Imikalile ya BaYuda mu Mwanda wa Myaka uwa Kubalilapo

BaYuda banga abafumine mu Yudea no kusalanganina ku ncende shimbi? Cimoneka kwati abasoma abengi balisumina ifyo icitabo ca Atlas of the Jewish World cisosa icitila: “Tacayanguka ukwishiba impendwa ya baYuda abasalanganine mu fyalo fimbi, lelo catunganishiwa ukuti pa numa fye ya 70 C.E. kwaliko abaYuda amamilioni yabili na hafu abali mu Yudea e lyo amamilioni ukucila pali 4 e baileikala mu ncende yaletekwa na bena Roma. . . . Cilepala kwati abaYuda baleikala mu ncende yaletekwa na bena Roma bali abanono nga kubalinganya ku mpendwa ya bantu bonse abaleikalamo. E lyo mu ncende umwalemoneka kwati emo abaYuda bafulile, pamo nga mu misumba yabelele ku kabanga, namo mwine balimo fye abanono.”

Incende shalesangwamo sana abaYuda shintu shabelele ku Kabanga, mu Suria, mu Asia Minor, mu Babiloni, na mu Egupti. Kwali abaYuda na bambi abanono abaleikala mu ncende shimo mu Bulaya. AbaYuda bamo abaishibikwe sana mu cilonganino ca Bwina Kristu bafyalilwe mu fyalo fimbi, bamo pali aba ni Barnaba uwafumine ku Kupro, Priskila na Akula abafumine ku Ponte na ku Roma, e lyo na Apolo uwafumine ku Alekesandria, na Paulo umwina Tarsi.—Imilimo 4:36; 18:2, 24; 22:3.

AbaYuda basalanganine mu fyalo fimbi baleumfwana na bashele mu Israele mu nshila ishingi. Inshila imo baleumfwaninamo, kusonka umusonko uwa pa mwaka uo baletuma ku Yerusalemu, kabili ici calebafwa ukusangwilako ku milimo ya pe tempele na ku kupepa. Ulwa ici, uwasoma John Barclay asosele ukuti: “Nacimoneka fye ukuti amabumba yasalanganine mu ncende shimbi yalesunga bwino indalama shalelonganikwa, ukusanshako ne shalefuma ku bakankaala.”

Cimbi icalelenga ukuti baleishiba ifyalecitika ku calo ca kumwabo ni balya bantu baleya ku Yerusalemu cila mwaka ku mitebeto. Tubelenga ifi mu calembwa ca Imilimo 2:9-11 icilanda pali Pentekoste wa mu 33 C.E. AbaYuda basangilwe ku mutebeto bafumine ku Partia, ku Media , ku Elamu, ku Mesopotamia, ku Kapadokia, ku Ponte, ku Asia, ku Frugia, ku Pamfulia, ku Egupti, ku Libya, ku Roma, ku Krete, na ku Arabia.

Abaleangalila itempele mu Yerusalemu baleishibishako abaYuda basalanganine mu fyalo fimbi ifyalecitika ne fyalefwaikwa ukupitila mu kulemba amakalata. Caishibikwa ukuti Gamaliele, kasambilisha wa mafunde uwalumbulwa pa Imilimo 5:34, alitumine amakalata ku Babiloni na ku fyalo fimbi. Lintu umutumwa Paulo umufungwa afikile mu Roma mu 59 C.E., “abakalamba ba baYuda” bamwebele ukuti ‘tatwapokelelapo bakalata pali iwe ukufuma ku Yudea, kabili takwaisapo uwa bwananyina nangu umo uwatushimikila atemwa ukulanda ica bubifi pali iwe.’ Ici cilelangilila ukuti abali mu Israele lyonse baletuma amakalata na malipoti ku Roma.—Imilimo 28:17, 21.

Baibolo balebomfya abaYuda basalanganine mu fyalo fimbi yali bupilibulo bwa Malembo ya ciHebere mu ciGriki iyaishibikwa ukuti Septuagint. Icitabo cimo calanda ukuti: “Calilinga ukusondwelela ukuti LXX [Septuagint] nelyo Baibolo ya baYuda nangu Amalembo ya Mushilo yalebelengwa kabili yalipokelelwe ku baYuda basalanganine mu fyalo fimbi.” Ubupilibulo bumo bwine e bo Abena Kristu ba kubalilapo balebomfya sana pa kusambilisha.

AbaYuda Abaleikala ku Kabanga

Mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, abaYuda abengi baileikala mu Egupti, sana sana mu musumba ukalamba uwa Alekesandria. AbaYuda abengi baikele mu Alekesandria, umusumba balecitilamo amakwebo kabili umwali ubuyantanshi sana, e lyo na masunagoge yabo yali fye mpanga yonse. Philo, umuYuda uwa ku Alekesandria, alandile ukuti pali ilya nshita mu Egupti monse mwali abaYuda ukucila pali milioni umo. E lyo impendwa iyalinga fye e baileikala mu calo caba mupepi ica Libya mu musumba wa Kurene na mu ncende shali mupepi.

AbaYuda bamo abaishileba Abena Kristu bafumine kuli ishi ncende. Tubelenga pali “Apolo, umukaya wa ku Alekesandria,” “abaume bamo aba ku Kupro na ku Kurene,” na pali “Luki umwina Kurene,” uwatungilile icilonganino cali mu Suria Antioke. (Imilimo 2:10; 11:19, 20; 13:1; 18:24) Kwena Baibolo tayalanda sana pa mibombele ya Bena Kristu ba kubalilapo mu Egupti na mu ncende shimbi, kano fye pali kabilisha wa mbila nsuma umwina Kristu Filipi uwa shimikile mutungwi umwina Etiopia.—Imilimo 8:26-39.

Mumbi umo abaYuda abengi baikele ni mu Babiloni, e lyo na mu Partia, mu Media, na mu Elamu. Kalemba wa lyashi lya kale atile: “Icitungu conse mwi lungu lya Tigris na Yufrate, ukufuma ku Armenia ukufika na ku cisumbu ca ku Persia, kumo na pa kati ka kabanga na kapinda ka ku kuso aka Bemba wa Caspian, na ku kabanga ka Media, monse mwalesangwa abaYuda.” Icitabo ca Encyclopaedia Judaica catila impendwa ya baYuda yalicilile pali 800,000. Kalemba wa lyashi lya kale umuYuda uwe shina lya Josephus atila imyanda mishila iya baYuda abaleikala mu Babiloni baleya ku Yerusalemu ku mitebeto ya pa mwaka.

Pali balya baleya ku Yerusalemu mu kupepa, bushe pali Abena Babiloni ababatishiwe pa Pentekoste 33 C.E.? Tatwaishiba nelyo cimo, lelo pa bakutike ku fyo umutumwa Petro alesambilisha pali bulya bushiku pali na bafumine ku Mesopotamia. (Imilimo 2:9) Kabili twalishiba ukuti umutumwa Petro ali ku Babiloni ukufuma mu 62 ukufika mu 64 C.E. Lintu ali kulya, alembele kalata wakwe uwa kubalilapo nalimo fye no wa bubili. (1 Petro 5:13) Apo mu Babiloni mwali abaYuda abengi nga nshi, camoneke kwati na yo yali ni ncende ya kushimikilamo iyapeelwe kuli Petro, Yohane, na Yakobo pa kukumana kwalandwapo muli kalata yalembelwe ku Bena Galatia.