Bushe Kuti Twacetekela Amabuuku Yalanda Pali Yesu?

“Abantu bafwile ukumona amabuuku yalanda pali Yesu ukuti ni nshimi fye sha Bena Kristu ba kubalilapo.”—Ifi e fyasosele Burton L. Mack, uwasambilila sana pa Cipangano Cipya.

UYU muntu wasambilila sana tulandilepo pa muulu, te eka asumina ifi. Abasambilila abengi balatwishika amabuuku ayalembelwe na Mateo, Marko, Luka, na Yohane, amabuuku ya mu Baibolo ayalanda pa bumi bwa kwa Yesu e lyo no mulimo wakwe. Cinshi abantu bamo bamwena aya mabuuku ukuti ni nshimi fye? Bushe ifi balanda pali aya mabuuku fifwile ukumulenga ukutwishika amabuuku yalanda pali Yesu? Natulande pa bushininkisho bumo bumo.

Bamo Balatwishika Amabuuku Yalanda Pali Yesu

Mu myaka 1700 iyakonkelepo pa numa ya mfwa ya kwa Yesu, abantu tabaletwishika amabuuku yalanda pali Yesu. Lelo ukutendeka mu ma 1800 ukufika na ino nshita, abantu abengi abasambilila sana tabamona aya amabuuku ukuti yafuma kuli Lesa, lelo bayamona ukuti mwaba fye ifya kwelenganya fya bantunse. Kabili balakaana abati abalembele aya mabuuku tabamwene ifyo Yesu alecita nangu ukumfwa ifyo alesambilisha kabili batila aba bantu te kuti balembe ifintu ifyacetekelwa. E lyo kabili batila filya amabuuku ya kubalilapo yatatu yapalana mu milembele ne fyabamo, filanga ukuti abalembele aya amabuuku balekopelana sana. Kabili aba bantu balikaana filya aya mabuuku yalanda pa fipesha amano Yesu acitile na pa kubuuka kwakwe ku bafwa. Bamo batila fye no kuti Yesu tatalile abako!

Aba bene bantu batila Marko afwile e wabalilepo ukulemba ibuuku lyakwe pantu tapaba ifyacindama ifyo alundapo pa fyo Mateo na Luka balembele. Aba bantu batunga no kuti Mateo na Luka bafumishe ifyo balembele mwi buuku lya kwa Marko e lyo no kuti pali ne calembwa cimo umo balekopa. Uwasambilila sana Baibolo umo A. F. J. Klijn, atile abalanda ifi “balenga abalembele amabuuku yalanda pali Yesu ukumoneka kwati balekolonganika fye inshimi shalekanalekana.” Ifi filenga abalembele aya mabuuku ukumoneka kwati balekopela fye bambi kabili balepanga fye inshimi. Aya mashiwi yalenga abantu ukukanatetekela ukuti Baibolo yafuma kuli Lesa.—2 Timote 3:16.

Bushe Abalembele Amabuuku Yalanda Pali Yesu Balekopelana fye?

Bushe ukupalana kwa fyaba muli aya mabuuku kulanga ukuti ca cine abalembele aya mabuuku balekopelana fye? Awe. Cinshi twasosela ifi? Pantu Yesu alaile abasambi bakwe kuti umupashi wa mushilo wali no ‘kubebukisha fyonse ifyo abebele.’ (Yohane 14:26) Kanshi te kuti tupape ukutila abalembele aya mabuuku balibukishe no kulemba amalyashi yamo ayapalene. Kwena, bamo abalembeleko Baibolo nalimo balibelengele no kulandapo pa fyo bambi abalembeleko Baibolo balembele, lelo ici cilanga ukuti balefwaya bwino ifyebo, te kukopela iyo. (2 Petro 3:15) Kabili icitabo ca The Anchor Bible Dictionary citila: “Ilingi line abantu baleshimikilana fye amalyashi, te lingi balelemba iyo, e mulandu wine amashiwi balembele ayo Yesu alandile yapalanina.”

Luka atile alilandile na bansangwapo abengi kabili ‘alikonkele fyonse bwino bwino ukufuma pa kutendeka.’ (Luka 1:1-4) Bushe ici cilelanga ukuti alekopela fye nelyo alepanga fye inshimi? Awe! Ilyo William Ramsay, uwasambilila pa fya kale, apitulwike sana mu fyo Luka alembele, atile: “Luka muntu uwaishibe bwino sana ilyashi lya kale: ifyo alembele fya cine, kabili alishibe ifya kulemba ilyashi lya kale . . . Uyu kalemba afwile ukubikwa pamo na balya abalemba ilyashi lya kale abaishibisha sana ifya kulilemba.”

Ifyo abalelemba pa buKrisktu aba ku kale balembele, e lyo ne fyalembwa fya muntu uwasambilila ifya mapepo, Origen, na fyo filanga ukuti Mateo afwile e wabalilepo ukulemba ibuuku lyakwe. Origen atile: “Mateo, uwali kasonkesha wa misonko kabili uwaishileba umutumwa wa kwa Yesu Kristu, e walembele ili ibuuku lya kubalilapo, kabili alilembele mu ciHebere pantu alembeele abaYuda abasangwike Abena Kristu.” Kanshi, Mateo, uwali umutumwa kabili nsangwapo, talekabila ukukopela ifyo Marko, uushali nsangwapo, alembele. Ninshi cinshi twingalanda pali filya batila Mateo na Luka bakopele fye Marko e lyo no kuti kwali icalembwa cimo umo balekopela?

Bushe Ibuuku lya kwa Marko E lyo Babalilepo Ukulemba?

Icitabo ca The Anchor Bible Dictionary citila, filya batila ibuuku lya kwa Marko e lyo babalilepo ukulemba no kuti e mo Mateo na Luka bakopele, te fyebo “fya cine cine nakalya.” Lelo, abasambilila abengi batontonkanya ukuti Marko alembele ibuuku lyakwe ilyo Mateo na Luka bashilalemba amabuuku yabo pantu tapaba ifyacindama ifyo Marko alandapo ifyo aba bambi bashalandapo. Ku ca kumwenako, uwasambilila sana Baibolo uwaliko mu ma 1900, Johannes Kuhn, akoselepo fye ukuti ibuuku lya kwa Marko e lyo babalilepo ukulemba. Kuhn atile, nga te ifyo, “umo kuti amona fye kwati Marko alibelengele ifyali muli Mateo na Luka, afibika pamo, no kulemba ibuuku lyakwe ukulingana ne fyo abelengele muli aya mabuuku yabili.”

Apo ibuuku lya kwa Marko e lyaipipisha, te kuti tupape ukuti ifyebo alembele ifyapusana ne fyo bambi balembele finono sana. Lelo ubu te bushininkisho bwa kuti e lyo babililepo ukulemba. Kabili, ukulanda ukuti tapaba ifyo Marko alandapo ifyo Mateo na Luka bashalandapo, bufi. Muli ili buuku umo Marko alondolwele bwino umulimo wa kwa Yesu, mwaba ifikomo ukucila pali 180 ne fyebo fimbi ifishaba muli Mateo na muli Luka, ukulanga ukuti ili ibuuku lyali-ibela mu fyo lilondolola ubumi bwa kwa Yesu.—Moneni ifili mu kabokoshi pe bula 13.

Kuti Twalandapo Shani pa Calembwa ico Batila e mo Balekopela?

Bushe kuti twalandapo shani pa calembwa ico bamo batila e mo Mateo na Luka bakopele ifyo balembele? James M. Robinson, uwasambilila sana pa mipepele, atile: “Ici calembwa, e calembwa ca Bena Kristu icacindama sana ico twakwata.” Aya mashiwi yalapapusha sana pantu ici calembwa tacabako no kubako pali nomba, kabili tapali no wingashininkisha ati e ko cali! Kabili cilapapusha ukuti ici calembwa tacabako nomba pantu abasambilila sana batila abantu abengi balikwete ici calembwa. Na kabili, abalelemba pa buKristu tabalandapo pali ici calembwa.

Tontonkanyenipo pali ici. Batila ici calembwa e ko cali kabili na co caleti ibuuku lya kwa Marko e lyo babalilepo ukulemba. Bushe ili te lyashi lya kupanga fye ilyafuma fye ku lyashi limbi ilya bufi? Ilyo twaumfwa amalyashi ya musango yu, kuti cawama ukulaibukisha amashiwi ayaba mwi pinda ilitila: “Uushaishiba atetekela fye fyonse ifyo aumfwa, lelo uwacenjela alalolekesha apo alenyanta.”—Amapinda 14:15.

Amabuuku Yalanda Pali Yesu ya Cine Kabili Kuti Yacetekelwa

Pa mulandu wa fyo abasambilila abalengulula amabuuku yalanda pali Yesu batunganya e lyo na malyashi yabo aya bufi, balilenga abantu abengi ukukanasambilila pali aya mabuuku ya cine ayalondolola ubumi bwa kwa Yesu no mulimo wakwe. Aya mabuuku yalalanga bwino ukuti Abena Kristu ba kubalilapo tabalemona ifyalondololwa pa bumi, umulimo, imfwa, no kubuuka kwa kwa Yesu ukuti ni nshimi fye. Bansangwapo abengi nga nshi balilandile ukuti ifi fintu fya cine. Aba Bena Kristu ba kubalilapo, abaitemenwe ukucula no kufwa pa kuti bakonke Yesu, balishibe bwino bwino ukutila ukuba Umwina Kristu kuti kwaba ukwa fye nga ca kuti umulimo wa kwa Yesu no kubuuka kwakwe fyali fye ni nshimi.—1 Abena Korinti 15:3-8, 17, 19; 2 Timote 2:2.

Ilyo uwasambilila sana pa mipepele, George W. Buchanan, alelanda pa fyo bamo batunga ukuti ibuuku lya kwa Marko e lyo babalilepo ukulemba e lyo na pa calembwa ico batunga ukuti e mo Mateo na Luka balekopela kabili icaluba pali ino nshita, atile: “Ukulatontonkanya sana pa malyashi yalanda pa kwafumine aya mabuuku kulapumfyanya uulesambilila Baibolo ukukanabika amano ku fyabamo.” Ifi alandile filomfwana ne fyo umutumwa Paulo afundile Timote ukuti tafwile ukubika “amano ku malyashi ya bufi na ku fyo ifikolwe fyakonkana, ifintu ifishafwa kantu, lelo ifileta fye amepusho ukucila ukusambilisha ifya kwa Lesa ifya kukosha icitetekelo.”—1 Timote 1:4.

Amabuuku yalanda pali Yesu yalicetekelwa. Mwaba ifyebo fya cine ifyo bansangwapo balembele. Abalembele balifwailikishe bwino ifyebo. Yalatulondolwela ifyebo ifingi ifisuma nga nshi pa bumi bwa kwa Yesu Kristu. E ico tufwile ukupashanya Timote, uwakonkele amashiwi ya mutumwa Paulo, uwatile: “Ikalilila mu fyo wasambilile kabili ifyo bakushinine ukuti fya cine.” Natukwata ifishinka ifingi ifya kutulenga ukusumina ukuti “Amalembo yonse aya mashilo yafuma kuli Lesa,” ukubikako na mabuuku yane ayalanda pali Yesu.—2 Timote 3:14-17.

[Akabokoshi pe bula 13]

Nga ca Kuti Marko Talembele Ibuuku Lyakwe, Nga Tatwaishiba Ukutila . . .

Yesu alilolekeshe no bukali, ninshi naumfwa ububi pa mulandu wa kutalama kwa mitima yabo (Marko 3:5)

Yohane na Yakobo bainikwe ishina lya kutila Boanerge (Marko 3:17)

umwanakashi uwalefuma umulopa apoosele icuma cakwe conse (Marko 5:26)

Herodia alifulilwe Yohane Kabatisha e lyo Herode aletiina Yohane kabili alimusungile bwino (Marko 6:19, 20)

Yesu aebele abasambi bakwe ukutuushako panono (Marko 6:31)

abaFarise balesamba iminwe ukufika mu nkonkoni (Marko 7:2-4)

Yesu afukatile abana (Marko 10:16)

Yesu alitemenwe kateka umulumendo (Marko 10:21)

Petro, Yakobo, Yohane, na Andrea baipwishe Yesu ku mbali (Marko 13:3)

umulumendo umo ashile insalu yakwe (Marko 14:51, 52)

Kabili icilangililo ca kwa Yesu cimo e lyo ne fipesha amano fibili ifyo acitile fisangwa fye mwi buuku lya kwa Marko—Marko 4:26-29; 7:32-37; 8:22-26.

Mwi buuku lya kwa Marko mwaba ifyebo na fimbi ifingi ifishaba mu mabuuku yambi ayalanda pali Yesu. Tukalitemwa sana nga ca kuti tulepoosa inshita ukutontonkanyapo sana pa bucindami bwa ifi fyebo fyonse ifisuma ifyabamo.