Abasambilila Sayansi Na Bashimapepo–Ifyo Batendeke Ukukansana
KWALI umuntu uwasambilile sana ifya mu muulu, Nicolaus Copernicus, uwali ne myaka 70. Ilyo aali mu kufwa, alecula sana pa kubelenga amapepala ayalembelwe bwino bwino ayo ali no kupangamo icitabo. Nampo nga alishibe nelyo iyo, umulimo wakwe wali no kwalula ifyo abantu baletontonkanya pa fyaba mu muulu. Na kabili, umulimo wakwe wali no kuleta ukukansana mu Kristendomu, ica kuti na nomba line ubu bwafya tabwapwa iyo.
Nicolaus Copernicus ali ni Katolika umwina Poland, kabili mu1543 ilyo aali mupepi no kufwa ninshi ali ne myaka 70. Mu citabo cakwe icitila On the Revolutions of the Heavenly Spheres, Copernicus atile, akasuba e kaba pa kati ka fya mu muulu e lyo amaplaneti yambi yena yashinguluka mu mbali. Kabili atile isonde lyena talyaba pa kati ka fya mu muulu iyo. Icitabo Copernicus alembele cayangwishe ifintu fyayafya ukumfwa ifyo abantu baishibe kale, ifya kuti isonde e lyaba pa kati ka fya mu muulu. E ico ifyo asangile fyali ifyayanguka sana ukumfwa, pantu atile akasuba e kaba pa kati e lyo amaplaneti yaba mu mbali.
Pa kubala, tapali no waishibe ukutila ifyalelanda Copernicus fyali no kuleta ubwafya bwa kukansana ku ntanshi, pantu Copernicus alicenjele pa kulondolwela abantu ifyo asangile. Na kabili, muli shilya nshiku, nangu ca kuti Icalici lya ba Katolika lyalisumine ukutila icalo e caba pa kati, talyalekaanya abasambilila sayansi ukulanda ifyo baletunganya mu kufwayafwaya kwabo. Nangu fye ni Papa wine akoseleshe Copernicus ukusabankanya icitabo. Ilyo Copernicus apwishishe ukulemba icitabo, apo aali no mwenso, alembele amashiwi ya kwiswila umo alondolwele ukuti filya alandile ukuti akasuba e kaba pa kati ka fya mu muulu, fintu asangile ilyo apimine ifya kupimapima, te kutila ca cine e fyo ifya mu muulu fyaba iyo.
Ukukansana Kwaluma
Uwakonkelepo ali ni Galileo Galilei uwaliko mu 1564 ukufika mu 1642, na o wine ali ni Katolika umwina Italy uwasambilile ifya mu muulu, uwaishibe sana insamushi na sayansi. Ukubomfya mashini wa kumwenako ifili apatali uo umwine aipangiile uwakwete ikalashi lyatikama, Galileo amwene ifintu ifingi nga nshi mu lwelele ifyo umuntu nangu umo ashabalile amonapo. Ifyo amwene, fyalengele asumina ukuti filya Copernicus alelanda, fya cine. Galileo amwene na matoni pa kasuba, kabili ico calengele atwishika icintu na cimbi ico abasambilila na bashimapepo bacindike sana, ica kuti akasuba takaaluka.
Ukupusana na filya fyali Copernicus, Galileo wena ali uwapama kabili alefwaya ukuti abantu bonse beshibe ifyo alesanga mu kufwayafwaya kwakwe. Kabili alecite fyo ninshi ali mu calo umo bashimapepo balekaanya sana ifya musango yo, pantu Icalici lya ba Katolika pali iyo nshita lyalitendeke ukukaanya ifyo Copernicus asangile. E ico, ilyo Galileo alelondolwela abantu ukuti filya asosa ukuti akasuba e kaba pa kati ka fya mu muulu e fya cine, kabili fyaleumfwana ne fyo Amalembo yalanda, aba mu calici batendeke no kumumona ukuti alatendeka ukusuusha amasambilisho ya mwi calici.a
Galileo aile ku Rome ku kuipokololako, lelo alifililwe. E ico, mu 1616 icalici lya ba Katolika lyamwebele ukuleka ukukoselesha abantu ukusumina ifyalelanda Copernicus. Pa myaka imo, Galileo alilekele ukulanda pa fyo asangile mu kufwayafwaya kwakwe. Lyene mu 1632 asabankenye icitabo na cimbi icalekoselesha abantu ukusumina ifyalelanda Copernicus. Umwaka wakonkelepo, Icilye ce Calici camupingwile ukufwila mu cifungo. Lelo pa mulandu wa kuti ali mukote, bwangu bwangu balimucitileko bwino pa kumupingula ukukakilwa ku nse, e kutila ukukakilwa pa ng’anda.
Abengi bamona kwati ukukansana kwali pali Galileo na bashimapepo kwali kucimfya kukalamba uko sayansi yacimfishe bashimapepo, kabili bamo bamona no kuti sayansi yalicimfishe Baibolo. Lelo nga fintu twalamona mu cipande cikonkelepo, umuntu nga asondwelela ifyo, ninshi kuli ifishinka ifingi alelabako.
[Futunoti]
a Galileo umwine aipangiile abalwani ilyo aleyasuka amashiwi yaluma kabili ayabipa. Kabili pa kulanda ukutila akasuba e kaba pa kati no kuti ici cishinka cilomfwana na Malembo, alelanda kwati wena e waishiba sana ifintu ukucila bashimapepo, ne co calengele bashimapepo ukufulwa.
[Icikope pe bula 3]
Copernicus
[Abatusuminishe]
Ukufuma mu citabo ca Giordano Bruno and Galilei (ica ku Germany)
[Icikope pe bula 3]
Galileo aleipokolola ku Cilye ce Calici icalemulubulwisha ku Rome
[Abatusuminishe]
Ukufuma mu citabo ca The Historian’s History of the World, Vol. IX, 1904
[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 3]
Icikope ku numa: Ifyo Copernicus amwene ifya mu muulu