Syriac Peshitta—Ica Kutwafwa Ukwishiba Ifyo Cali pa Kupilibula Baibolo Kale

ILYO Yesu ashilaya ku muulu, apeele abasambi bakwe umulimo wa kubila ubunte pali ena “mu Yerusalemu na mu Yudea monse na mu Samaria, na ku mpela ya pano isonde.” (Imilimo 1:8) Abasambi bali abashipa pa kushimikila kabili bali abacincila. Lelo, ilyo baleshimikila mu Yerusalemu, tapakokwele batendeke ukubakaanya sana, ica kuti na Stefani balimwipeye. Abasambi abengi babutukile ku Antioke na ku Suria, imisumba iyali iikalamba mu buteko bwa bena Roma. Iyi misumba yabelele ku kapinda ka ku kuso aka Yerusalemu kabili pali amakilomita 550.—Imilimo 11:19.

Ilyo abasambi bali mu Antioke, balitwalilile ukubila “imbila nsuma” pali Yesu, kabili abengi abashali abaYuda baishileba Abena Kristu. (Imilimo 11:20, 21) Nangu ca kuti aba mu Antioke abengi balelanda iciGriki, mu misumba imbi na mu citungu conse abantu balelanda iciSyriac.

IMBILA NSUMA BAIPILIBWILA MU CISYRIAC

Ilyo impendwa ya Bena Kristu abalelanda iciSyriac yakulile mu myaka yaba 100 C.E., kwali ukupilibwila “imbila nsuma” mu lulimi lwabo. Kanshi, cimoneka kwati Amalembo ya Bena Kristu aya CiGriki babalilepo ukuyapilibwila mu ciSyriac, te mu ciLatin iyo.

Ilyo calefika mu 170 C.E., kalemba wa fitabo Tatian (nalimo mu 120-173 C.E.) abikile pamo amabuuku ya Mbila Nsuma no kupanga icimfungwa ico beta ukuti Diatessaron, mu ciGriki nelyo mu ciSyriac. Diatessaron lishiwi lya ciGriki ilipilibula ukuti “mu mabuuku ya Mbila Nsuma yane.” Pa numa, Ephraem, umwina Suria (nalimo mu 310-373 C.E.) alembele icitabo icalelanda pali Diatessaron, ukulanga ukuti Abena Kristu abengi abaleikala mu Suria baleibomfya.

Na ifwe muno nshiku tulingile ukubika sana amano kuli Diatessaron. Mulandu nshi? Mu myaka ya ba 1800 abasoma baleti amabuuku ya Mbila Nsuma bayalembele muli ba 100 C.E., pa kati ka 130 C.E. na 170 C.E., kanshi tayalanda icishinka pa mikalile ya kwa Yesu. Lelo, ifimfungwa fya kale ifyo beta ukuti Diatessaron ifyo basanga filanga ukuti ilyo calefika pa kati ka ba 100 C.E. ninshi amabuuku ya Mbila Nsuma, Mateo, Marko, Luka, na Yohane e ko yaba kale. Kanshi ninshi bayalembele akale sana. Na kabili, apo ilyo Tatian alelemba Diatessaron tabomfeshe amabuuku beta ukuti apocryphal nge fyo abomfeshe amabuuku ya mbila nsuma, ninshi amabuuku ya apocryphal tabaleyamona ukuti yafuma kuli Lesa.

Ilyo imyaka ya ba 400 C.E. yalefika, aba ku kapinda ka ku kuso aka Mesopotamia balebomfya sana Amalembo ayo bapilibwilile mu ciSyriac. Muli ici cimfungwa mwali amabuuku yonse aya mu Baibolo ukufumyako fye 2 Petro, 2 Yohane, 3 Yohane, Yuda, na Ukusokolola, kabili cimoneka kwati bacipangile muli ba 100 C.E. nelyo 200 C.E. Ici cimfungwa balecita ati Peshitta, icipilibula ukuti “Ifya-anguka” nelyo “Ifyumfwika.” Peshitta e calembwa ica kale sana kabili icacindama nga nshi icilanga ifyo balepilibula Baibolo akale sana.

Icimfungwa cimo pa fimfungwa beta ati Peshitta calilembwapo no mwaka uulingana na 459/460 C.E., kabili e cimfungwa ica kale sana icalembwapo umwaka. Nalimo mu 508 C.E., icimfungwa ca Peshitta balicipitulwikemo kabili balibikilemo na mabuuku yasano ayashalimo. Batendeke ukucita ati Philoxenian Version.

BASANGA IFIMFUNGWA NA FIMBI IFYA MU CISYRIAC

Ukutula kale ukufika mu myaka ya ba 1800, mupepi na fyonse ifimfungwa fya ciGriki ifya Malembo ya CiGriki aya Bena Kristu bafilembele muli ba 400 C.E. nelyo pa numa. E mulandu wine abasoma Baibolo babikile sana amano ku fimfungwa ifyaliko kale sana pamo nga Latin Vulgate na Syriac Peshitta. Pali iyo nshita, bamo baleti kwali icimfungwa ca kale ica mu ciSyriac, ilyo bacipitulwikemo batendeke ukucita ati Peshitta. Lelo, takwali ifimfungwa fya musango yo. Apo Baibolo ya mu ciSyriac baipwilibwile muli ba 100 C.E., kuti yatwafwa ukwishiba ifyo cali pa kupilibula Baibolo kale, kabili kuti ya-afwa sana abasoma Baibolo! Bushe kwali ifimfungwa fya mu ciSyriac ifya kale? Bushe kuti fyasangwa pali ino nshita?

Ee, kuti fyasangwa! Na kuba, balisangapo ifimfungwa fibili ifya mu ciSyriac. Ica kubalilapo, cimfungwa ico balembele muli ba 400 C.E. Cali pa fimfungwa ifingi ifya mu ciSyriac ifyaba mu British Museum ifyo basangile mu 1842 mu cikuulwa ca mapepo mu matololo ya Nitrian mu Egypt. Bacinike ukuti Curetonian Syriac pantu uwacisangile no kucisabankanya ni William Cureton, inkonkani ku walelolekesha pa fimfungwa mu museum. Muli ici cimfungwa mwaliba amabuuku ya Mbila Nsuma ayakonkana muli uyu musango, Mateo, Marko, Yohane, na Luka.

Icimfungwa icalenga bubili, icabapo ukufika na ino nshita ni Sinaitic Syriac. Abacisangile ni balya bampundu abo tulandilepo ku kutendeka kwa cino cipande. Nangu cingati Agnes takwete digiri, alisambilile indimi sha ku fyalo fimbi 8, kabili lumo pali ishi ndimi ciSyriac. Mu 1892, asangile icintu icacindama sana mu St. Catherine, icikuulwa ca mapepo icaba mu Egypt.

Agnes asangile icimfungwa ica mu ciSyriac muli ici cikuulwa. Ukulingana ne fyo alembele, Agnes atile, “cali icalamba, kabili amabula yalikambantene pantu tacabomfiwepo” pa myaka iingi nga nshi. Cali cimfungwaa ico balembelepo ifyebo e lyo bafifuuta no kulembapo ifyebo fimbi mu ciSyriac pa batakatifu abanakashi. Lelo, Agnes alibelengele ifyo balembelepo pa kubala kabili pa muulu wa mabula pali na mashiwi yaleti “Imbila Nsuma ya kwa Mateo,” “Imbila Nsuma ya kwa Marko,” nelyo “Imbila Nsuma ya kwa Luka.” Ico asangile, cali cimfungwa umwali ifyebo mupepi na fyonse ifya mu mabuuku yane aya Mbila Nsuma! Muno nshiku abasoma batila ici cimfungwa bacilembele ku kupwa ukwa ba 300 C.E.

Sinaitic Syriac yaba pa fimfungwa ifyacindama sana ifyo basanga, capamo ne fimfungwa fya mu ciGriki, e kutila Codex Sinaiticus na Codex Vaticanus. Pali ino nshita abengi batila ifimfungwa beta ukuti Curetonian na Sinaitica bafikopolwele mu fimfungwa fya ciSyriac ifya kale umwaba amabuuku ya Mbila Nsuma. Ifi fimfungwa bafilembele ku kupwa kwa ba 100 C.E. nelyo ku kutendeka kwa ba 200 C.E.

“ICEBO CA KWA LESA WESU CENA, CIKABAKO UMUYAYAYA”

Bushe abasambi ba Baibolo muno nshiku kuti banonkelamo muli ifi fimfungwa? Ee kuti banonkelamo! Natulande pa mashiwi ayaba mu Mbila Nsuma ya kwa Marko ayo beta ati ukusondwelela ukwalepa, ayaba pa numa ya Marko 16:8 mu maBaibolo yamo. Aya mashiwi yaba muli Greek Codex Alexandrinus iya muli ba 400 C.E., muli Latin Vulgate, e lyo na mu fimfungwa fimbi. Lelo mu fimfungwa fya kale ifya muli ba 300 C.E., Codex Sinaiticus na Codex Vaticanus, icipandwa 16 muli Marko capelela mu cikomo 8. Na muli Sinaitic Syriac tamwaba uku ukusondwelela ukwalepa, icilelanga ukuti takwalimo mu Mbila Nsuma ya kwa Marko, lelo bakubikilemo fye pa numa.

Natulandeko pa ca kumwenako na cimbi. Muli ba 1800, mupepi na mu maBaibolo yonse ayo bapilibwile, pali 1 Yohane 5:7 balilundilepo amashiwi yambi ayalanda pali Bulesa Butatu. Lelo, ayo mashiwi tayasangwa mu fimfungwa fya kale ifya mu ciGriki. Na kabili tayasangwa na muli Peshitta, icilanga ukuti amashiwi balundile pali 1 Yohane 5:7 tayalingile ukuba muli Baibolo.

Kanshi, nge fyo Yehova Lesa alaile, alicingilila Icebo ca Mushilo. Baibolo itila: “Icani iciteku cauma, iluba lyabonsa; lelo icebo ca kwa Lesa wesu cena, cikabako umuyayaya.” (Esaya 40:8; 1 Petro 1:25) Icimfungwa ico beta ati Peshitta calicindama sana pantu cilatwafwa ukwishiba ukuti amashiwi abantu bonse babelenga muli Baibolo, yaba fye nga filya fine yali ilyo fye bailembele.