Ubumi—Bushe Bwalicindama Atemwa Iyo?

Mu citabo cakwe ica The Plain Man’s Guide to Ethics, Kalemba William Barclay atile: “Apo umuntu abumbwa mu cipasho ca kwa Lesa, ukumwipaya, konaula icintu cacindamisha kabili ica mushilo icacila fyonse ifyaba mu calo.”

BUSHE na imwe mumona ukuti ubumi e ‘bwacindamisha ukucila fyonse ifyaba mu calo?’ Ifyo abantu abengi bacita filanga ukuti tabamona ubumi nga filya William Barclay alandile. Iminshipendwa ya bantu balipaiwa mu bunkalwe ku bantu ba lukakaala abacita fye ifyo abene balefwaya ukwabula no kusakamana ubumi bwa bantu banabo.—Lukala Milandu 8:9.

Ica Cabe Cabe Kabili Ica Kupoosa fye

Icilangililo cine cine caba ni Nkondo ya Calo iya kubalilapo. Uwasoma ilyashi lya kale A.J.P. Taylor atile, lyonse ilyo kwaleba ilya nkondo, “abantu baleipaiwa apabulo mulandu.” Mu kufwaya ukulumbuka no bukata, intungulushi sha bashilika shalebomfya abashilika kwati fya cabe cabe kabili ifya kupoosa fye. Ilyo balelwila incende ya Verdun, abantu ukucila pali hafu wa milioni balifwile mu calo ca France. Mu citabo cakwe ica The First World War, Taylor alembele no kuti: “Mu Verdun, takwali nangu cimo icacindama sana ico balefwaya ukupoka, kwali fye kwipaya abantu apa fye no kufwaya fye ukulumbuka.”

Uyu musango wa kusuula ubumi ucili waliseeka nga nshi. Mu citabo cakwe icitila, Disposable People (Abantu Bakupoosa fye) uwasoma, Kelvin Bales alondolola ukutila, muli ino myaka, “kwaba abantu abapiina abengi nga nshi abafwaisha ukubomba incito, lelo tabakwata wa kubafwa.” Balacula mu mikalile yabo ubumi bwabo bonse pa kuti babeko eyefilya, mu bwikashi umwaba amakwebo ya bufumfuntungu, umo “bamona kwati ubumi

bwa cabe cabe fye.” Bales atile abantu abaliila abapiina pa mutwe babasunga kwati basha—“kwati fibombelo ifyo mwingapoosa pa numa ya kufibomfya kabili kwati fya kubomfya fye ukupange ndalama.”

‘Ukuumo Mwela’

Fingi filenga iminshipendwa ya bantu ukuimona aba cabe cabe kabili abapelelwa—kabili bamona kwati nangu babe abomi nelyo bafwe tapali no wingapoosako amano. Ukulunda pa nkondo no lufyengo, kwaba no bonaushi bubako ilyo kwaba ifilala, ifipowe, ubulwele, ukufwilwa umutemwikwa, ne fintu fimbi ifingi ificusha abantunse bonse, ifilenga abantu ukutwishika nga ca cine ubumi bwalicindama atemwa iyo.—Lukala Milandu 1:8, 14.

Kwena te bonse abacula sana mu bumi bwabo bonse. Lelo nabashicula muli uyu musango na bo bene balalanda nge fyalandile Solomone Imfumu ya mu Israele iyaipwishe ati: “Cinshi icaba ku muntu ica mu kucucutika kwakwe konse, na mu kupilikita kwa mutima wakwe, uko acucutikila mwi samba lya kasuba?” Ilyo batontonkanya pa fyo bacitile, abengi basango kuti fyonse fye fyaba “mupu kabili kufuluko mwela.”—Lukala Milandu 2:22, 26.

Ilyo abantu abengi batontonkanya pa fyo bacita mu bumi bwabo, balepusha ukuti: “Bushe ubumi e fyo bwaba fye ifi fine epela?” Ca cine, ni banga abafisha imyaka iingi no kukota abaimona ukuti balikala bwino nga filya fyaikele icikolwe Abrahamu? (Ukutendeka 25:8) Kwena abengi balifilwa ukumona ubucindami bwa bumi. Lelo ubumi tabwalinga ukubumona ngo bushacindama. Lesa ena amona ubumi bwa muntu ukuti bwalicindama kabili afwaya ifwe bonse ukuba no bumi bwawamisha icine cine. Bushe ubo bumi bukabako shani? Natumone ifyo icipande cikonkelepo calalanda pali li lyashi.

Ubumi Bwenu Bushe Bwacindama Shani?

ILYO abantu abengi baleipaiwa mu Nkondo ya Calo iya Kubalilapo mu fyalo fya ku Bulaya, umuntu umo ku Antarctica wena ninshi alebombesha ukufwaya ukupususha abanankwe. Uwalefwailisha ifintu umwina Bulaya Ernest Shackleton na banankwe baponenwe no busanso ilyo ubwato bwabo ubwa Endurance, bwapunkile mu cilibwe ca menshi makaasa kabili bwalibundile. Shackleton alibombeshe mpaka afisha abaume bakwe ukwaliko eyefilya, ku cishi ca Elephant Island icabela lwa ku kapinda ka kuso aka bemba wa South Atlantic Ocean. Na lyo line bali bacili mu bwafya ubwine bwine.

Shackleton alishibe ukuti nga balefwaya ukupusuka bafwile ukutuma abaume bamo ukuya ku cishi ca South Georgia, uko bekatila ifisabi fikalamba ifiitwa Whale. Ico cishi, cabela apalepa bakilomita 1,100, lelo Shackleton wena akwete fye akabwato kalepele bamita 7 ako apuswishe mu bwato bwabundile ubwa Endurance. Tabale-enekela no kuti bakapusuka.

Awe pa numa ya nshiku 17 isha bucushi pali bemba, Shackleton na bantu bakwe 5 bafikile pa cishi ca South Georgia pa May 10, 1916, lelo umwela wabipa uwa pali bemba wabalengele ukufikila ku lubali lumbi ulwa cishi. Pa kufika uko baleya baendele bakilomita 30 ukwabula mapu, ukupita mu mpili sha mfula yabuuta. Nangula calemoneka ukwafya kuli Shackleton pamo na bantu bakwe ukupita mulya umwali umwatalala icine cine, no kunina impili ukwabula ukubomfya ifya kunininako, basukile bafika uko baleya, kulya baleikatila ifisabi fikalamba ifya Whale. Shackleton alibwelele no kupususha abantu bakwe abashele nabapeleelwa pa cishi. Mulandu nshi Shackleton apamfiwilwe fyo? Kalemba we lyashi lya bumi bwa bantu Roland Huntford alembele ati: “Ico Shackleton alefwaisha, kupususha abantu bakwe bonse.”

“Takubulapo Nangu Lumo”

Cinshi calengele ukuti abantu ba kwa Shackleton bashaleko ne subilo ilyo balelolela, ninshi nabakumbatana pali “cilya cilibwe calepele bakilomita 30 apali amenshi makaasa”? Pantu balicetekele ukuti intungulushi yabo Shackleton nangu cibe shani akabwela ku kubapususha.

Abantunse pali nomba baba kwati ni balya baume bapelelwa abali pa cishi ca Elephant Island. Abengi balacula mu mikalile yabo kabili pa kusanga ifyo balefwaya kano balwisha icine cine. Na lyo line kuti bacetekela umupwilapo ukuti Lesa ‘apokololo mulanda’ ku mutitikisha na ku kucucutika. (Yobo 36:15) Ishibeni ukuti Lesa amona ubumi bwa muntu onse ukuti bwalicindama nga nshi. Yehova Lesa Kabumba atila: “Lilila kuli ine mu bushiku bwa kumanama; e lyo nkakupokolola.”—Amalumbo 50:15.

Bushe mulafilwa ukusumina ukuti Kabumba amumona ukuti mwalicindama nga nshi pa lwenu nangu ca kuti muno calo mwaba abantu amabilioni ayengi? Kabili tontonkanyeni na pa fyo kasesema Esaya alembele pa mabilioni ya ntanda na pa mabilioni ya fipinda bushiku ifyaba mu lwelele lushaikulila. Tubelenga ukuti: “Inwineni amenso yenu mu muulu, moneni; nani uwalengele intanda ishi? Untu afumya umulalo wa shiko mu mpendwa, shonse shiine eta mwi shina ne shina. Pa kuti afulisho kukosa na maka ayengi, takubulapo nangu lumo.”—Esaya 40:26.

Bushe mwalishiba umwalola ayo mashiwi? Icipinda bushiku cesu iciitwa Milky Way, umwaba na planeti wesu uwe sonde pamo na maplaneti yambi, mwaba intanda ukucila pa mabilioni 100. Lelo bushe ifipinda bushiku fyaba finga? Tapaba umuntunse nangu umo uwaishiba, lelo bamo batunganya ukutila kufwile kwaba ifipinda bushiku ukucila pa mabilioni 125. Kwena mwandini, intanda shalifula icine cine! Lelo, Baibolo itweba ukuti Kabumba wa muulu ne sonde wena alishiba intanda shonse kabili alishiba ne shina lya lutanda lumo lumo.

“Ne Mishishi ya ku Mitwe Yenu Yalipendwa Yonse”

Lelo bamo kuti bakaana abati, ‘ukwishiba fye amashina ya mabilioni ya ntanda nelyo amabilioni ya bantu takulepilibula ukuti e kusakamana umuntu umo umo iyo.’ Kompyuta kuti yasunga amashina ya bantu amabilioni. Lelo, tapali uwingatila kompyuta ilasakamana abo bantu bonse awe. Baibolo ilangilila ukuti Yehova Lesa wena alishiba amashina ya mabilioni ya bantu kabili alabasakamana umo umo. Umutumwa Petro alembele ati: “Mulepoosa amasakamika yenu yonse pali wene, pantu asakamana imwe.”—1 Petro 5:7.

Yesu Kristu atile: “Bushe inseba shibili tashishitwa ku kalikobili kamo akacepesha? Na lyo line takuli nangu lumo ulwingapona pa nshi ukwabula Shinwe ukwishiba. Lelo ne mishishi ya ku mitwe yenu yalipendwa yonse. E ico mwilatiina: Mwalicindama ukucila inseba ishingi.” (Mateo 10:29-31) Moneni no kuti Yesu talandile fye ati Lesa aleshiba ificitikila inseba na bantu. Alandile no kuti: “Mwalicindama ukucila inseba ishingi.” Mulandu nshi mwacindamina? Mulandu wa kuti mwapangwa mu ‘cipasho ca kwa Lesa,’ ici calola mu kuti mwalikwata amaka ya kupashanya Lesa, kuti mwapashanya amano yakwe ne mibele yakwe iyapulamo.—Ukutendeka 1:26, 27.

‘Ubumi Bwafuma ku wa Mano Nga Nshi’

Mwibepwa ku bantu abatila takwaba Kabumba. Bena batila mwapangilwe ku maka yamo ayashaishibikwa bwino bwino, kabili ayashaba ngo muntu. Batunga no kuti tamwapangwa mu ‘cipasho ca kwa Lesa’ kabili tamwapusana ne nama shimbi ishaba pano isonde, mwalingana fye ne nseba shiine.

Bushe cine cine mwalisumina ukutila ubumi bwaishilebako ku mankumanya fye nelyo ku maka yamo ayashaishibikwa bwino bwino? Uwasambilila ifya bumi, Michael J. Behe alandile ukuti, nga “mwatontonkanya pa ficitika mu nsandesande sha fya mweo,” te kuti musumine ukutila ubumi bwaishilebako ku mankumanya fye. Alundapo no kuti ifyo ifya mweo fyapangwa filenga twasumina ukuti kwena “ubumi pano isonde bwafuma ku wa mano nga nshi.”—Darwin’s Black Box—The Biochemical Challenge to Evolution.

Baibolo itweba ukuti ubumi bonse ubwa pano isonde bwafuma ku wa mano nga nshi. Kabili itweba no kuti Yehova Lesa Kalenga wa muulu ne calo e wapangile ici cintu cawamisha.—Amalumbo 36:9; Ukusokolola 4:11.

Mwifuupulwa ku kukalipwa na ku macushi ayo tuleshipikisha muli cino calo, kabili mwileka ukucula kumulenge ukukanacetekela ukuti kwaba Kabumba kabili Kalenga we sonde ne fya mweo fyonse ifyabamo. Muleibukisha ifishinka fikalamba fibili. Ica kubalilapo ca kuti Lesa te walengele ukukanapwililika kwesu konse uko twakwata. Ica bubili ca kuti Kabumba wesu umwine alishiba ico alekela ukukanapwililika kwesu ukwa pa nshita iinono ukutwalilila. Nga fintu uno magazini lyonse alandapo, Yehova Lesa alileka ububifi ukutwalilila pa nshita iinono pa kuti akapwishishishe imilandu yatendeke ilyo abantunse ba kubalilapo bakeene bumulopwe bwakwe.a—Ukutendeka 3:1-7; Amalango 32:4, 5; Lukala Milandu 7:29; 2 Petro 3:8, 9.

‘Akapokololo Mubusu Uwakuuta’

Nangu ca kuti abantu abengi balacula mu mikalile pali nomba, ubumi bwena bwaba ca bupe cisuma. Kabili tulabombesha ukufika apo twingapesha ukubusungilila. Ubumi ubo Lesa atulaya ku ntanshi bwalicila pali bulya ubwa kucula pa kuti tupusuke mu bwikashi bwabipa nga filya cali ku baume ba kwa Shackleton ilyo bali pa cishi ca Elephant Island. Ico Lesa afwaya kutupususha ku kukalipwa na ku fintu fya fye pa kuti ‘twikatishe ku bumi ubwine bwine’ ubo Lesa afwaya ukupeela abantu abo abumba.—1 Timote 6:19.

Lesa akatucitila fyonse ifi, pantu amona ifwe bonse umo umo ukuti twalicindama nga nshi kuli wena. Apekenye no kuti Umwana wakwe Yesu Kristu akatupeele ilambo lya cilubula ilyo tukabila pa kulubulwa ku lubembu, ku kukanapwililika, na ku mfwa, ifyo twapyana ku bafyashi ba kubalilapo, Adamu na Efa. (Mateo 20:28) Yesu Kristu atile: “Pantu Lesa atemenwe aba pano calo ukutemwa kwa kuti apeele Umwana wakwe uwafyalwa eka, ukuti onse uumutetekela . . . abe no bumi bwa muyayaya.”—Yohane 3:16.

Cinshi Lesa akacitila abantu abacula mu bumi bwabo ku kukalipwa no mutitikisha? Icebo ca kwa Lesa icapuutwamo cilanda pa Mwana wakwe ukuti: ‘Akapokololo mubusu uwakuuta, no mulanda, no ushikwete wa kumwafwa; alililo bulanda umulanda no mubusu, ne myeo ya babusu alapususha: alubule myeo yabo mu kunyanyantilwa na mu kufyengwa.’ Nga cinshi akacitila fyonse fi? Akacite fi pantu ‘umulopa wabo [nelyo ubumi bwabo] walifinisha mu menso yakwe.’—Amalumbo 72:12-14.

Pa myaka iingi nomba abantunse balicula sana pa mulandu wa lubembu no kukanapwililika, kwati nakalimo ‘baleteta’ pa mulandu wa kukalipwa icibi nelyo ukucula. Lesa alilekele ubucushi ukutwalilila pantu alishibe ukuti e wingapwisha ububi bonse ubwingabako. (Abena Roma 8:18-22) Nomba line fye, Lesa ‘akabweseshamo ifintu fyonse’ ukupitila mu Bufumu bwakwe ubo apeela Umwana wakwe Yesu Kristu.—Imilimo 3:21; Mateo 6:9, 10.

Kukaba no kubuushiwa kwa bantu abaculile kabili abafwile mu nshiku sha kale. Na nomba line Lesa acili alabebukisha. (Yohane 5:28, 29; Imilimo 24:15) Nomba line bakapokelela ubumi ‘ubwingi,’ e kuti bakekala umuyayaya kabili bakaba abapwililika muli paradaise wa pe sonde, umushakabe ukukalipwa no kucula. (Yohane 10:10; Ukusokolola 21:3-5) Bonse abakabamo bakaipakisha ubumi icine cine kabili bakaba ne mibele isuma na maka ya kubomba ayakalenga cikamoneke fye ukuti ca cine abantu bapangwa ‘mu cipasho ca kwa Lesa.’

Bushe mukabombesha ica kuti mpaka na imwe mukakwateko ubumi ubo Yehova atulaya? Ico, ni mwe mwe bene mufwile ukusalapo. Tulemukoselesha ukuti mubombeshe ukucita ifyo Lesa afwaya pa kuti na imwe mukapaalwe. Abalemba uno magazini bakatemwa nga nshi ukumwafwa ukucite co.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 4, 5]

Abantu ba kwa Shackleton abapeleelwe balicetekele ukuti nangu cibe shani Shackleton akabwela ku kubapususha

[Abatusuminishe]

© CORBIS

[Icikope pe bula 6]

“Mwalicindama ukucila inseba ishingi”