Mwaliba Ubusuma mu Kubo wa Cishinka
MU FYALO fimo, abaice balitemwa ukulambatika tukalambatila kuli sweta wa munabo nga baleangala. Kalambatila alalambatila kuli sweta, kabili nangu umwaice engacita shani—nampo nga kwenda, ukubutuka, ukukunta sweta, nelyo ukutoloka—kalambatila te kuti afume. Pa kuifumya, kano fye aikala pa nshi no kutendeka ukuifumya imo imo. Abaice bena nga baleangala ifi, balomfwa bwino sana.
Kwena, te bonse abatemwa ilyo kalambatila akakatila ku fya kufwala fyabo, lelo bonse tulapapa ifyo alambatila. E mibele no muntu wa cishinka akwata. Uwa cishinka alatwalilila ukulambatila kuli cibusa wakwe. Alaba uwa cishinka no kutwalilila ukutemwana na cibusa wakwe nangu ifintu fyafye shani, kabili alacita na fyonse ifyo afwile ukucita pa kuti icibusa cabo citwalilile. Ishiwi lya kuti “icishinka” litucinkulako imibele pamo nga icine, no kuipeelesha. Kwena, mufwile mulomfwa bwino abantu nga bali aba cishinka kuli imwe, lelo bushe na imwe mulafwaisha ukuba aba cishinka kuli bambi? Nga mulafwaisha, ninshi ni kuli bani mulingile ukuba aba cishinka?
Ukuba aba Cishinka mu Cupo Kwalicindama Sana
Ukuba aba cishinka mu cupo kwalicindama sana, lelo icabipako fye ca kuti, abaupana abengi tababa aba cishinka ku bena mwabo. Abaupana abatwalilila ukuba aba cishinka ku milapo yabo iya cupo, e kutila, abatwalilila ukwikala pamo no kubomba ifisuma ku bena mwabo, balasanga insansa kabili balacingililwa. Mulandu nshi? Pantu fwe bantu twapangilwe no kufwaya ukuba aba cishinka, na kabili tufwaya no kuti bambi babe aba cishinka kuli ifwe. Ilyo Lesa aufishe Adamu na Efa mwi bala lya Edene, atile: ‘Umwaume aleka wishi na nyina, alambatila na ku mukashi wakwe.’ Na ku mwanakashi cali no kuba cimo cine, aali no kulambatila ku mulume wakwe. Bali no kuba aba cishinka kuli umo no munankwe no kulaumfwana.—Ukutendeka 2:24; Mateo 19:3-9.
Kwena, palipita ne myaka iingi apo aya mashiwi yalandilwe. Bushe ninshi ici cilolele mu kuti ukuba aba cishinka mu cupo takubomba pali lelo? Abengi kuti batila kulabomba. Abepusha abantu ifyo baletontonkanya pali fimo aba ku Germany, basangile ukuti abengi batila ukuba aba cishinka mu cupo kwalicindama sana. Bambi na bo baipwishe abantu ukuti balande imibele iyo batemwa sana mu baume na mu banakashi. Baipwishe abaume ukulanda imibele isano iyo bengatemwa sana abanakashi ukuba na yo, na banakashi na bo babepwishe ukulanda imibele isano iyo bengatemwa sana abaume ukuba na yo. Abengi batile kuti batemwa sana umuntu wa cishinka.
Ca cine, ukuba uwa cishinka kulalenga icupo ukutwalilila. Lelo, nga fintu icipande cifumineko cilandile, abengi balalanda pa kuba aba cishinka, lelo tababa aba cishinka. Ku ca kumwenako, ukulekana ukufulile mu calo kulelanga fye ukuti abantu abengi tabali na cishinka. Ni shani fintu abaupana bengacincintila iyi mibele no kutwalilila aba cishinka ku bena mwabo?
Ukuba aba Cishinka Kulalenga Icupo Ukutwalilila
Bucishinka bulamoneka ilyo abaupana balecita ifintu ifingi ifya kulanga ukuipeelesha kwabo ku bena mwabo. Ku ca kumwenako, cisuma sana ukulanda ukuti “abanensu,” “abana besu,” “ing’anda yesu,” “ifyatucitikila,” ukucila ukutila “umunandi” “abana bandi,” “ing’anda yandi,” nelyo “ifyancitikila.” Ilyo abaupana balepekanya ukucita fimo, na lintu balepingula pali fimo—nampo nga kwa kwikala, incito, ukukusha abana, ifya kusekesha, ukuya mu kutandala, nelyo ifili fyonse ifyakuma imipepele—balingile baishiba ne fyo umwina mwabo na o alemona ne fyo aletontonkanya pali ico cintu.—Amapinda 11:14; 15:22.
Ukuba uwa cishinka kulamoneka ilyo abaupana balelanga ukuti balicindika umwina mwabo no kuti balamukabila. Umuntu uwaupa nelyo ukuupwa tomfwa bwino nga ca kuti umwina mwakwe alepoosa sana amano ku mwanakashi umbi nelyo ku mwaume umbi. Baibolo ifunda abaume ukulambatila ku “mukashi wa ku bulumendo [bwabo].” Umulume tafwile ukuleka umutima wakwe ukutendeka ukulakumbwa umwanakashi umbi. Afwile ukutaluka ku bulalelale. Baibolo isoka ukuti: “Uucito bucende no mwanakashi abula amano, aleonaulo mweo wakwe ku co acita.” Ifyo fine e fyo na bakashi balingile ukuba aba cishinka ku balume babo.—Amapinda 5:18; 6:32.
Bushe mwaliba ubusuma mu kubombesha ukuba uwa cishinka mu cupo? Ee, e mo bwaba. Ukuba uwa cishinka kulalenga icupo ukukosa no kutwalilila, kabili abaupana balasanga ubusuma mu cupo cabo. Ku ca kumwenako, nga ca kuti umwaume aipeelesha ukuba uwa cishinka ku mukashi wakwe, umukashi alaimona ukuti nacingililwa, ne ci cilalenga alelanga imibele yakwe iisuma no mweo wakwe onse. Cimo cine na ku mulume. Ukupampamina pa kuba uwa cishinka ku mukashi wakwe kukamwafwa ukukonka sana amafunde mu mikalile yakwe yonse.
Ilyo abaupana baba na mafya, ukuba aba cishinka kukalenga bonse babili ukuyumfwa abacingililwa. Lelo, abaupana nga tababa na cishinka, ico bacita ilingi nga baba na mafya, kupaatukana nelyo ukulekana. Ukucite ci takupwisha amafya, lelo kuletelapo fye amafya yambi. Kale muli ba 1980, umwaume umo uwalumbuka uwaishibisha sana ifya mafashoni alifumine pa ng’anda no kusha umukashi na bana. Bushe ukwikala eka kwalimuleteele insansa? Ilyo papitile imyaka 20, asosele ukuti, ukufuma pa ng’anda kwamulengele “ukutalalilwa no kufulunganishiwa kabili talesendama na tulo pantu alefuluka abana.”
Bucishinka bwa Bafyashi na Bana
Abafyashi nga bali aba cishinka ku bena mwabo, abana na bo kuti basambilila ukuba aba cishinka. Ilyo bakakula, abana abakuliile mu ng’anda umwali icishinka no kutemwana tacakabakosele ukuba aba cishinka ku bena mwabo e lyo na ku bafyashi babo ilyo bakatendeka ukulwalilila pa mulandu wa bukote.—1 Timote 5:4, 8.
Kwena, limo te bafyashi babalilapo ukulwala ica kuti bakabila ukusakamanwa. Limo, umwana wine e wingakabila ukusakamanwa sana. E cacitike kuli baHerbert na baGertrud, Inte sha kwa Yehova, abasakamene umwana wabo ukucila pa myaka 40. Umwana wabo umwaume Dietmar, aliculile ubumi bwakwe bonse ku bulwele bwa muscular dystrophy (ubulwele ubulenga imicincili ukunakuka). Pa myaka 7 ilyo ashilafwa mu November 2002, Dietmar alekabila ukusakamanwa lyonse, akasuba no bushiku. Abafyashi bakwe balemusakamana cikuuku cikuuku. Balibikile na mashini umo ifi mu ng’anda mu mwabo kabili balisambilile fye ne fya kubomfya uyo mashini pa kuti balesakamana bwino umwana wabo uwalwele. Kwena, aba bafyashi bali aba cishinka ku mwana wabo!
Ukuba uwa Cishinka Kwalicindama ku Fibusa
Ba Birgit batile: “Umuntu kuti aba uwa nsansa nangu taupwa nelyo ukuupa, lelo nga takwata icibusa cilafya ukuba uwa nsansa.” Napamo na imwe kuti mwasuminisha. Nampo nga mwalyupwa nelyo ukuupa atemwa iyo, bucishinka bwa kwa cibusa watemwikwa kuti bwamulenga ukuba ne nsansa kabili kuti bwalenga no bumi bwenu ukuwama. Kwena, nga mwalyupa nelyo ukuupwa, cibusa wenu uwa pa mutima mwina mwenu.
Cibusa te muntu wa kwishibana fye nankwe. Tuleshiba abantu abengi, abena mupalamano besu, abo tubomba na bo, na bantu abo tumonana na bo limo limo fye. Bucibusa bwa cine bukabila inshita iikalamba, ukubombesha no kuipeelesha. Lishuko sana ukukwata icibusa. Mwaliba ubusuma mu kukwata ifibusa, lelo mwaliba ne milimo iingi.
Tulingile ukulanshanya ne fibusa fyesu. Limo icilenga ukulanshanya ni lintu umo aba no bwafya. Ba Birgit batila: “Ine na cibusa wandi tulalanshanya pali lamya nga natukwata ubwafya, kabili ndatuma lamya umuku umo nelyo ibili pa mulungu. Cilansansamusha ukwishiba ukuti alakutika ku fyo ndesosa.” Nangu mwingaba ukwatalukana shani, bucibusa bwena bufwile bwabapo. BaGerda na baHelga bekala ukwatalukana sana, lelo baliba fibusa pa myaka ukucila 35. BaGerda batila: “Tulalembeshanya amakalata lyonse, tulashimika ifiletucitikila no kulondolola ifyo tuleumfwa nampo nga fya kutusansamusha atemwa iyo. Ndatemwa sana nga napokelela kalata ukufuma kuli Helga. Tutontonkanya fye fimo fine.”
Ukuba uwa cishinka kwalicindama muli bucibusa. Ukubulwa icishinka kulonaula bucibusa nangu fye ni bulya ubwakokola sana. Caliseeka ku fibusa ukupandana amano nangu fye ni mu fya nkaama. Abantu ababa ifibusa balalanshanya fyonse ifya ku mutima, tabatiina ukuti balasuulwa nangu ukuti inkaama yabo ikasokololwa kuli bambi. Baibolo itila: “Icibusa citemwa mu nshita yonse, kabili munyina afyalilwo kumanama.”—Amapinda 17:17.
Apo tulapalana ne fibusa fyesu mu fyo tutontonkanya, mu fyo tuumfwa pa fintu na mu fyo tucita, calicindama ukuti twakwata abanensu abo imibele yabo yapalana ne mibele yesu. Ku ca kumwenako, mulingile ukushininkisha ukuti abo mulefwaya ukuba abanenu bantu basumina ifyo mwasuminamo, abamona imibele isuma nga fintu muimona, kabili abamona icalungama ne calubana nge fyo na imwe mufimona. Ifibusa fya musango yo fikamwafwa ukufishapo ifyo mufwaya ukucita mu bumi. Pantu na kuba, kuti mwafwaya shani ukube cibusa no muntu uo mushalingana nankwe imibele ne fyo mwatemwa? Baibolo ilanga ifyo cacindama ukusala ifibusa ifisuma ilyo itila: “Enda na ba mano e lyo ukabo wa mano, lelo uucito bunabo ku bawelewele akacula.”—Amapinda 13:20.
Kuti Mwasambilila Ukuba aba Cishinka
Ilyo umwaice aishiba ukulambatika tukalambatila ku fya kufwala fya babiye, ukwabula no kutwishika alafwaisha ukulacita ifyo fine lyonse. Cimo cine na ku muntu wa cishinka. Cinshi twasosele fyo? Pantu nga twaba aba cishinka lyonse, ninshi cikatwangukila ukulanga icishinka. Nga ca kuti umo asambilila ukuba uwa cishinka ukufuma ku bwaice, tacakamukosele ukusanga ifibusa fya cishinka. Umuye nshiku, bucibusa bwakosa ubwa musango yo bukafumamo ukuba uwa cishinka mu cupo. Kabili ici cikamwafwa ukuba uwa cishinka muli bucibusa bwacindamisha ukucila bucibusa bonse.
Yesu atile ifunde ilikalamba lya kuti tuletemwa Yehova Lesa no mutima wesu onse, umweo wesu onse, ukutontonkanya kwesu konse na maka yesu yonse. (Marko 12:30) Kanshi ici calola mu kuti tulingile ukuba aba cishinka kuli Lesa umupwilapo. Ukuba uwa cishinka kuli Yehova Lesa kulaleta amapaalo ayengi. Takatale atulekelesha nangu ukucita fimo ifingatubipila, pantu umwine atila: “Ndi wa cishinka.” (Yeremia 3:12, NW) Ca cine, ukuba uwa cishinka kuli Lesa kulaleta amapaalo ya muyayaya.—1 Yohane 2:17.
[Amashiwi pe bula 6]
Bucishinka bwa kwa cibusa watemwikwa kuti bwamulenga ukuba ne nsansa
[Icikope pe bula 5]
Aba mu lupwa ababa ne cishinka balasakamanana