Amafya Ayamoneka kwati Te Kuti Yapwe

Imicitile ya bantu kuti yalenga cayafya ukupwisha amalwele. Ku ca kumwenako, basayantisti balishiba ukutila icalenga kube amalwele na yambi ayabi sana, ni co abantu baleonaula isonde. Muli magazini ya Newsweek ba Mary Pearl abakalamba ba kabungwe kacingilila inama, batile: “Ukutula muli ba1975, kwalisa amalwele 30 na yambi, amalwele pamo nga AIDS, Ebola, Lyme, na SARS. Ayengi aya malwele yafuma ku nama.”

E lyo kabili, abantu tabalelya sana ifisabo ifisuma ne misalu lelo balelya sana ifyalowa, umucele, ne fya mafuta. Ifi pamo no kukanatukusha umubili fyalileta amalwele ayengi aya ku mutima. Ukupeepa fwaka na ko kulelwalika sana abantu, kabili imyanda mishila balefwa icalo conse. Cila mwaka abantu 20 milioni balaicena sana nelyo ukufwa mu masanso ya pa musebo. Abantu abengi balafwa nelyo ukuceneka mu nkondo na ku lukaakala fye lumbi. Kabili iminshipendwa balalwala pa mulandu wa kunwesha ubwalwa no kubomfya imiti ikola.

Icishinka ca kutila, te mulandu ne cilengele umuntu ukulwala e lyo nangu kube shani ubuyantanshi mu myundapile, amalwele yamo yalatwalilila fye ukucusha abantu. Akabungwe ka World Health Organisation (WHO), katile ‘lyonse fye kulaba abantu ukucila pali 150 milioni abacula ku kukungumana umutima, e lyo na bambi 25 milioni, abalwala ubushilu, na 38 milioni abalwala cipumputu.’ Abantu abengi sana balalwala amalwele ya HIV na AIDS, ukupolomya, maleria, kansakala, akalaso na TB, kabili aya malwele yalepaya abana abanono abengi sana kumo na bapungwe.

Kwaliba amafya ayamoneka kwati teti yapwe ayalenga cayafya ukupwisha amalwele. Ubupiina ne mitekele yabipa e filenga sana ifintu ukwafya. Lipoti yafumine ku kabungwe ka World Health Organisation nomba line yatile, abengi abafwa ku malwele yambukila nga balapusuka, ubuteko nga bulababikako amano nangu nga bulafumye ndalama.

[Akabokoshi pe bula 8, 9]

Amalwele Yakalamba 6 Ayo Bafilwa Ukupwisha

Badokota balesambilila sana ifingi pa fya kundapa kabili kuli ubuyantanshi sana mu kupanga ifya kundapila abantu. Nangu cili ifi, amalwele yambukila yacili yalecusha abantu icalo conse. Amalwele ayepaya abantu ayo twalalandapo e po yacili pa calo.

HIV/AIDS

Abantu napamo 60 milioni balilwala ubulwele bwa HIV, kabili abantu napamo 20 milioni balifwa ku bulwele bwa AIDS. Mu mwaka wa 2005, kwali abantu na bambi 5 milioni abayambwile ubu bulwele e lyo abafwile kuli AIDS baali 3 milioni. Pa bafwile paali abana ukucila pali 500,000. Abengi abalwala HIV tabakumanisha ukupoka umuti wingabafwa.

Ukupolomya

Ukupolomya kwaba pa malwele yakalamba ayepaya sana abantu mu fyalo ifipiina. Cila mwaka abafwa kuli ubu bulwele balafika 4 bilioni. Icileta ukupolomya tushishi twalekanalekana utuba mu menshi ya fiko nelyo mu fya kulya. E lyo cimbi busali. Cila mwaka ubu bulwele bulepaya abantu ukucila 2 milioni.

Maleria

Cila mwaka abantu 300 milioni balalwala maleria. Abafwa cila mwaka balafika 1 milioni, kabili abana e bafwa sana. Mu Afrika umwana umo alafwa kuli ubu bulwele nga papita amasekondi 30. Ukulingana ne fyasosele akabungwe ka World Health Organization (WHO), “abasambilila sayansi tabalati basange umuti uwingaposha bwangu ubulwele bwa maleria nelyo uwingabufumyapo kabili abantu abengi balatwishika nga kukaba no muti wa musango yo.”

Kansakala

Mu 2003, kansakala yaipeye abantu ukucila pali 500,000. Ubu bulwele ubwipaya sana abana abanono, bulambukila bwangu sana. Cila mwaka abantu 30 milioni balambula kansakala. Lelo ifi twalandapo filapapusha pantu palipite myaka 40 apo basangila umuti wa kucingilila kansakala uubomba bwino sana kabili uushakosa no mutengo.

Akalaso

Akabungwe ka World Health Organisation katile, abana abafwa ku kalaso bengi ukucila abafwa ku malwele yambi. Abana napamo 2 milioni abashilafisha imyaka 5 balafwa ku kalaso cila mwaka. Mu Afrika na mu Southeast Asia e mo abana bafwa sana ku tulaso. Mu fyalo ifingi ifipatala tafyafula uko abantu bengaya ku kundapwa.

TB

Mu 2003, ubulwele bwa TB bwaipeye abantu ukucila 1,700,000. Icilesakamika sana badokota ca kutila kuli ubulwele bwa TB ubushileumfwa muti. Amalwele yamo aya TB tayapola ku miti yonse iibomfiwa sana kuli TB. Ubu bulwele bwafya sana ukupola nga ca kuti umulwele talenwa umuti ifyo afwile ukunwa nelyo nga alekela pa kati ukunwa umuti.