Mulandu Nshi Mu Calo Mushabela Ukwikatana?
“Ukufuma fye apo Inkondo ya calo iya Bubili yapwilile, ifyalo nomba nafikatana. . . . Kanshi icalo cilingile ukubombesha pa kuti ukwikatana kwa calo uko twalelolela kubepo.”
UWALI kale kateka wa calo ca United States muli ba 1990, e waipwishe ili lipusho. Ifyalecitika mu fyalo pali ilya nshita, fyalelanga ukuti nomba line fye icalo conse calaikatana. Imitekele ya lucu iyalekanalekana yalewa no kupyanikwapo na imbi. Icibumba cikalamba icalekenye icalo ca Germany pabili calibongolweke, kabili ico calangilile ukuti ifyalo fya ku Bulaya nomba fyatendeka ukwikala mu nkulo ipya. Ubuteko bwa Soviet Union ubo ifyalo ifingi ifya ku Bulaya fyalemona ukuti e butwala pa ntanshi inkondo sha mu calo conse, bwaliwile icabipisha ica kuti ne calo conse calipapile. Ifyalo ifyalekansana fyalilekele, kabili kwali ilyashi lya kukoselesha ifyalo ukonaula ifyanso fimo ifyakwatisha amaka, capamo ne fyanso fya manyukiliya. Nangu ca kutila kwali inkondo ku Iraq na Kuwait, yali fye ya nshita iinono, kabili ukutula ilyo, abantu abengi bapampamine pa kufwaisha ukupanga umutende mu calo conse.
Ifintu fyalemoneka ukuti fyatendeka ukuwama mu fya mapolitiki e lyo na mu mikalile fye imbi. Imikalile yaleya ilewaminako mu fyalo ifingi. Badokota balilundulwike mu kusanga imiti no kwishiba amalwele yalekanalekana kabili batendeke ukucita ifintu ifyo aba kale bengamona ukuti fipesha mano. Ifyalo fyalelunduluka mu kwangufyanya ukunonke cuma kabili camoneke ukutila nomba line fye ifintu fili no kuwama sana mu calo conse. No muntu kuti atila fye, awe kwena ifi e fyo cifwile ukuba.
Kwena, tapalapita ne myaka iingi ukutula apo ifyo fyacitikile, kabili tulaipusha atuti: ‘Cinshi cacitike? Bushe ukwikatana kwa fyalo fyonse uko abantu balelaya kuli kwi?’ Lelo cimoneka kwati icalo cileya cilebipilako fye. Cila bushiku, tulomfwa ku malyashi ya pa milabasa uko bantu basenda amabomba no kuyapuushisha apali abantu abengi kabili no wapuusha ibomba wine afwila kumo, kwaba ne fipondo ifipayaula abantu, amatukuto ya kupanga ifyanso fya maka ifipaya conse icipeema, e lyo na fimbi ifyabipa nga nshi. Fyonse ifi filenga camoneka kwati mu calo te kuti mube ukwikatana. Shimakwebo umo uwaishibikwa, nomba line fye atile: “Tulecula ku lukaakala, kabili ulu lukaakala luleya lulebipilako fye.”
Bushe Icalo Cikekatana Nelyo Cileonaika?
Ilyo akabungwe ka United Nations kapangilwe, umulandu umo uo kapangilwe wali wa “kulenga ifyalo ukulaumfwana no kucindika ifunde lya mulinganya e lyo no kuleka abantu baba ne nsambu sha kuisalila abene ubuteko balefwaya.” Bushe ifyo aka kabungwe kalefwaya fyalicitika, nangu ca kuti napapita ne myaka nalimo 60 ukutula apo kapangiilwe? Tafyacitika iyo! Ifyalo fyalekabila “ukulaumfwana” ne fyalo fibiye, lelo cimoneka ukuti ifyalo ifingi fyapoosa amano ku “nsambu sha kuisalila abene ubuteko balefwaya,” kabili tafifwaya ukubombela pamo ne fyalo fimbi. Abantu e lyo ne mitundu ya bantu abalwisha ukwishibikwa ukuti e bacindamisha ukucila imitundu imbi kabili abalwisha ukuiteeka abene, e balenga ukuti amalekano yatwalilile mu calo. Ilyo fye akabungwe ka United Nations kapangilwe, ifyalo fyalimo fyali 51. Ino nshita mwaba ifyalo 191.
Nge fyo tulandilepo, muli ba 1990 abantu abengi balicetekele nga nshi ukuti icalo cikekatana. Ukutula ilyo, abantu balipelenganishiwa pa kumona ifyo icalo cileya cileakanikana fye. Inkondo yabipisha iyaliko pa kwakanikana kwa calo ca Yugoslavia, inkondo ya bena Russia na bena Chechnya, inkondo ya ku Iraq, pamo na bantu abengi abalefwa mu nkondo sha ku Middle East, fyonse ifi filelanga fye ukuti ukukanaikatana ukwa mu calo nakukulilako.
Kwena abengi ababombesha ukufwaya ukuleta umutende balafwaisha ukuti ifintu fikawame. Lelo, icalo cena na nomba tacaikatana. E ico abengi balatontonkanya abati: ‘Mulandu nshi cayafisha ukwikatanya icalo? Bushe icalo ni kwi cilelola?’
[Abatumtuminishe Ukubofya Ifikope Fili pe bula 3]
AP Photo/Lionel Cironneau
Arlo K. Abrahamson/AFP/ Getty Images