Bushe sayansi ikapwisha amalwele yonse?

BUSHE ifyo abasambilila sayansi balefwailisha fikapwisha amalwele yonse? Bushe ukusesema kwa mu Baibolo ukwa muli Esaya na mu Ukusokolola kulanga ukuti abantunse e bakapwisha amalwele yonse? Apo kuli ifisuma ifingi ifyo abasambilila sayansi baacita mu kundapa abantu, abengi bamona kwati aba bene e bakapwisha ukulwala.

Aba buteko mu fyalo ifingi na bantu fye abafwaya ukwafwilisha abanabo balebombela pamo na kabungwe ka United Nations muli lulu wa kupwisha amalwele. Cimo ico aba bantu balecita mu fyalo ifipiina, kulasa abana inshindano sha kubacingilila ku malwele. Ukulingana na kabungwe ka United Nations Children’s Fund akafwilisha abaice, ifyalo nga fyakwanisha ukucingilila amalwele, ninshi pa kufika mu “2015, abaice ukucila pali 70 milioni abekala mu fyalo ifipiina sana, cila mwaka bakalabalasa inshindano sha kubacingilila ku malwele. Na ya malwele ni TB, ubulwele ubonaula umukolomino, tetenasi, inkoola, kansakala, yellow fever, icifine icileta akalaso, ubulwele bufimfye libu, ubulebe, ukupolomya, akalaso, na malwele yafimfya bongobongo no konaula umongololo.” Tacipelele fye pa kucingilila amalwele, lelo abantu balebafwa no kukwata amenshi ayasuma, ne fya kulya ifisuma, kabili balebasambilisha no busaka.

Lelo ico abasambilila sayansi balefwaya, te kucingilila fye abantu ku malwele. Nabatendeka ukusanga ifipya ifyo bengacita pa kundapa amalwele. Batila lyonse pa numa ya myaka 8, abasambilila sayansi baleshiba na fimbi ifingi ifibaafwa ukundapa bwino abantu. Ifi twalalandapo ni fimo fimo fye pa fyo basanga muno nshiku ne fyo balefwaya ukucita pa kuti bafumyepo amalwele.

◼ Ifikope fya X-ray Apo mu fipatala batendekela ukubomfya ifikope fya X-ray, napapita imyaka ukucila pali 30. Mashini ikopa X-ray iitwa ati CT, ilakopa bwino sana ica kuti ifili mu kati ka mubili fyamoneka. Ifi fikope filaafwa sana badokota ukwishiba ubulwele ubo umuntu akwete e lyo na pali ubwafya mu mubili wa muntu.

Nangu ca kutila kwaliba abalanda ukutila ulubuuto lufuma kuli bamashini pa kukopa, lulaleta amafya yambi, abasambilila sana ifya kundapa abantu balicetekela ukutila ku ntanshi aya ma mashini yakalabafwa sana ukuposha amalwele. Michael Vannier, uwaishiba sana ifibomba ama mashini yakopa X-ray, uwaba pa cipatala ca University of Chicago Hospital, atile: “Muli iyi yine myaka inono fye, fingi sana fisangilwe ifiletwafwa ukundapa abantu.”

Ama mashini yakopa X-ray ayetwa ati CT, nomba yalekopa bwangu sana kabili ifikope filemoneka bwino bwino, e lyo kabili tayalekosa no mutengo. Naciwama nga nshi ukuti aya ma mashini yalekopa bwangu sana. Kabili apo cilewama sana ni pa kukopa umutima. Apo umutima ulatunta cila nshita, kale nga bakopa umutima, icikope tacalemoneka bwino bwino. Ici calelenga ukuti cileafya kuli badokota ukwishiba bwino ifyo umutima uli. Ukulingana ne fyalandile magazini ya New Scientist, aya ma mashini yapya “yalakopa ifili mu mubili onse mu kashita akanono sana na sekondi imo yakula. Na kuba na kashita kapitapo pa kuti umutima utunte na kabili na ko kakula sana.” E cilenga icikope ca mutima ukumonekesha.

Aya ma mashini ya muno nshiku aya kukopela X-ray yalaafwa badokota ukumona ifili mu mubili ne filecitika apo pene apali ubwafya. Kanshi ifi filenga badokota baishiba bwangu nga ca kutila umuntu nalwala kansa ilyo iletendeka fye.

◼ Fimashini fya kubombela abalwele Fimashini fyapikana filya abantu baleelenganya fye kale, ala nomba e ko fyaba. No mo filesangwa ni mu fipatala. Pano tulelanda abantu abo bacita opareshoni kuli ifi fimashini bengi icine cine. Limo badokota pa kucita opareshoni batinika fye pa kantu kamo akalenga amaboko ya cimashini ukucita ifyo balefwaya. Ku maboko ya ici cine cimashini balabikako imyele, amashisala, ifya kukopelako, na fimbi fye ifya kubomfya pa kulepula umulwele. Ifi fimashini filenga badokota ukucita opareshoni bwino sana nangu ca kutila nayafya. Magazini ya Newsweek yatile, “Badokota ababomfya aba bamashini balisanga ukutila nga babombela abalwele, abalwele tabafumya sana umulopa, ifilonda fyabo tafikalipa sana, tabakwata sana amafya na yambi, tabekala sana mu cipatala, e lyo balapola bwangu ukucila balya abo badokota abene balepula.”

◼ Tumashini utunono sana utwa kundapilako Abasumina ukuti utu tumashini tukabomba bwino, baleti, ku ntanshi uku abasambilila sayansi bakapanga utuntu utunono sana utukalabomba nga mashini uto bakulabika mu mubili wa muntu pa kuti twaposha ubulwele. Utu tumashini tukalakwata akantu kamo umo bakulalangilila ifyo tufwile ukuyacita mu mubili e lyo na po tulingile ukuyacite fyo. Ica kupapusha ca kutila utu tumashini utushaicepela, bakatupangila ku tuntu utunono sana ica kutila nga babika utu tuntu pamo, tutile utuli 1,000, ka mashini te kuti katikame ukufika na kuli lino ipepala mulebelengapo.

Apo utu tumashini tunono sana fye, baleenekela ukuti bushiku bumo bakatendeka ukutupisha mu mishipa ya mulopa pa kuti twalatwala no mwela tupeema ku filundwa fimbi ifya mubili ukushilefika umulopa, e lyo no kufumya fyonse ifingacilika umulopa ukwenda bwino mu mishipa pamo ne fiko fyonse ifiba kuli bongobongo. Balefwaya no kuti, utu tumashini tulefwayafwaya utushishi tuleta amalwele mu mubili no kutonaula. Kabili utu tumashini kuti baletubomfya na ku kusenda umuti no kuyaufisha palya pene apali ubulwele mu mubili.

Abasambilila sayansi baleti, nga kubomfya utu tumashini, bakalaishiba bwangu umuntu nga nakwata ubulwele bwa kansa. Samuel Wickline, dokota uwasambilila sana, atile: “Tatuletwishika ukutila ubulwele bwa kansa kuti bwaishibikwa bwangu lilya line fye buletendeka kabili abantu kuti baleundapwa ku muti uukali uwingalaya fye palya pene apali kansa, ne ci kuti calenga umuti wa kansa wilaletela abantu amafya na yambi.”

Nangu ca kutila cilemoneka kwati ifi fintu fya kwelenganya fye, basayantisti abengi balisumina ukutila utu tumashini tukabako. Basolwesolwe muli uku kufwailisha batile, mu myaka 10 utu tumashini tukatendeka ukubomfiwa ku kundapa abantu. Umo uwasumina sana ukuti fikabomba, asosele ukuti: “Utu tumashini utunono tukafumyapo amalwele yonse fye ne fikalipa ifyacusha sana abantu mu myaka ya ba1900, kabili abantu bakakwata sana amaka ya kucita ifyo balefwaya.” Na pali ino nshita abasambilila sayansi baleti nga babomfya utu tumashini ku kundapa inama, tulebomba bwino.

◼ Ukusambilila ifyo imfyalo shaba Mu lusandesande lumo na lumo ulwa mu mubili mwaliba ifingi ifilenga umuntu ukuba no bumi. Cimo pali ifi ni mfyalo. Cila muntu alakwata imfyalo 35,000 ishilanga ifyo umushishi wakwe ufwile ukuba, ifyo inkanda yakwe na menso fifwile ukuba, nga mutali nangu mwipi, e lyo na fimbi ifilenga umuntu alamoneka ifyo amoneka. Imfyalo shesu e shilanga sana ifilundwa fya mu mubili nga fituntulu nelyo nga kuti fyaba no bwafya.

Imfyalo nga shaonaika, no bumi tabuba bwino. Na kuba abafwailisha pali uyu mulandu batila amalwele yonse yesa nga ca kutila imfyalo shaleka ukubomba bwino. Shimo imfyalo ishishibomba bwino tufyalwa fye na sho. Limo kulaba fye fimo ificitika ifilenga imfyalo ukonaika.

Basayantisti basubila ukutila nomba line fye bakatendeka ukwishiba imfyalo ishingalenga umuntu ukulwala. Ici kuti calenga badokota ukwishiba bwino ico abantu bamo balwalila bwangu kansa ukucila bambi. Nelyo ico imisango imo iya kansa ibipila sana ku bantu bamo. Ukusambilila imfyalo kuti kwalenga badokota baishiba ico umuti umo ubombela bwino ku balwele bamo ilyo ku balwele bambi kwena taubomba.

Nga baishiba ifya musango yu kuti baishiba no kusanga umuti uwingabomba ku muntu umo, lelo uushingabomba kuli umbi. Bushe imwe kuti mwamwenamo shani muli ubu buyantanshi mu myundapile? Ici cilepilibula ukutila, kuti baleundapa umuntu umo na umo ukulingana ne mfyalo shakwe. Ku ca kumwenako, nga ca kutila pa numa ya kubebeta imfyalo shenu, basanga shilelanga ukutila mukalwalapo ubulwele bumo, badokota kuti baishiba ubo bulwele ninshi no kulwala tamulalwala. Abasumina muli ifi batila nga tamulati mulwale ubulwele imfyalo shilangile, umuti, imiliile ne mikalile kuti fyacilikila ubo bulwele.

Imfyalo shenu kuti shalanga na badokota ukuti umuti umo te kuti uwame ukumupeela. Ici kuti calenga badokota balaishiba umuti uwingawama kuli imwe e lyo ne cipimo ca muti bengamupeela. Mu nyunshipepala ya The Boston Globe mwali ilyashi ilyaleti: “Pa kufika mu 2020, ninshi umuti uwingi uwa kundapilako abantu ukulingana ne mfyalo shabo, walisangwa. Umuti upya uubomba ukulingana ne mfyalo uwa kundapila amalwele pamo nga shuga, ukupukuta, ubushilu na malwele yambi ayengi ayacusha sana abantu uli no kupangwa.”

Ifi twalandapo ni fimo fimo fye pa fyo abasambilila sayansi baleti fikalacitika ku ntanshi. Badokota baleya baleishiba sana ifya kundapa abantu. Lelo basayantisiti tabaleenekela ukupwisha ukulwala konse nomba line. Kwaba amafya ayengi ayalenga camoneka kwati amalwele teti yapwe.

Amafya Ayamoneka kwati Te Kuti Yapwe

Imicitile ya bantu kuti yalenga cayafya ukupwisha amalwele. Ku ca kumwenako, basayantisti balishiba ukutila icalenga kube amalwele na yambi ayabi sana, ni co abantu baleonaula isonde. Muli magazini ya Newsweek ba Mary Pearl abakalamba ba kabungwe kacingilila inama, batile: “Ukutula muli ba1975, kwalisa amalwele 30 na yambi, amalwele pamo nga AIDS, Ebola, Lyme, na SARS. Ayengi aya malwele yafuma ku nama.”

E lyo kabili, abantu tabalelya sana ifisabo ifisuma ne misalu lelo balelya sana ifyalowa, umucele, ne fya mafuta. Ifi pamo no kukanatukusha umubili fyalileta amalwele ayengi aya ku mutima. Ukupeepa fwaka na ko kulelwalika sana abantu, kabili imyanda mishila balefwa icalo conse. Cila mwaka abantu 20 milioni balaicena sana nelyo ukufwa mu masanso ya pa musebo. Abantu abengi balafwa nelyo ukuceneka mu nkondo na ku lukaakala fye lumbi. Kabili iminshipendwa balalwala pa mulandu wa kunwesha ubwalwa no kubomfya imiti ikola.

Icishinka ca kutila, te mulandu ne cilengele umuntu ukulwala e lyo nangu kube shani ubuyantanshi mu myundapile, amalwele yamo yalatwalilila fye ukucusha abantu. Akabungwe ka World Health Organisation (WHO), katile ‘lyonse fye kulaba abantu ukucila pali 150 milioni abacula ku kukungumana umutima, e lyo na bambi 25 milioni, abalwala ubushilu, na 38 milioni abalwala cipumputu.’ Abantu abengi sana balalwala amalwele ya HIV na AIDS, ukupolomya, maleria, kansakala, akalaso na TB, kabili aya malwele yalepaya abana abanono abengi sana kumo na bapungwe.

Kwaliba amafya ayamoneka kwati teti yapwe ayalenga cayafya ukupwisha amalwele. Ubupiina ne mitekele yabipa e filenga sana ifintu ukwafya. Lipoti yafumine ku kabungwe ka World Health Organisation nomba line yatile, abengi abafwa ku malwele yambukila nga balapusuka, ubuteko nga bulababikako amano nangu nga bulafumye ndalama.

Bushe ifyo basayansi basanga e lyo no buyantanshi ubukalamba mu myundapile kuti fyafumyapo aya mafya? Bushe icalo umwabula ukulwala cikabako nomba line? Kwena ifyo twalandapo muli kano kamutwe filalenga abantu ukutwishika. Lelo Baibolo ilasuka ici cipusho. Icipande cikonkelepo calalanda pa co Baibolo isosa pa fyo ifintu fikaba ku ntanshi ilyo kushakabe ukulwala.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 7]

Ifikope fya X-Ray

Ifi fikope ifilenga ifili mu mubili ukumoneka bwino bwino filaafwa badokota ukwishiba bwangu ubulwele ilyo buletendeka fye

[Abatusuminishe]

© Philips

Siemens AG

Ukubombela umulwele na cimashini

Ifi fimashini ifyo babikako ifya kubomfya pa kulepula umulwele, filaafwa badokota ukucita bwino sana opareshoni nangu nayafya

[Abatusuminishe]

© 2006 Intuitive Surgical, Inc.

Ukusambilila ifyo imfyalo shaba

Basayantisiti batila ukwishiba ifyaba imfyalo sha muntu, kuti kwabafwa ukwishiba ubulwele ubo akalwala no kubucilikila

[Abatusuminishe]

Artist: Vik Olliver (vik@diamondage. co. nz)/ Uwapangile: Robert Freitas

Tumashini utunono sana

Tumashini utunono sana utwa kundapilako utwapangwa na bantu kuti twaafwa badokota ukuposha ubulwele lilya line buletendeka. Ici cikope cilelanga ifyo kamashini kene aka akakulabomba nge nsandesande shakashika ishaba mu mulopa kakulamoneka

[Abatusuminishe]

Chromosomes: © Phanie/ Photo Researchers, Inc.

[Akabokoshi pe bula 8, 9]

Amalwele Yakalamba 6 Ayo Bafilwa Ukupwisha

Badokota balesambilila sana ifingi pa fya kundapa kabili kuli ubuyantanshi sana mu kupanga ifya kundapila abantu. Nangu cili ifi, amalwele yambukila yacili yalecusha abantu icalo conse. Amalwele ayepaya abantu ayo twalalandapo e po yacili pa calo.

HIV/AIDS

Abantu napamo 60 milioni balilwala ubulwele bwa HIV, kabili abantu napamo 20 milioni balifwa ku bulwele bwa AIDS. Mu mwaka wa 2005, kwali abantu na bambi 5 milioni abayambwile ubu bulwele e lyo abafwile kuli AIDS baali 3 milioni. Pa bafwile paali abana ukucila pali 500,000. Abengi abalwala HIV tabakumanisha ukupoka umuti wingabafwa.

Ukupolomya

Ukupolomya kwaba pa malwele yakalamba ayepaya sana abantu mu fyalo ifipiina. Cila mwaka abafwa kuli ubu bulwele balafika 4 bilioni. Icileta ukupolomya tushishi twalekanalekana utuba mu menshi ya fiko nelyo mu fya kulya. E lyo cimbi busali. Cila mwaka ubu bulwele bulepaya abantu ukucila 2 milioni.

Maleria

Cila mwaka abantu 300 milioni balalwala maleria. Abafwa cila mwaka balafika 1 milioni, kabili abana e bafwa sana. Mu Afrika umwana umo alafwa kuli ubu bulwele nga papita amasekondi 30. Ukulingana ne fyasosele akabungwe ka World Health Organization (WHO), “abasambilila sayansi tabalati basange umuti uwingaposha bwangu ubulwele bwa maleria nelyo uwingabufumyapo kabili abantu abengi balatwishika nga kukaba no muti wa musango yo.”

Kansakala

Mu 2003, kansakala yaipeye abantu ukucila pali 500,000. Ubu bulwele ubwipaya sana abana abanono, bulambukila bwangu sana. Cila mwaka abantu 30 milioni balambula kansakala. Lelo ifi twalandapo filapapusha pantu palipite myaka 40 apo basangila umuti wa kucingilila kansakala uubomba bwino sana kabili uushakosa no mutengo.

Akalaso

Akabungwe ka World Health Organisation katile, abana abafwa ku kalaso bengi ukucila abafwa ku malwele yambi. Abana napamo 2 milioni abashilafisha imyaka 5 balafwa ku kalaso cila mwaka. Mu Afrika na mu Southeast Asia e mo abana bafwa sana ku tulaso. Mu fyalo ifingi ifipatala tafyafula uko abantu bengaya ku kundapwa.

TB

Mu 2003, ubulwele bwa TB bwaipeye abantu ukucila 1,700,000. Icilesakamika sana badokota ca kutila kuli ubulwele bwa TB ubushileumfwa muti. Amalwele yamo aya TB tayapola ku miti yonse iibomfiwa sana kuli TB. Ubu bulwele bwafya sana ukupola nga ca kuti umulwele talenwa umuti ifyo afwile ukunwa nelyo nga alekela pa kati ukunwa umuti.

[Akabokoshi/​Icikope pe bula 9]

Imiti Ishili ya ku Cipatala Ileya Ilefula

Kwaba imiti iingi ibomfiwa pa kundapa iyo badokota ku fipatala batwishika. Iyi miti tulelandapo ni ilya iya mu mpanga ne miti imbi fye iishili ya ku cipatala. Mu fyalo ifipiina abantu abengi nga balwala, babomfya sana imiti ya mu mpanga. Abengi abapiina tabakwata indalama sha kuila ku cipatala nangu ukushita umuti, e lyo bambi na bo balitemwa fye imiti ya mu mpanga.

Na mu fyalo ifikankaala ukundapila abantu ku miti ishili ya ku cipatala kuleya kuleseeka. Muli uku kundapa, ifyaseeka sana, kulasa utunyeleti mu mubili, ukutina imishipa ya pa mfyufyu, ne miti ipeela umubili amaka ya kuposha ubulwele, kabili balabomfya ne fimenwa e lyo ne fintu fimbi fye ifyaba pano isonde. Na basambilila sayansi balisanga ukutila amalwele yamo yalapola nga babomfya fimo ifyo twalandapo. Lelo fimo kwena fyalitwishikwa nga filaposha amalwele bwino bwino. Apo iyi myundapile naiseeka sana, abantu abengi baleipusha nampo nga taileta amafya yambi. Mu fyalo ifingi abondapa abantu muli iyi nshila bacite fyo umo balefwaila. Ici calenga abantu ukutendeka ukubomfya imiti ingabaletela amafya, ne miti ingaba iya bufi, e lyo ne itwishikwa. Nangu ca kutila ico bafwaya kundapa umuntu, balupwa ne fibusa fyesu abashaishiba bwino ifya kundapa, ilingi balatendeka ukulanga abantu iyi miti. Ici cilenga bamo abo bapeela yi miti bakwata amafya yambi mu mubili.

Mu fyalo ifingi umwaba amafunde ya kukonka pa kundapa ukubomfya inshila tulandilepo, na badokota mu fipatala balitendeka ukubomfya ishi nshila pa kundapa abalwele. Na lyo line tapali nangu cimo icilanga ukutila uku kundapa kukalenga amalwele ukupwa pano calo.