Bakabomba Banankwe Paulo—Bali ni Bani?
MWI buuku lya Imilimo na muli bakalata ba kwa Paulo mwalilumbulwa amashina ya bantu mupepi na 100, abali mu cilonganino ca Bwina Kristu ica mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, ababombelepo capamo no “mutumwa wa Bena fyalo.” (Abena Roma 11:13) Bamo twalibeshiba sana. Tulesubila mwalishiba ifingi pa lwa mibombele ya kwa Apolo, Barnaba, na Sila. Lubali lumbi, napamo kuti camukosela ukulanda pa fyabombele Arkipi, Klaudia, Damari, Lini, Persida, Pudense na Sopatere.
Pa nshita shapusanapusana kabili mu mibele yalekanalekana, aba bwananyina abengi balibombeshe ukwafwa Paulo mu butumikishi bwakwe. Bamo pamo nga Aristarki, Luka, na Timote balibombele pamo na Paulo pa myake ingi. Bamo baali pamo nankwe mu cifungo nelyo pa bulendo, ukwendauka nankwe, nelyo ukumupokelela mu mayanda mu mwabo. Ku ca bulanda, bamo pamo nga Alekesandere, Dema, Hermogene na Fugele, balishiile ubuKristu.
Nomba nga twafwaya ukulanda pali bamo bamo ababombele pamo na Paulo abali nga Asunkriti, Herme, Yulia, na Filologe, twaishibako fye amashina yabo epela. Nomba nga bantu abali nga nkashi ya kwa Nere, banyina kwa Rufu na ba mu ng’anda ya kwa Kloe, na mashina yabo tatwayeshiba. (Abena Roma 16:13-15; 1 Abena Korinti 1:11) Nalyo line, ukubebeta ifyebo finono pa lwa aba bantu abaali napamo 100, kuti kwalenga twaishiba bwino imibombele ya mutumwa Paulo. Na kabili kuti kwatufunda ubunonshi bwaba mu kubombela capamo na basumina banensu abashaifulila, no mulandu cabela bwino ukuba sana na bo bucibusa.
Abo Aleendauka na bo, na Bashibweni
Umutumwa Paulo aleendauka nga nshi mu butumikishi bwakwe. Kalemba umo apendulwike mu ntamfu shaendele Paulo ku mulundu na pali bemba mu nyendo shalandwapo mwi buuku lya Imilimo mweka, napamo intamfu kuti yafika bakilomita 16,000. Ukwenda lilya kwalenasha icipesha mano kabili ifya kusanswako fyalifulile. Pa mafya ayengi ayaponene Paulo, pali ukubunda, amasanso pa mimana na ku fipondo, amasanso mu matololo, na kuli bemba. (2 Abena Korinti 11:25, 26) E mulandu wine Paulo ilingi line ashaleendela eka.
Abaleenda na Paulo baleba ifibusa ifisuma, balemukoselesha kabili balemwafwa mu butumikishi. Inshita shimo alebasha pa kuti bengasakamana bumupashi bwa basumina abapya. (Imilimo 17:14; Tito 1:5) Lelo ukuba capamo ne fibusa kufwile kwalekabilwa pa kuti bengaicingilila ku masanso no kwafwana pa kuti bengacefyanyako amafya ya pa bulendo. Kanshi abantu abali nga Sopatere, Sekundi, Gai na Trofimu, abo twaishiba ukuti e po baali pa baendawikepo na Paulo, bafwile balibombeshe ukumwafwa pa kuti engabomba bwino ubutumikishi bwakwe.—Imilimo 20:4.
Bashibweni na bo balicindeme nga nshi kuli Paulo. Aleti ashifika fye mu musumba umo alefwaya ukushimikila sana nelyo ukusendama, alefwaisha ukusangako umwa kutubilisha intanshi. Onse uwaleendauka sana nga Paulo, kuti asendama pa masanshi ayapusanapusana. Limo kuti asendama mu ng’anda ya beni, lelo bakalemba ba lyashi lya kale batila mu mayanda ya musango yo “mwaletiinya kabili mwalifulile bucisenene.” Nga ashukila aba bwananyina, afwile e ko aletubilisha.
Twalishibako bashibweni ba kwa Paulo bamo bamo, abali nga Akula na Priskila, Gai, Yasone, Ludia, Minasone, Filemone, na Filipi. (Imilimo 16:14, 15; 17:7; 18:2, 3; 21:8, 16; Abena Roma 16:23; Filemone 1, 22) Mu Filipi, mu Tesalonika na mu Korinti, amayanda ya musango yo yasangwike ififulo fya kuteyanishishamo umulimo alebomba uwa bumishonari. Ku Korinti, Tito uwitwa Yusti, na o apokelele Paulo, e ko aleikala ilyo aleshimikila kulya.
Ibumba Likalamba Ilya Fibusa
Nge fyo twingenekela, Paulo aleposha abeshibishi bakwe mu nshila shapusanapusana, pantu ne nshila baleishibaninamo shalepusanapusana. Ku ca kumwenako, Maria, Persida, Foibe, Trufaena, na Trufosa shali ni nkashi shasumina ishatashiwe pa fyo shalecucutika no kubombesha. (Abena Roma 16:1, 2, 6, 12) Paulo abatishe Krispi, Gai, na ba mu ng’anda ya kwa Stefana. Dionusi na Damari bapokelele icine kuli Paulo mu Atena. (Imilimo 17:34; 1 Abena Korinti 1:14, 16) Androniki na Yunia, ‘abali abalumbuka mu batumwa’ kabili abasumine akale ukucila Paulo, betwa ‘abafungwa banankwe.’ Napamo balipo nankwe mu cifungo inshita imo. Androniki na Yunia, capamo na Herodio, Yasone, Luki, na Sosipatere, abetile ati ‘abantu bandi.’ (Abena Roma 16:7, 11, 21) Nangu cingati ishiwi lya ciGriki ilyaba pano kuti lyapilibula “abana calo banankwe,” ubupilibulo bwine bwine bwa kuti “aba mu nda imo aba nkulo imo ine.”
Ifibusa fya kwa Paulo ifingi fyaendawike pa mulandu wa mbila nsuma. Kwaliba na bambi ukucila pa fibusa fyaishibikwa sana ifya kwa Paulo, abali nga Akaiki, Fortunati na Stefana, abalalenye ukufuma ku Korinti ukuya ku Efese ku kulanshanya na Paulo pa lwa bumupashi bwa cilonganino balelonganamo. Artema na Tukiki baliitemenwe ukuyakumanya Tito, uwalebombela pa cishi ca Krete, kabili Sena alilepo pa bulendo bumo capamo na Apolo.—1 Abena Korinti 16:17; Tito 3:12, 13.
Kwaliba na bambi abo Paulo akumisheko fye mu lyashi, lelo utufyebo alandile kuti twalenga umuntu afwaisha ukwishibilapo na fimbi. Ku ca kumwenako, atushimikila ukuti Epainete e ‘wabalilepo ukwisa kuli Kristu mu Asia,’ Erasti ali “kabaka wa fyuma fya mushi” ku Korinti, ukuti Luka ali kondapa, Ludia ali kashisha wa shakashika, no kuti Terti e o Paulo abomfeshe ukulemba kalata ku bena Roma. (Abena Roma 16:5, 22, 23; Imilimo 16:14; Abena Kolose 4:14) Ku uli onse uwingafwaya ukwishibilapo na fimbi, ifyebo fya musango yo fisha fye icilaka.
Abalebombela pamo na Paulo bamo balipokelele ubukombe, ubo nomba bwaba muli Baibolo. Ku ca kumwenako, muli kalata alembeele abena Kolose, Paulo akonkomeshe Arkipi ukuti: “Bukapyunga ubo wapokelele muli Shikulu, cincilo kuti ubufishepo.” (Abena Kolose 4:17) Yuodia na Suntuki bafwile balipusene kabili balekabila ukuwikishanya. E mulandu wine Paulo abakonkomeseshe ukupitila mu ‘munankwe wa mwi koli’ uushalumbulwe shina uwa ku Filipi, ukuti ‘babe abaikatana muli Shikulu.’ (Abena Filipi 4:2, 3) Cine cine uku kufunda kusuma na kuli ifwe bonse.
Abacishinka Abalemwafwa mu Cifungo
Paulo alikakilwepo mu cifungo imiku iingi. (2 Abena Korinti 11:23) Ilyo aleba mu cifungo Abena Kristu abapalemeko bafwile balebombesha ukumusansamusha. Lintu akakilwe umuku wa kubalilapo ku Roma, balimusuminishe ukwikala mu ng’anda ya kusonkela pa myaka ibili, kabili ifibusa fyalemutandalila. (Imilimo 28:30) Ilyo ali kulya, e lintu alembele na bakalata ku filonganino fya ku Efese, Filipi, na ku Kolose, na kuli Filemone. Aba bakalata balatulondolwela ifingi pa lwa bantu abombele na bo sana ilyo ali mu cifungo.
Ku ca kumwenako, tumfwa ukuti Onesimu, umusha wabutwike uwa kwa Filemone, alikumene na Paulo ku Roma, capamo na Tukiki, uwaile na Onesimu pa kubwelela kuli shikulu wakwe. (Abena Kolose 4:7-9) Kwali na Epafroditi, uwaendele ulwendo ulutali ukufuma ku Filipi ne ca bupe icafumine ku cilonganino alelonganako, kabili pa numa alilwele. (Abena Filipi 2:25; 4:18) Ababombele sana capamo na Paulo ku Roma bali ni Aristarki, Marko na Yesu uwaleitwa Yusti, Paulo alandile pali aba ati: “Aba beka e babomfi banandi ku bufumu bwa kwa Lesa, kabili babe cisansamushi kuli ine.” (Abena Kolose 4:10, 11) Capamo na ba abacishinka pali na baishibikwa abali nga Timote na Luka, pamo fye na Dema, uyo inshita imbi ashiile Paulo pa mulandu wa kutemwa ifya mu bwikashi.—Abena Kolose 1:1; 4:14; 2 Timote 4:10; Filemone 24.
Cimoneka kwati pali aba bonse tapali nangu umo umwina Roma, lelo bonse bali kulya capamo na Paulo. Napamo bamo bafwile ico bailileko ni mu kwafwilishako fye Paulo ilyo ali mu cifungo. Bamo afwile alebatuma ukutwala nelyo ukuyasenda fimo, bamo ukutwala ubukombe ukutali, bambi na bo ukumulembelako bakalata. Mwandi bushinino bwine bwine ubwa bucishinka na bucibusa ifyo balya bali na fyo kuli Paulo na ku mulimo wa kwa Lesa!
Ukusondwelela kwa bakalata bamo abalembele Paulo, kulatulenga ukwiluka ukuti napamo ali mwi bumba lya ba bwananyina ba Bwina Kristu abengi nga nshi ukucila na pa mashina yanono twaishiba. Pa nshita shapusanapusana, alembele ukuti: “Abashila bonse bamucelela” no kuti, “Baposha imwe aba bwananyina abali pamo na ine.”—2 Abena Korinti 13:13; Tito 3:15; Abena Filipi 4:22.
Ilyo ali mu cifungo umuku wa cibili ku Roma, lintu imfwa yakwe iya kufwila icisumino yalesungamina, aletontonkanya sana pa balebombela pamo nankwe. Alitwalilile ukubombako umulimo wa kutungulula no kwampanya imibombele ya ba bwananyina bamo. Tito na Tukiki balituminwe ukutwala ubukombe, Kreske atuminwe ku Galatia, Erasti ashele mu Korinti, Trofimu bamushiile nalwala ku Milete, lelo Marko na Timote balepekanya ukuya kuli Paulo. E lyo Luka ali pamo na Paulo, kabili lintu alelemba kalata wa cibili kuli Timote, aba bwananyina abengi, pamo nga Yubuli, Pudense, Lini na Klaudia, e ko bali kabili balitumine umutende. Bafwile balebombesha nga nshi ukwafwilisha Paulo. Lilya line, na Paulo wine alitumine umutende kuli Priskila na Akula na ku ba mu ng’anda ya kwa Onesifore. Lelo, ku ca bulanda, pali ilya nshita ya macushi, Dema alishiile Paulo, kabili Alekesandere amucitile ububi ubwingi.—2 Timote 4:9-21.
“Tuli Babomfi ba kwa Lesa Abalebombela Pamo”
Ilingi line Paulo taleenda eka mu nyendo shakwe isha kushimikila. Uwa kulandapo umo E. Earle Ellis, atile: “Twalimona ukuti ali ni mishonari walebishanya na bantu abengi nga nshi. Te lingi tubelenga ilyashi lyakwe ukwabula ukusangako bakabomba banankwe.” Pa kutungululwa no mupashi wa mushilo uwa kwa Lesa, Paulo alipangile ifibusa ifishaifulila kabili alibombele bwino ukuteyanya umulimo wa kushimikila muli bumishonari. Ali ne bumba lya fibusa ifyamutemenwe nga nshi, bamo abapambana, na bambi abengi abaicefya nga nshi. Lelo tabali fye ni bakabomba banankwe. Te mulandu no butali bwa nshita babombele pamo, atemwa ukubishanya fye na Paulo, calimonekesha ukuti balikatene icine cine mu Bwina Kristu bwabo kabili bali ifibusa ifine fine na Paulo.
Umutumwa Paulo ali na maka batila “aya kongola ifibusa.” Alibombeshe ukutwala imbila nsuma ku bena fyalo, lelo taleesha ukubomba eka. Alibombeele bwino capamo ne cilonganino ca Bwina Kristu icateyanishiwa. Taleituntumba pa fyo umulimo abombele waleenda bwino, lelo aliicefeshe ukwishiba ukuti na o ali musha, kabili umucinshi onse walingile waya kuli Lesa uumesha.—1 Abena Korinti 3:5-7; 9:16; Abena Filipi 1:1.
Ifintu ilelo nafipusana ne fyo fyali mu nshiku sha kwa Paulo, nalyo line, takufwile ukuba nangu umo mu cilonganino ca Bwina Kristu uufwile amona kwati kuti aba, nelyo afwile ukuba caibela. Lelo tufwile lyonse ukubombela capamo no kuteyanya kwa kwa Lesa, capamo ne cilonganino cesu, capamo na ba bwananyina.Tulakabila baletwafwa, baletukoselesha, baletusansamusha mu nshita iiyene ne ishiyene. Twalikwata ishuko lyawamisha ilya kuba pamo na ‘bamunyinefwe ba pano isonde.’ (1 Petro 5:9) Nga tulebombela na bo capamo mu kutemwa na muli bucishinka, ne fwe bene tukalanda nga Paulo atuti “tuli babomfi ba kwa Lesa abalebombela pamo.”—1 Abena Korinti 3:9.
[Ifikope pe bula 31]
APOLO
ARISTARKI
BARNABA
LUDIA
ONESIFORE
TERTI
TUKIKI