Ukuumana Mulandu Nshi Kwabipila?

“Bushe ifya bulwi fifuma kwi, no lubuli ululi muli imwe lufuma kwi?”—YAKOBO 4:1.

LINTU kalemba wa Baibolo Yakobo aipwishe ubu bwipusho, taleipusha imilalo ya bashilika abena Roma abalelwa imbuli sha kucimfyanya, kabili talefwaya ukwishiba icalengele ibumba lya baYuda ilya bena Sicarii ukulwa na bena Roma mu nshita ya batumwa. Yakobo alelanda pa kuumana ukwingaba pa bantu nangu fye babili. Mulandu nshi? Pantu filya fine inkondo yonaula, e fyo no kuumana kwaba. Moneni aya malyashi ya mu Baibolo.

Abana baume aba cikolwe Yakobo balipatile sana munyinabo Yosefe ica kuti bamushitishe mu busha. (Ukutendeka 37:4-28) Inshita imbi, Imfumu ya Israele Shauli yalefwaya ukwipaya Davidi. Cinshi yalefwaila ukumwipaya? Pantu yalikwatile Davidi akalumwa. (1 Samwele 18:7-11; 23:14, 15) Mu nshita ya batumwa, Abena Kristu babili abanakashi, Yuodia na Suntuki balengele mu cilonganino conse mwaba ubwafya pa mulandu wa kuumana kwabo.—Abena Filipi 4:2.

Mu myaka ya nomba line, abantu babomfya imfuti nelyo ulupanga pa kuti bapwishe ukukansana. Ilingi line, umo pa balelwa alepaiwa nelyo ukulemanikwa. Muno nshiku, abaleumana ilingi babomfya amashiwi ayabipa, ayacena kwati fyanso. Nangula ukuumana takusuumya mulopa, kulacena inkuntu kabili kulonaula ne shina lya muntu. Aba kaele ilingi balaculilamo muli uku kuumana.

Moneni icacitike imyaka imo ku numa ilyo shimapepo umo uwa ku Anglican abepeshe shimapepo umbi ukuti aleonaula indalama she calici. Ukuumana kwabo kwaishileishibikwa kuli bonse, kabili icilonganino balimo calyakanikene. Bamo aba muli ili calici balekaana ukuya ku kupepa nga ca kuti shimapepo walepepesha ni ulya bashaleumfwana nankwe. Aba mu calici balipatene sana ica kuti tabalesoshanya nga bali mu mapepo. Ilyo shimapepo uwabepeshe umunankwe na o bamubepeshe ukuti alecita ubulalelale, ukuumana e lyo kwacililemo.

Shikofu mukalamba uwa ku Canterbury apaapeete aba bashimapepo babili, no kubeba ukuti ukuumana kwabo kwali ngo bulwele bwa “kansa” kabili kwali “museebanya pe shina lya kwa Shikulwifwe.” Mu 1997 shimapepo umo alisumine ukuleka ukubomba. Umbi alitwalilile pali bushimapepo ukufikila lintu afishishe imyaka ya kulekelapo kubomba. Lelo, alikeene ukuya mpaka fye pa bushiku bwali no kuba ubwa kulekelesha, ubushiku afishishe imyaka 70, pa August 7, mu 2001. Ulupapulo lwa Church of England Newspaper lwatile, ubushiku alekelepo ukubomba e bwali ubushiku bwa mutebeto wa “Mutakatifu” Victricius. Bushe “Umutakatifu” Victricius ali nani? Ali ni shikofu uwaliko mu myaka ya ba300 uo cashimikwa ukuti alifopawilwe pa mulandu wa kukaana ukulwa inkondo. Inyunshipepala yalandile pa bupusano bwali pa “Mutakatifu” Victricius na shimapepo waleleka ukubomba ukuti: “Uyu shimapepo alefwaya ukulwa na shimapepo umbi, lelo “Umutakatifu” Victricius ena talefwaya.”

Aba bashimapepo nga tabailetele ubwafya no kuletelela bambi abakonka ukufunda kwaba pa Abena Roma 12:17, 18 ukutila: “Mwiba ababwesesho muntu nangu umo ububi pa bubi. Tontonkanishisheni kabeela ukucita ifisuma mu menso ya bantu bonse. Nga cingacitwa, ilyo cili mu maka yenu, mube aba mutende ku bantu bonse.”

Nga imwe kuti mwacita shani? Nga umo amukalifya, bushe ukukalifiwa kulamulenga ukuumana nankwe? Nelyo bushe mulasengauka ukulanda amashiwi ayabi aya kucena no kufwaisha ukusungilila umutende? Nga mwalufyanya umo, bushe mulasengauka uyo muntu no kutontonkanyo kuti nga papita inshita akalabako ku bwafya? Nelyo bushe mulalomba ubwelelo mu kwangufyanya? Nga mulalomba ubwelelo nelyo muleleela bambi, ukufwaya ukupanga umutende kukamulenga ukuba ne nsansa. Ukufunda kwa mu Baibolo kuti kwatwafwa ukupwisha ubwafya, nangu fye ni bulya ubwa kale na kale, nga fintu icipande cikonkelepo cilelondolola.

Ubusuma Bwaba Mu Kupango Mutende

BA ED baali fye mupepi no kufwa, kabili ba Bill balibapatile. Imyaka 20 iyapitile, ba Ed balengele incito ya ba Bill ukupwa, e calengele ukuti aba bantu abali ifibusa fine fine inshita imo bapatane. Nomba ba Ed bale-esha ukulomba ubwelelo pa kuti befwa fye ukwabula ukupango mutende na ba Bill. Lelo ba Bill balikeene ukubeleela.

Ilyo papitile imyaka mupepi na 30 ilyo ba Bill na bo bali mupepi no kufwa, balandile umulandu bakaanine ukweleela ba Ed. Batile: “Ba Ed tabalingile ukucite ca musango ulya kuli cibusa wabo uwa pa mutima. Nshalefwaya ukumfwana na bo pa numa ya myaka 20. . . . Napamo nalilufyenye, lelo e fyo naleumfwa.”a

Te lyonse ukupusana kufumamo ifyabipa nga filya cali kuli ba Ed na ba Bill, lelo ilingi ukupusana kulenga abantu ukufulwa no kubipilwa. Tontonkanyeni pa muntu uumfwa nge fyo ba Ed baleumfwa. Ilyo akutuluka ukuti ifyo acitile fyalengele bapusane no munankwe, umuntu wa musango yo kuti ayumfwa uwa mulandu no kuti e walengele bapatane no wali cibusa wakwe. Lelo, alomfwa ububi ilyo atontonkanya pa munankwe uukalifiwe uutendeke ukumumona kwati ca kupoosa fye.

Lelo, uumfwa nga filya ba Bill baleumfwa ena atila takwete mulandu kabili nakwate nsambu ya kufulwa. Ena atila, uyu uwali kale cibusa wakwe acitile filya fintu ku mufulo. Ilingi line, abantu babili nga bapusana, onse aimona ukuti ena ali bwino, e lyo umunankwe e ulufyenye. E ico, abaali kale ifibusa baisanga balelwa.

Balatwalilila ukulwa ukwabula ukubomfya ifyanso, e kutila umo nga aleisa, umbi ninshi kupitila kumbi, kabili tabasoshanya nga bali pa bantu. Bashulukana fye. E lyo nga kulanshanya kwena, bapontelana fye no kutukishanya, kwati bantu balelasana imyele.

Na lyo line, nangu bamoneka kwati nabapusana muli fyonse, kuti basuminishanyako mumo mumo. Kuti basumina ukuti nabakwata ubwafya ubukalamba sana no kuti ukupatana na cibusa wa pa mutima takwawama. Bonse babili bafwile balomfwa ububi pali ico cintu iciba kwati cilonda, kabili baleshiba ukuti bafwile ukucitapo fimo pa kuti bakatendeke ukumfwana na kabili. Nomba nani pali aba babili uukema ukuya ku munankwe pa kuti bakabweshe icibusa no kupango mutende? Takuba nangu umo uufwaya ukucite co.

Imyaka 2,000 iyapita, abatumwa ba kwa Yesu Kristu limo na bo bene balekansana. (Marko 10:35-41; Luka 9:46; 22:24) Inshita imo ilyo bakansene icibi, Yesu abepwishe ati: “Cinshi mwali mulekansanina mu nshila?” Balyumfwile insoni kabili tapali no wayaswike. (Marko 9:33, 34) Ifyo Yesu abasambilishe fyabafwile ukutendeko kumfwana na kabili. Ukufunda kwakwe, no kufunda kwa basambi bakwe bamo, kucili kulafwa abantu ukutendeka ukumfwana na kabili no kuwamya bucibusa. Natumone ifyo kwafwa abantu.

Bombesheni Ukupango Umutende

Nga mwalilandapo ati, “Nshifwaya kulanda na ulya muntu. Nshifwaya no kumumona,” ninshi mufwile mwacitapo fimo nga fintu amalembo ya mu Baibolo ayakonkapo yalanda.

Yesu asambilishe ati: “E ico, nga uletwala ica bupe ku ciipailo, kabili palya pene waibukisha ukuti munonko ali na cimo kuli iwe, ushe ca bupe cobe pa ntanshi ya ciipailo, no kufumapo; kabili uye; utale uwikishanye na munonko, kabili ilyo wabwelako, utuule ica bupe cobe.” (Mateo 5:23, 24) Asosele no kuti: “Kabili nga munonko acita ulubembu, kabiye no kusokolola icilubo cakwe pa kati ka iwe na wene mweka.” (Mateo 18:15) Nampo nga ni mwe mulufyenye umuntu umbi, atemwa umbi e umulufyenye, Yesu ena atile fye ni mwe mufwile ukulanshanya nankwe mu kwangufyanya. Mufwile ukucite co no ‘mutima uwafuuka.’ (Abena Galatia 6:1) Ubuyo bwa uko kulanshanya te kufwaya ukuicingilila pa kuti cimoneke kwati tamwalufyenye nelyo ukupatikisha uyo muntu ukuti mpaka fye alombe ubwelelo, lelo ubuyo bwenu bwa kupango mutende. Bushe uku kufunda kwa mu Baibolo kulabomba?

Ba Ernest e bakapitao mu dipatimenti umwaba abantu abengi.b Pa myaka iingi, incito yabo ilingi ya kubombela pa milandu yakakala na bantu balekanalekana ilyo bale-esha sana ukutwalilila ukulaumfwana fye bwino na bo. Balishinkisha ukuti kanshi abantu kuti bapusanina fye na pashili ne fikosele. Batila: “Nalipusanapo na bantu inshita shimo. Lelo ilyo ici cacitika, ndekala pa nshi no yo muntu no kulanshanya nankwe pali ubo bwafya. Kabiyeni kuli bene mu kulungatika. Kalandeni na bo pa kanwa nkati, pa kuti mupange umutende. Lyonse fye ifintu filaba bwino.”

Ba Alicia balikwate fibusa ifingi ifyafuma ku fyalo fyapusanapusana. Batila: “Limo nga nalanda cimo, kabili namona ukuti napamo cakalifya umunandi, ndaya kuli ena no kulombo bwelelo. Limo ndalomba ubwelelo ukucila na pa fyo mfwile ukucita pantu nangu fye uo ndelombako ubwelelo tafulilwe no kufulwa, ndomfwa fye bwino nga nacite co. Lyena ndeshiba ukuti kanshi tatupusene nankwe.

Ukucimfya Ificilikila Ukupango Mutende

Nga namupusana no muntu, ilingi line kulaba ificilikila ukupango mutende. Bushe mwalitala amusosapo amuti: “Nga kuti napamfiwa shani ukuya kuli ena, ilyo ena e walufyenye.” Nelyo bushe mwalibala amuyapo ku muntu mu kulanda nankwe pa bwafya bumo, lelo mwaumfwa fye atila: “Nshilefwaya ukulanda na imwe”? Icilenga bamo ukuti bacite fyo mulandu wa kuti nabafulwa sana pa cacitike. Amapinda 18:19 yatila: “Munyina uwafiishiwa ku mutima aba ngo mushi uwakosa, ne fya lubuli ifi fili nge mipindo ya bukuule bukankaala.” E ico kanshi, tontonkanyeni na pa fyo uyo muntu aleumfwa. Nga akaana, loleleni inshita imbi no kwesha na kabili. Lyene “umushi uwakosa” kuti waisuka, ne “mipindo” kuti yafuma pa mwinshi kabili kuti calenga kwaba ukumfwana.

Cimbi na co icicilikila ukupango mutende kuti caba kutontonkanya ukuti bakansuula. Kuli bamo, ukulomba ubwelelo nangu fye ukulanda no muntu bapusane nankwe, cimoneka kwati kusuulwa. Ukutiina ukusuulwa kwaliba fye bwino, lelo bushe ukukaana ukupango mutende kulalenga umo ukucindikwa nelyo bushe kulenga fye umuntu ukusuulwa? Bushe kuti caba cilumba e cilelenga ukuti tutiine ukumoneka kwati twasuulwa?

Kalemba wa Baibolo Yakobo alangilila ukuti ulubuli ne cilumba fyalyampana. Pa numa ya kulanda pa “bulwi” no “lubuli” ifyo Abena Kristu bamo balecita, atwalilila ukuti: “Lesa acincintila aba matutumuko, lelo apeela icikuuku ca bupe fye ku baiceefya.” (Yakobo 4:1-3, 6) Bushe amatutumuko nelyo icilumba ficilikila shani ukupanga umutende?

Icilumba cilalenga umuntu ukuibepa, cilenga aleimona kwati aliba bwino ukucila bambi. Aba matutumuko bamona kwati balikwata amaka ya kupingula abanabo, ukubapingula ukuti baliba bwino nelyo ukuti tababa bwino. Mu nshila nshi? Ilyo bapusana no munabo, ilingi line bamona ulya bapusene nankwe ukutila te kuti aaluke. Icilumba cilenga abantu bamo ukumona abo bapusene na bo ukuti tabalinga na kubapoosako amano, kanshi no kulomba ubwelelo te kuti kukabilwe. E ico kanshi, aba cilumba ilingi line balenga ukukansana kwatwalilila, tabafwaya kumfwana no munabo.

Nga filya fine ico bapindike pa musebo cicilikila imyotoka ukupita, e fyo ne cilumba lyonse fye caba cipindami mu nshila ya kuya ku mutende. E ico nga mwasanga ukuti tamufwaya kuya mu banenu ku kupango mutende, limbi kuti mwaliba no bwafya bwa cilumba. Kuti mwacimfya shani icilumba? Nga mwaba no kuiceefya, imibele iyapusana ne cilumba.

Iceefyeni

Baibolo itila ukuiceefya kwalicindama sana. “Icilambu ca kufuuka na katiina ka kuli Yehova, bucindami no bukata no mweo.” (Amapinda 22:4) Pa Amalumbo 138:6 tubelengapo ifyo Lesa amona abaiceefya na ba matutumuko. Patila: “Pantu Yehova alisansabala, lelo alolesha abasokopala, na batakalala abeshibilo kutali.”

Abantu abengi batila ukuiceefya cimo no kuseebana. E fyo na bakateka ba cino calo bamoneka ukutontonkanya. Nangu ca kuti abantu bonse balacita ifyo bakateka bafwaya, bakateka ba bupolitiki tabasumina ifilubo fyabo. Kateka nga alanda ati, “munjeleleko,” ilyo lyashi kuti lyalembwa na mu nyunshipepala. Ilyo uwalebomba kale mu buteko alombele ubwelelo nomba line pa cacitike icalengele na bantu ukufwa, filya alandile fyali e mutwe ukalamba mu manyunshipepala.

Ukuiceefya kukanaimona icintu . . . kwalipusana ne cilumba na matutumuko. Kanshi, ukuiceefya ni filya muleimona, te filya bambi bengamumona kwati namuseebana. Ukusumina ifilubo mu kuiceefya no kulomba ubwelelo takulenga umuntu ukuseebana; lelo, kulalenga acindikwa sana. Baibolo itila: “Umutima uwatakalala utangililo kufunaulwa; no kufuuka kutangililo bukata.”—Amapinda 18:12.

Kafundisha umo alembele pali bapolitishani abashifwaya ukulombo bwelelo pa filubo fyabo ukuti: “Ica bulanda ca kuti bamona kwati nga basumine filubo fyabo ninshi baseebana. Bakuuwe e batiina ukulanda ati, ‘munjeleleko.’ Abatila, ‘nalilufyenye,’ bantu abalangulukila kabili abashipa, kabili lyonse fye balacindikwa.” Na imwe bene kuti mwaba ifyo fine nangu ca kutila te imwe bakateka. Nga mwabombesha ukuba abaiceefya mu cifulo ca kuba aba cilumba, ifintu ilingi line fikenda bwino ilyo mulefwaya ukupango mutende no muntu umbi. Moneni ifyo ulupwa lumo lwashininkishe ukuti ukuiceefya kulabomba.

Ba Julie na ba ndume yabo ba William, balilekele ukumfwana pa mulandu wa kupusana kumo. Ba William balifuliilwe ba Julie na balume babo ba Joseph ica kuti balilekele ukulanda na bo no kulembeshanya na bo. Balibweseshe fye na fyonse ifyo ba Julie na ba Joseph babapeele kale. Ilyo imyeshi yaleya ilepita, ba William na ba Julie balipatene, kwati te balya baleumfwana bwino bwino mu bwananyina.

Lelo, ba Joseph bacitile ifyaba pali Mateo 5:23, 24. Baeseshe ukulanshanya na ba mulamu babo mu bufuuke kabili babatumine amakalata ya kulomba ubwelelo pa kubafulwisha. Ba Joseph bakoseleshe abakashi babo ba Julie ukwelela ba ndume yabo ba William. Mu kupita kwa nshita, ba William balimwene ukuti ca cine ba Julie na ba Joseph balefwaya ukupango mutende, kabili balibweseshemo umutima. Ba William na bakashi babo bakumene na ba Julie na ba Joseph; bonse balilombele ubwelelo, balikumbatene kabili babweseshe bucibusa bwabo.

Nga mulafwaya ukupwisha ulupato no muntu umo, mu kutekanya citeni ifyo Baibolo isambilisha kabili tukuteni ukupango mutende nankwe. Yehova akamwafwa. Amashiwi Lesa alandile ku bena Israele ba pa kale yakaba aya cine kuli imwe. Atile: “Iye, nga wapeepeka ku mafunde yandi! lyene umutende obe nga waba ngo mumana, no bulungami bobe nga mabimbi ya bemba.”—Esaya 48:18.

[Amafutunoti]

[Ifikope pe bula 7]

Ilingi line ukulomba ubwelelo kulaleto mutende