Ubulwi bwa Kulwisha Ukulwala ne Mfwa—Bushe Bulecimfiwa?

TAKULI na kabili ukulwala, takuli na kabili imfwa! Ku bantu abengi ici kuti pambi caumfwika ngo kwelenganya kwa fye. Na kuba, nge fyo dokota wa fya cipatala kabili profesa uwaishibisha imibombele ya tushishi mu kwampana ne miti Wade W. Oliver alembele ukuti: “Ukutula pa lyashi lya kale ilyalembelwe mu kubangilila, ubulwele bwalimumunga mu kucishamo ishamo lya mutundu wa muntu . . . Ifikuko fikalamba fyalikumpulo muntu mu kuba no mwenso ukalamba . . . Ukulwala kwalimukonka kuli pe na pe.”

Bushe kuliko umulandu uuli onse uwa kusumina ukuti ukwaluka kukalamba kuli mupepi? Bushe sayansi ya fya cipatala ili iyapalamisha ku kufumyapo ukulwala konse kabili nangu fye ni mfwa?

Ukwabulo kutwishika, badokota na bakasapika balicita umulimo wa kusungusha mu kulwisha ubulwele. Muntu nshi uwaebwa bwino uwingafilwa ukutasha pa kundapa kwatunguluka ukwa kolera, uko kwanonkwa mu kupelako ukulola ku mpela ya mwanda wa myaka uwalenga 19, nelyo ukusangwa kwa muti wa mu nyeleti uwa kulwisha kampasa wa kutiinya? Ulya muti wa mu nyeleti wasangilwe mu 1796 kuli Edward Jenner ukufuma ku bulwele bwa ku nsota sha mabele ya ŋombe ubwacepako ubusanso. Mu 1806, presidenti wa United States Thomas Jefferson alumbulwile ukuyumfwa kwa bengi bambi lintu alembele kuli Jenner ukuti: “Ukobe kubelebesha kusuma ukwa kuti umutundu wa muntu te kuti ubale ulabe ukuti walibako uwa mweo; inko sha ku nshita ya ku ntanshi bakeshiba ukupitila mu lyashi lya kale lyeka fye ukuti kampasa wa makankamike e ko aali.”

Mu kulundapo, ukutunguluka kwa kusapika kwa fya cipatala mu kulundana na malwele pamo ngo kufimba kwa mishipa ya mutima no bulebe na fyo fine fifwile ukusoselwa mu kusenamina kabili mu kubamo ukutasha. Kabili bantu fye abanono ilelo bashitasha pa kulunduluka kwa nomba mu kundapa kwa bulwele bwa ku mutima na kansa. Nangu ni fyo, abantu bacili balefwa ukufuma ku bulwele bwa mutima na kansa. Ubuyo bwa kufumyapo ubulwele bonse na malwele bwashinina ukuba ubwa kufyumfyuntuka.

Amalwele “Ayapya”

Mu kupusanako, inkulo ya lelo iyamona ukwisa kwa CAT (ukubebeta kwa kupima ukubomfya ifikope fya X-ray) no kukuula cipya cipya ukwa mbali sha mubili na kabili yalimona ukutendeka kwa fya kufumamo “fipya” ifya malwele, pamo ngo bulwele bwa Legionnaires, toxic shock syndrome, no bulwele bwasabankanishiwa mu kusaalala ubwainikwa AIDS.

Ca cine, abengi balatwishika bupya bwaba shani aya malwele yaba. Icipande muli U.S.News & World Report cilandapo ukuti, mu milandu imo, amalwele ayo ayabako pa nshita iitali yalipimwa bwino mu kulungikwa kabili no kupeelwa amashina yapya. Ubulwele bwa Legionnaires, ku ca kumwenako, mu kubalilapo bwaishibikwe mu 1976, lelo kuti pambi bwapiminwe bubi bubi nga kalaso kalengwa no tushishi tutandanya. Mu kupalako, toxic shock syndrome kuti pambi ku numa yaishibikwe mu cilubo nga scarlet fever.

Nangu ni fyo, impendwa ya malwele yamoneka mu kukanatwishika ayapya nga nshi. AIDS ukwabulo kutwishika e yacilapo kwishibikwa pali aya. Ubu bulwele bwa kulemanika kabili ubwa kulenge mfwa bwaishibikwe no kwinikwa mu kubalilapo mu 1981. Na bumbi ubulwele bwaishibikwa panono “ubupya” ni purpuric fever iya ku Brazil. Bwasangilwe mu Brazil mu 1984 kabili bwakwata icipimo ca mfwa icatunganishiwa ukuba 50 peresenti.

Takuli Ukundapwa Ukuleenekelwa

E co, te mulandu no kubombesha kwawamisha ukwa muntu, ukundapa kwakumanina kabili ukubelelela ku ntenda sha buntunse takuleenekelwa nakalya. Ca cine ukuti avareji wa cipimo ca butali bwa bumi ubwa bantunse alingilishiwako mupepi ne myaka 25 ukutula umwaka wa 1900. Lelo uku kwaluka kwalicitikako apakalamba pa mulandu wa mibombele yapikana iyo yacefyako ubusanso bwa kufwa mu kati ka bunya nelyo ubwaice. Ubutali bwa bumi ubwa muntu mu kutendekelako bwaikalilila pa “myaka amakumi mutanda ne kumi” iya muli Baibolo.—Ilumbo 90:10, King James Version.

Muli ifyo caleteleko ilyashi lintu Anna Williams afwile mu December 1987 pa mushinku wa 114. Ukulanda pa mfwa ya kwa Miss Williams, kalemba wa mukululo alembele ukuti: “Basayantisiti batontonkanya ukuti imyaka 115 ukufika ku 120 nakalimo e cipimo ca pa mulu ica kukokola kwa buntunse. Lelo mulandu nshi ici cilingile ukubele fyo? Mulandu nshi umuntu afwila pa numa ya myaka 70, 80, nelyo fye 115?”

Muli ba 1960, basayantisiti ba fya cipatala basangile ukuti insandesande sha buntunse shimoneka ukukwata amaka ku kwakanishiwa imiku 50 epela. Lintu ici cipimo cafikwapo, cimoneka ukuti takuli nangu cimo icingacitwa ku kusungilila insandesande ishumi. Ici cikongamina ku kupilika imfundo ya mu kubangilila iya sayansi ukuti insandesande sha buntunse kuti shapusunsuka kuli pe na pe nga ca kuti shapeelwe imibele yalinga.

Lunda ico ku mimwene ine ine iya kuti ukucula kwa buntunse kwacitwa no muntu. Nge fyo kasapika umo mu kubamo ukutontonkanya asondwelele ukuti: “Amalwele tayacimfiwa ukupitila mu kundapa kwa miti ya fya cipatala kweka. Ilyashi lya kale ilya bulwele lyakakililwa pamo ne fya kusangwilako fya kwangalila capamo ne mibele.”

World Health Organization yamwene ukuti: “Twaliicena fwe bene, mu kusubila ukuti sayansi, badokota ne fipatala bakasanga ukundapa, mu cifulo ca kucincintila ifya kulenga fine ubulwele mu cifulo ca ntanshi. Kwena te kuti twikale ukwabula ifibombelo fya kusakamana ifya cipatala ifyo mu cine cine fipususho bumi, lelo lekeni twishibe ukuti tafilundako ku ‘butuntulu’ bwesu—fitwaafwa fye ukukanafwa. . . . Ukutuninkisha ku kuyonaula ukwa kwa kapeepa no unwa, ifya kufumamo pa muntontonkanya no mubili uwa kukanakwate ncito—ifi fyaba e fimo ifya ‘malwele ayapya.’ Mulandu nshi tusuminishisha ‘icikuko ca busanso bwa pa musebo,’ ico icitapa ubumi no kukufya ubukumu bwesu ubwa ndalama?”

Ubulwele, ukulwala, ukucula, ne mfwa muli ifyo ficili na ifwe nga nshi. Nangu ni fyo, twalikwata umulandu wa kulolesesha ku ntanshi mu kucetekela ku nshita lintu kushakatale akubako ukulwala na kabili takwakabe imfwa. Icacila na po ukuwamisha, kwalibako umulandu uuli onse uusuma uwa kusumina ukuti iyo nshita ili mupepi.

[Akabokoshi pe bula 4]

‘AMALWELE YA EGUPTI’

Ukuti abantu balilwisha ubulwele ukwabulo kutungulula ukutula pa nshita sha mu kubangilila calimonwa nangu fye ni muli Baibolo. Mose, ku ca kumwenako, acitile ukuloshako kwa kufwailisha ku ‘malwele yonse ayabipa aya Egupti.’—Amalango 7:15.

Ifi mu kumonekesha fyasanshishemo umubamba, ukupolomya, kapansa, icikuko ca fibukulo, na ophthalmia. Abantu ba kwa Mose bapuswike ku malwele ya musango yo apakalamba pa mulandu wa fibelesho fya busaka ifyasumbuka ifyabikilwe pali bene kwi Funde lya cipingo.

Ukubebeta kwasakamanisha ukwa fitumbi fyabakwa ifya bena Egupti, nangu cibe fyo, kwafumamo ukwishiba kwa bwingi na bumbi ubwa ‘malwele ya Egupti.’ Aya yasanshishemo arthritis, spondylitis, amalwele ya meno ne ncendwa, appendicitis, na gout. Ukulemba kwa kusabankanya ukwa mu kubangilila ukwa fya cipatala, ukwaishibikwe nga Ebers Papyrus, kulumbula fye na malwele pamo nga fimumena, ukukalipwa kwa mu mala ne libu, ubulwele bwa shuga, ifibashi, ukukalipa no kukashisha amenso, na bunkomamatwi.

Bashiŋanga ba fya cipatala aba pa kale abena Egupti balyeseshe apapela maka yabo ukufumyapo aya malwele, bamo ukusanguka fye ababelesha nga nshi mu mabala yabo aya fya miti. Kalemba wa lyashi lya kale uwa ku Greece Herodotus alembele ukuti: “Icalo [Egupti] caisulamo bashiŋanga ba fya cipatala; umo ondapa fye amalwele ya menso; umbi ayo aya ku mutwe, ameno, mu mala, nelyo ifilundwa fya mu kati.” Nangu cibe fyo “umuti” wa bena Egupti uwingi wali mu cine cine wa butotelo uwa cimbepa kabili uwataluka kuli busayansi.

Bashiŋanga ba fya cipatala aba muno nshiku baliipakisha ukutunguluka kwakulilako mu bulwi bwabo ubwa kulwisha ubulwele. Nalyo line, kasapika wa fya cipatala Jessie Dobson apeele iyi nsondwelelo ya kusonsomba ukuti: “Cinshi, lyene, cingasambililwa ukufuma ku kusambilila kwa bulwele bwa nkulo yapita? Ukusondwelela kwa cinkumbawile ukufuma ku kufwailisha kwa bushinino kumoneka ukuba ukwa kuti amalwele no kukalipwa ukwa nshita yapita tafyapusana mu kumonekesha kuli ayo aya nomba . . . Mu kushininkisha ukulamuka konse no kubombesha ukwa kusapika abalwele kwacite finono ku kufumyapo ubulwele.”—Disease in Ancient Man.