Palestine batendeke ukulonganika ifyo balesupawila lintu balelanshanya mu masukulu ku kuleka fisungililwe. Ifi fyebo, fyalonganikwe lubilo lubilo ku ntanshi mu mwanda wa myaka uwalenga bune C.E., fyaishileishibikwa nga Talmud wa bena Palestine.b

Ilyo amasukulu mu Palestine yalebongoloka, baAmoraim ba ku Babele balecita ukufika apo bengapesha. Abaye na Raba baalwile apo balelanshanishisha ukuba ukulanshanya kwapikana kabili ukwayafya ukumfwikisha na ku ntanshi kwaishilesanguka inshila ya kuceeceetelamo Talmud. Icakonkelepo, Ashi, kafundisha mukalamba pe sukulu ku Sura (371-427 C.E.), atendeke ukulonganika no kulemba ifyo balesupawila mu kulanshanya. Ukulingana na Steinsaltz, icamulengele ukucite co cali “mwenso wa kuti, nga fintu cali kale kale ica cimfulumfulu, ifyebo fya pa kanwa ifingi fyali mu busanso bwa kulabwa panono panono.”

Ifi fyebo fyali ifingi ica kuti umuntu umo nelyo fye inkulo imo te kuti iteyanye. Iciputulwa ca nshita ica baAmoraim capwilile mu Babele mu mwanda wa myaka walenga busano C.E., lelo umulimo wa kulemba kwa kulekelesha ukwa Talmud wa ku Babele walitwalilile na mu mwanda wa myaka walenga 6 C.E. ne bumba lyaleitwa baSaboraim, ishiwi lya ciAramaic ilipilibula “bakalondolola,” nelyo “abalandapo fimo.” Aba bakalemba ba kulekelesha batantike no kulemba cipya cipya ifyebo fyalekanalekana, ukulenga Talmud wa ku Babele ukupusanako ku fyebo fyalembelwe na baYuda fyonse kale.

Bushe Cinshi Talmud Abombele?

Barabi balembele Talmud balefwaya ukushinina ukuti Mishnah yafuma ukwafuma Amalembo ya ciHebere. Lelo mulandu nshi? Jacob Neusner alandapo ukuti: “Umulandu waimikwe wali pa lwa kwiminina kwa Mishnah. Lelo icishinka cali ca kuti uyu mulandu wali ni pa lwa butungulushi bwa ba mano bene.” Ku kukosha ubu butungulushi, umutande umo na umo uwa Mishnah, inshita shimo ne shiwi limo na limo, fyaleceeceetwa, ukwipushapo, ukulondololwa, no kufilenga fyumfwane mu nshila imo. Neusner asosa ukuti muli iyi nshila barabi “baalwile imifwaile ya Mishnah.” Nangu cingati yapangilwe nge citabo cakumanina mu cine ceka, Mishnah nomba yali naiceeceetwa no kulondololwa. Muli uyu mulimo, yali naipangwa cipya cipya, no kulondololwa.

Ici citabo cipya—Talmud—fyabombele imifwaile ya barabi. Baimike amafunde ya kuceeceeta, na muli fyo yasambilishe abantu ukutontonkanya nga barabi. Barabi basumine ukuti imisomene yabo ne miceeceetele fyalelangilila ifyo Lesa atontonkanya. Ukusoma Talmud kwine e kwasangwike imifwaile, kwali musango wa kupepa—ukutontonkanya ukutunga ukuti balepashanya Lesa. Ku nkulo shali no kwisa, Talmud iine yali no kuceeceetwa mu nshila imo ine. Cinshi caali no kufumamo? Kalemba we lyashi lya kale Cecil Roth alembele ukuti: “Talmud . . . alelenga abaYuda ukupusanako mu mibele kuli bambi, no kubalenga ukuba na maka yakalamba aya kukaana ukwaluka na maka ya kuba abaikatana. Ukulanshanya pali yene no kupelulula fyabalengele ukubelako aba mano, no kubalenga . . . ukuba aba mucetekanya. . . . Talmud apayanishishe abaYuda balepakaswa aba mu Nkulo sha pa Kati icalo bengabutukilamo . . . Yapayenye icalo ca fikolwe fyabo ica mampalanya, ico bengasenda ilyo icalo cabo caloba.”

Cine cine Talmud alibasongele apantu bambi basambilishiwe ukutontonkanya nga barabi. Lelo icipusho ku baYuda na bashili abaYuda ca kuti, Bushe cine cine Talmud alangilila ifyo Lesa atontonkanya?—1 Abena Korinti 2:11-16.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 31]

Bushe Aba Batalmud Babili Bapusana Shani?

Ishiwi lya ciHebere “Talmud” lipilibula “ukusoma” nelyo “ukusambilila.” BaAmoraim ba ku Palestine na ku Babele baiminine pa kusoma, nelyo ukuceeceeta, Mishnah. BaTalmud babili bonse (uwa ku Palestine na ku Babele) e fyo bakabila, nomba bapusana shani? Jacob Neusner alembele ukuti: “Talmud wa kubalilapo aceeceeta ubushinino, uwa bubili aceeceeta icishinte; uwa kubalilapo aceeceeta fye ubushinino epela, uwa bubili aceeceeta ifingi.”

Ukulemba kwacililepo ukupooswako amano no kulondolola sana ukwa Talmud wa ku Babele kwailengele ukuba iikalambako lelo na kabili iyashika no kumfwika bwangu mu fyo alepilibula na lintu aleceeceetwa. Lintu ishiwi “Talmud” lyalumbulwa, ilingi balosha kuli Talmud wa ku Babele. Uyu e Talmud asambililwapo sana no kulandwapo mu myanda ya myaka. Mu mimwene ya kwa Neusner, Talmud wa ku Palestine aba “fyebo fyafikapo,” kabili Talmud wa ku Babele aba “fyebo fya ba mano.”