Indupwa sha Bana ba Kusangamo Kuti Shaikala Bwino

BUSHE INDUPWA UMWABA ABANA BAKUSANGAMO KUTI SHAIKALA BWINO? EE, MAKA MAKA BONSE mu lupwa nga baleibukisha ukuti “amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa, kabili ya mulimo ku kusambilisha, ku kwebaula, ku kulungika, ku kufunda kwa mu bulungami.” (2 Timote 3:16) Kulila bonse balebomfya ifishinte fya mu Baibolo, ulupwa kuti lwaikalako bwino.

Imibele Yacindamisha

Mu Baibolo mwaba amafunde ayanono pa fya kwikala na bantu. Ilingi line itukoselesha ukulundulula imibele isuma no kutontonkanya kusuma ifingatulenga ukulabomba mano mano. Mu kutontonkanya kusuma ne mibele isuma ifya musango yo e mwalaala insansa sha lupwa.

Napamo kuti twatila cintu cayeba, lelo cili icacindama ukulandapo ukuti icacindamisha mu ndupwa shonse pa kwikala bwino caba kutemwana. Umutumwa Paulo atile: “Ukutemwa kwenu kubulwe bumyalumyalu . . . Ku kutemwa aba bwananyina mube aba kutemwanisha.” (Abena Roma 12:9, 10) Abengi ishiwi lya “ukutemwa,” balilosha fye mumbi, lelo ukutemwa Paulo alandilepo pano kwaliibela. Uku kutemwa kwa bulesa, kabili “takupwa.” (1 Abena Korinti 13:7) Baibolo itila uku kutemwa te kwa bukaitemwe kabili kulenga umuntu ukufwaisha ukubombela bambi. Kulacincila pa kubombela bambi ifisuma. Kulatekanya no kucite congwe, takwikatwa akalumwa, takucita mataki, nelyo ukuituntumba, kabili takuifwaila ifya kuko. Kulafwaisha ukweleela, kulatetekela, kulacetekela no kushishimisha fyonse ifingesa.—1 Abena Korinti 13:4-7.

Ukutemwa kwine kwine kulaafwa ukupwisha amafya no kwikatanya abantu ba fikulilo ne mibele ifyalekanalekana. Kabili kulaafwa no kucimfya ukubombomana kubako pa kulekana nelyo pa mfwa ya mufyashi umo. Wishi umo umuleshi alondolwele amafya aimwenene ukuti: “Naleifwaila ifyandi, e mulandu nshalepooselako amano ku fyaletontonkanya abana, na bena mwandi bene. Nalekabila ukusambilila ukutekanya. Ne cacindamisha, nalekabila ukusambilila ukuicefya.” Ukutemwa e kwayafwile uyu mwaume ukuteuluka.

Abafyashi Ababafyalilila

Ukutemwa kuti kwayafwa abana ukulaumfwana bwino na bafyashi ababafyalilila abo ndakai bashaba pa ng’anda. Wishi umo umuleshi atile: “Nalefwaisha ukuti abana ba kusangamo bakatemwishe ine ukucila bonse. Lintu abana baleya mu kutandalila shibo uwabafyalilila, nalelengulula. Nga kwacibawamina, ine te pa kufulwa, kumfwa nga kwacibabipila, ine e lyo naletemwa. Mu mutima naletiina nati bakampata. Icayafishe nga nshi cali kumfwikisha no kusumina ubucindami bwine bwine ubo shibo wabafyalilila akwata mu mikalile ya bana ba kusangamo.”

Ukutemwa kwine kwine e kwayafwile uyu wishi umuleshi ukukutuluka ukuti takwaba abana abengamutemwa fye mu “bushiku bumo.” Talingile ukupulila fye pa kumona kwati abana nabamupata. Alishilekutuluka ukuti limbi te kuti bamutemwe ukulingana na fintu batemwa shibo uwabafyalilila. Abana baishibe shibo ukufuma ku bunya, lelo shibo umuleshi ali mupya fye uufwile abombesha nga nshi, pa kuti abana bengamutemwa. Kasapika Elizabeth Einstein alandile pa fintu abengi bapitamo ilyo atile: “Takwaba umbi uo mwingapyanikisha pa mufyashi uwabafyalilila—takwaba nangu umo. Nangu fye alifwa nelyo alilekelesha abana, ku bana kwena alicindama.”

Ukusalapula—Kulalenga Ukukuntukilwa Icine Cine

Baibolo itila ukusalapula abana kwalicindama, kumo fye na bana ba kusangamo. (Amapinda 8:33) Ifing’ombe ifingi ilelo filesumina fintu Baibolo yalanda pali uyu mulandu. Profesa Ceres Alves de Araújo atile: “Ukulingana ne cifyalilwa, umuntu onse tafwaya kumupangila amafunde, lelo yalicindama. Ukukaanya umuntu ukucita fimo kulamucingilila.”

Lelo, mu lupwa umwaba abana ba kusangamo, ukufunda kuti kwaleta akantu. Abana ba kusangamo balifundwapo kale ku mufyashi uyo nomba uushabapo. Bafwile balibeleshapo na fimo fimo nelyo imyata fintu umufyashi umuleshi engapata. Napamo kuti bafilwa ukumfwikisha umulandu umufyashi wabo umuleshi alefulilwa nga nshi pa fintu fimo. Kuti mwacita shani lintu kwaba aya mafya? Paulo akonkomeshe Abena Kristu ‘ukukonkelela ukutemwa, ukutwalilila, ukufuuka.’ (1 Timote 6:11) Ukutemwa kwa Bwina Kristu kulalenga abafyashi abaleshi na bana ba kusangamo ukufuuka no kutekanya lintu baleishibana bwino. Umufyashi umuleshi nga taletekanya, ‘icipyu, ubukali, ne miponto,’ mu kwangufyanya kuti fyaonaula ukumfwana konse ukwaba mu ng’anda.—Abena Efese 4:31.

Kasesema Mika alilandilepo pa fingalenga ukumfwana. Atile: “Cinshi . . . Yehova alefwaya kuli iwe, kano ukucito bupingushi, [“ubulungi,” NW] no kutemwo luse, no kwenda bufuke bufuke na Lesa obe?” (Mika 6:8) Ubulungi bulakabilwa pa kufunda. Ni shani pa lwa nkumbu? Eluda wa mu cilonganino umo ashimika ukuti calemwafya nga nshi ukubuusha abana ba kusangamo pa Mulungu ulucelo pa kuti bengaya ku kupepa. Mu cifulo ca kubakalifya, alyeseshe ukulanga inkumbu. Alecelela no kupekanya ica kulya, lyene alebatwalila ifya kunwa fyakaba. Icafuminemo ca kuti baleumfwila nga ababuusha.

Profesa Ana Luisa Vieira de Mattos alandilepo amashiwi mwingatemwa ukumfwa aya kuti: “Atemwa mu lupwa mwaliba abana ba kusangamo nelyo iyo, icacindama fye caba kumfwana. Mu kusapika nalisanga ukuti abaice abakula abapusauka ilingi line bafuma ku bafyashi aba muleele wa kufunda, ababula amafunde kabili abashilanshanya na bana.” Kabili alundilepo ukuti: “Calicindama nga nshi ukukaanyapo abana fimo pa kubakusha.” Ukulundapo, Incenshi shibili, Emily na John Visher batile: “Ukufunda pa kuti kubombe kano umuntu balefunda nayangwako ku kwankulako bwino na kuli bucibusa akwata no ulemufunda.”

Uku kulandapo kuletulenga ukufwaya ukwishiba uufwile ukufunda abana ba kusangamo. Ni ani alingile ukukaanya abana ukucita fimo? Pa numa ya kukolobonda mu fingi, abafyashi bamo bapingulapo abati, pa kutendekelako fye, umufyashi uwafyalilila abana e ufwile ukulabafunda pa kuti kwaba ukupeelako inshita ku mufyashi umuleshi, iya kwishibana na bana no kutemwana na bo. Baleka abana batala bakutuluka ukuti shibo nelyo nyinabo umupya alibatemwa, lyena kuti atendeka ukubafunda.

Ni shani nga umwaume e wasangamo abana? Bushe Baibolo taitila umwaume e mutwe wa lupwa? Ni fyo fiine. (Abena Efese 5:22, 23; 6:1, 2) Lelo wishi umuleshi limbi kuti atemwa ukutala apeela umwina mwakwe umulimo wa kufunda pa nshita imo, maka maka lintu ukufunda kulesanshamo ukukanda. Napamo kuti atala aleka abana baleumfwila ‘amalango ya banyinabo’ ilyo aleishibana na bo bwino pa kuti bakatendeke ‘ukubaka ifunde ya kwa shibo [umupya].’ (Amapinda 1:8; 6:20; 31:1) Ifishinka filanga ukuti uku mu kupita kwa nshita te kusundula icishinte ca bumutwe. Wishi umo umuleshi alundapo ukuti: “Nshalelaba ukuti mu kufunda mufwile ukuba ukukonkomesha, ukulungika, no kwebaula. Lintu mwafunda mu bulungi, mu kutemwa ne cikuuku, ukubikapo ne ca kumwenako cenu, ilingi line cilabomba bwino.”

Abafyashi Balinga Balelanshanya

Amapinda 15:22 yatila: “Ukushaba kupanda amano amapange yafulunganiwa.” Abafyashi ababa na bana ba kusangamo balinga balelanshanya mu kutekanya, ukulanda fyonse ifili ku mutima, no kuba abasunga inkama. Kalemba wa mikululo mwi pepala lya lyashi ilya O Estado de S. Paulo atile: “Cimoneka kwati abana balitemwa ukucita fintu abafyashi babakaanya pa kuti bamone fintu bengabacita.” Nga ni ku bafyashi abaleshi napamo e ko bacilanamo. Kanshi abafyashi tabafwile ukupusana mu nshila bafundilamo, pa kuti abana bengamona ukuti abafyashi balikatana. Lelo ni shani umufyashi umuleshi nga acita cimo ico umufyashi uwafyalilila abana amona ukuti calubana? Abafyashi bafwile ukulanshanyapo bwino beka, tabafwile ukulanda na bana baleumfwako.

Umwanakashi umo uwaupilwe cipya cipya atile: “Banamayo abengi balafulwa lintu bamona umulume umuleshi alefunda abana ba kusangamo, maka maka nga alemona abalume tabaletekanya nelyo baleba na kapaatulula. Nyina alakalipa, kabili alafwaya ukupokololako abana bakwe. Lintu kuba ubu bwafya, cilafya ukumfwila abalume no kubafwilisha lintu balefunda abana.

“Kasuba kamo, abana bandi abalumendo babili, uwa myaka 12 no wa myaka 14 balombele ulusa lwa kucita fimo kuli shibo umuleshi. Apo pene alibakeenye no kufumpukapo ukwabula no kuleka abana ukumulondolwela ico balefwaila ukupoka ulusa. Abaice balefwaya ukulila, na ine nakankamene fye. Umukalamba bantu alindoleshe no kunjipusha ukuti: ‘Bushe namumona mayo ifyo bacita?’ Natile: ‘Ee nimona. Nomba bawiso e mutwe wa lupwa, Baibolo itufunda ukucindika bumutwe.’ Baali baice basuma kabili balyumfwile no kubweshamo umutima. Cilya cine cungulo nalanshenye na bena mwandi pali uyu mulandu kabili balisumine ukuti bacibomfya sana amaka. Apo pene balimine no kuya ukusendama abalumendo ku kulomba ubwelelo.

“Twalisambilileko ifingi kuli ici icacitike. Abena mwandi basambilileko ukulaumfwikisha libe tabalapingula. Ine nasambilileko icumfwila kuli bumutwe nelyo fye ni lintu bankalifya. Abalumendo basambilileko ubucindami bwaba mu kunakila. (Abena Kolose 3:18, 19) Kabili ukulomba ubwelelo kwa kufuma ku mutima ukwa bena mwandi kwasambilishe ifwe bonse isambililo lishaiwamina ilya kuicefya. (Amapinda 29:23) Balya balumendo babili ilelo ni baeluda ba Bwina Kristu.”

Ukulufyanya kukalabako. Abana bakalanda nelyo ukucita ifingamukalifya. Ukutitikishiwa na mafya yambi pa nshita shimo kuti kwalenga umufyashi umuleshi ukufilwa ukutekanya. Lelo, ukusosa fye ukuti, “Naciluba, napaapaata munjeleleko,” kuti kwalenga ukulabako ku filubo ifingi.

Ukukosha Ukwikatana mu Lupwa

Palapita inshita pa kulundulula ukumfwana kusuma mu ndupwa umwaba abana ba kusangamo. Nga muli bafyashi abaleshi, mufwile ukuba abalangulukilako no kupoosako inshita na bana. Angaleniko na bacili abaice. Muleshimika ilyashi na bana abakalambako. Tantikeniko inshita sha kubishanya capamo, ku ca kumwenako, beteni ku kubombela capamo na imwe utumilimo twa pa ng’anda, ifili nga ukupekanya ifya kulya nelyo ukuwamya motoka. Basendeni lintu muleya ku kushita fimo ku cisankano nelyo kumbi. Ukulundapo, ukwikatako umwana panono mu citemwishi kuti kwalangilila fintu mwamutemwa. (Lelo bashibo bafwile ukwishiba umwa kupelela pa kulanga ukutemwa ku bana ba kusangamo abakashana. Banyina abaleshi na bo bafwile ukwibukila ukuti abalumendo balakabila umwa kupelela.)

Indupwa sha bana ba kusangamo kuti shaikala bwino. Ishingi fye shalikala bwino. Abekala bwino nga nshi ni balya aba kuti bonse aba mu lupwa, maka maka abafyashi, balalundulula imibele isuma no kufwaisha ukuti cilewamina ulupwa lonse. Umutumwa Yohane alembele ukuti: “Mwe batemwikwa, tutemwane; ico ukutemwa kwa kwa Lesa.” (1 Yohane 4:7) Cine cine, ukutemwa kwa kufuma pa nshi ya mutima e caba inkama ku nsansa mu lupwa umwaba abana ba kusangamo.

[Ifikope pe bula 7]

INDUPWA SHABAMO ABANA BA KUSANGAMO ISHA NSANSA:

shilasambilila Icebo ca kwa Lesa capamo . . .

shilangalila capamo . . .

shilalande lyashi capamo . . .

shilabombela capamo . . .