Mafya Nshi Abapiina Bapitamo?

UBUPIINA kuti bwaipaya umuntu. Abapiina sana tabakwata ifya kulya fyakumanina, amenshi ayasuma, umwa kwikala, indalama sha kuyila ku cipatala, isha kutwalila abana ku sukulu, kabili balabulisha ne fintu fimbi. Abapiina sana bafika kuli 1 bilioni, kabili iyi mpendwa kuti yalingana na bantu bonse mu India. Lelo abantu abengi abekala mu ncende pamo nga ku fyalo fyabela ku masamba ya Bulaya na ku kapinda ka ku kuso aka America, tabatala abamonapo umuntu umupiina sana. Kanshi natulandeko pa bapiina bamo.

Ba Mbarushimana bekala ku Rwanda, mu Africa, balyupa balikwata na bana basano. Umwana wabo uwalenga 6, afwile ku bulwele bwa maleria. Ba Mbarushimana batile: “Batata balyakenye impanga yabo mu fiputulwa 6, lelo impanga bampeele yalicepele sana ica kuti napingwilepo ukukuukila ku tauni no lupwa lwandi. Ine no mukashi wandi tubomba incito ya kusendela abantu amabwe no mucanga, kabili pa kusenda tulonga mu masaka. Ing’anda twikalamo tayakwata amawindo. Tutapa amenshi pa cishima caba pa kapokola. Ilingi line tulya fye umuku umo, lelo nga takuli aba kusendela amabwe no mucanga, ninshi ubo bushiku tatwalye nangu kamo. Ubushiku tushikwete ifya kulya, nshifwaya kwikala pa ng’anda pantu ndomfwa ububi ukumona abana bandi balelila insala.”

Ba Victor na ba Carmen bekala ku Bolivia mwi tauni lyabela ukutali sana no musumba. Incito babomba ya kubila insapato kabili bakwata abana basano. Bekala mu muputule umo uo basonkela mu ng’anda ya kale iya maloba. Iyi ng’anda ilaloka kabili tamwaba na malaiti. Pe sukulu lyaba kuli iyi ncende palifula sana abana ica kuti ba Victor bapangile fye idesiki lya mwana wabo pa kuti alesambilila. Ba Victor na bena mwabo benda amakilomita 10 ukuya mu kuteeba inkuni sha kwipikila ifya kulya na menshi ya kunwa. Ba Carmen batile: “Tatwakwata icimbusu, kanshi tuya fye ku mumana, kabili mu mumana mwine e mo abantu basamba no kupoosa ifisooso. Ilingi line abana balalwala.”

Ba Francisco na ba Ilídia bekala ku mushi mu Mozambique. Bakwata abana abanono bane; umo afwile kuli maleria ilyo aba ku cipatala bakene ukumuteka pa kuti bamundape. Ba Francisco na ba Ilídia balima umupunga ne fyumbu pa ncende yabo iinono, kabili ifyo balima balya mu myeshi itatu. Ba Francisco batile: “Limo tatukwata ifya kulya pantu imfula tailoka e lyo limo abapuupu baleba, kanshi pa kusanga umwa kuliila, ntema insengu no kuya mu kushitisha aba makuule. Na kabili ine no mukashi wandi tulaya mu kuteeba inkuni mu mpanga, apo twenda ama-awala yabili. Tusenda icifinga cimo cimo. Icifinga cimo tucibomfya ukwipikila pa mulungu umo, e lyo cimbi tulashitisha.”

Abantu abengi batontonkanya ukuti mu calo mwaliba ubwafya kabili tamwaba umulinganya pantu umuntu umo pa bantu 7 mupiina nga ba Mbarushimana, ba Victor, na ba Francisco, libe ninshi kwaliba abantu abengi nga nshi abakankaala. Bamo balyesha ukucitapo fimo pa kupwisha ubupiina. Icipande cakonkapo cilelanda pa fyo abantu baesha ukupwisha ubupiina na pa fyo benekela ku ntanshi.

[Icikope pe bula 2, 3]

Ba Carmen na bana babo babili baletapa amenshi mu mumana

Ifyo Baesha Ukupwisha Ubupiina

ABAKANKAALA balipwisha ubupiina bwabo. Lelo fyonse ifyo baesha pa kupwisha ubupiina bwa bantu bonse fyalikaana ukubomba. Mulandu nshi? Pantu abakankaala tabafwaya umuntu uuli onse nelyo icili conse ukonaula icuma cabo ne shina bapanga. Imfumu Solomone iya bena Israele yalembele ukuti: “Moneni! ifilamba fya batitikishiwa, lelo tabakwete uwa kubasansamusha, kabili abalebatitikisha balikwatishe amaka.”—Lukala Milandu 4:1.

Bushe abantu abacindikwa kabili abakwata amaka kuti bapwisha ubupiina mu calo? Umupashi wa kwa Lesa walengele Solomone ukulemba ukuti: “Moneni! fyonse fya fye kabili kuuma fye umwela. Icapondama te kuti cololoke.” (Lukala Milandu 1:14, 15) Nga twatontonkanya pa fyo abantu baesha ukupwisha ubupiina kuti twasumina ukuti aya mashiwi ya cine.

Amapange ya Kufwaya Ukupwisha Ubupiina mu Calo

Mu myaka ya ba 1800, ilyo ifyalo fimo fyanonkele icuma pa mulandu wa mafakitare fyakwete na makwebo fyalecita, bashimucindikwa bamo batontonkenye pa nshila sha kupwishishamo ubupiina. Bushe ubukumu bwe sonde bwali no kulasalanganina mu fyalo fyonse?

Bamo batontonkenye ukuti nga kwaba imitekele ya sosholizimu, e kutila imitekele ya kuti abantu bonse balemwenamo mu cuma ca calo nelyo iya komyunizimu, iya kuti ubuteko e buletungulula fyonse ifya makwebo, te kuti kube icalo icingaba icipiina. Abakankaala bena tabatemenwe. Lelo abantu abengi balitemenwe ukuti umuntu onse mu calo afwile ukulabombesha no kulasekelamo mu kubombesha kwakwe. Abantu abengi balesubila ukuti ifyalo fyonse fikasumina imitekele ya musango yu pa kuti abantu bakaleikala bwino. Ifyalo fimo ifikankaala fyalisumine iyi mitekele kabili fyalipangile no tubungwe utwalaile ukuti lyonse fye twali no kulasakamana abekala calo. Ifi fyalo fitila fyalipwisha ubupiina bwine bwine ubwa bantu mu fyalo fyabo.

Lelo iyi mitekele tayapwishishe bukaitemwe mu calo. Filya balefwaya ukuti abantu bakalebombela icalo pa kuti na bambi bakalemwenamo ukucila ukuti abene fye e bo balemwenamo tafyabombele. Bamo tabalefwaya ukulaculila abapiina, pantu bamwene ukuti bamo basangwike abanang’ani pa mulandu wa kuti balebapeela fye ifyo balekabila. Amashiwi yaba mu Baibolo ya cine, ayatila: “Pano isonde tapaba umuntu umulungami uucita icisuma lyonse kabili uushibembuka. . . . Lesa wa cine apangile abantu abatambalala, lelo abene nabafwaya ukucita ifintu ifingi.”—Lukala Milandu 7:20, 29.

Inshila imbi iyo balemona ukutila kuti yapwisha ubupiina baleita ukuti American Dream, iya kuti umuntu onse nga abombesha kuti aba umukankaala. Ifyalo ifingi fyatendeke ukukonka imitekele iyo balemona ukuti e yalengele icalo ca America ukuba icikankaala, e kutila ukuleka abantu ukuisalila bakateka, ukulatungulula ifya makwebo, no kulacita amakwebo ne fyalo fimbi. Lelo te fyalo fyonse fyaishileba ifikankaala pantu icalenga icalo ca America ukuba icikankaala te mitekele fye. Ni co calikwata sana ubukumu kabili cilacita amakwebo ne fyalo ifingi ukwabula ubwafya. Cimbi icalengele ukuti ifi fyalo fiba ifikankaala ca kuti ilyo ifyalo fyonse ficita amakwebo, fimo fiyafilebelako fye ifikankaala e lyo fimbi fibelako fye ifipiina. Bushe ifyalo ifikankaala kuti fyakoseleshiwa ukula-afwa ifyalo ifipiina?

Bushe Amapange ya Bena America aya Kupwisha Ubupiina Yalibombele?

Pa numa ya Nkondo ya Calo iya Bubili, ifyalo fya mu Bulaya balifyonawile kabili abengi balifwile ku cipowe. Ubuteko bwa ku America bwalisakamene ukumona imitekele ya sosholizimu yayaileseeka mu Bulaya. E ico, pa myaka ine, bwalefumya indalama ishingi nga nshi isha kwafwilisha ubulimi na mafakitare mu fyalo fya mu Bulaya ifyali no kulakonka imitekele ya bena America. Balemona ukuti aya mapange yali no kupwisha ubupiina. Ifyalo ifingi ifyabela ku masamba ya Bulaya, fyatendeke ukukonka imitekele ya bena America, kabili no bupiina bwalicepele. Bushe bali no kupwisha ubupiina mu calo conse?

Ilyo abena America bamwene ukuti amapange yabo yabomba bwino, batampile ukwafwilisha ifyalo ifipiina mu calo conse. Balefipeela indalama isha kukuulila ifipatala, amasukulu, ukupanga imisebo, no kutendeka ubulimi. Abena America balisumine ukuti umulandu baleafwila ifyalo ifipiina wa kuti icalo cabo cimwenemo. Ifyalo fimbi na fyo fyalyeseshe ukula-afwilishako ifyalo ifipiina. Ilyo papitile imyaka 60, ninshi balipoosa indalama ishingi nga nshi ukucila pa sho abena America bapoosele, basangile ukuti ifyo bale-enekela tafyacitike. Kwena, ifyalo fimo ifyali kale ifipiina fyalishileba ifikankaala, maka maka ifya ku kabanga ka Asia. Lelo ifyalo ifingi fyalitwalilile ukuba ifipiina, nangu cingati ubwafwilisho fyapokelele bwalengele ukuti abana abengi baleya ku sukulu kabili bwalengele no kuti impendwa ya bana abalefwa icepe.

Umulandu Ukwafwilisha Ifyalo Ifipiina Kushapwishisha Ubupiina

Ukwafwilisha ifyalo ifipiina ukuba ifikankaala kwalyafishe sana ukucila ukwafwilisha ifyalo ifyali ifikankaala ifyo baonawile mu nkondo. Ukutula fye na kale, ifyalo fya mu Bulaya fyalikwete amafakitare, amakwebo ayakalamba, ne misebo iisuma. Icalekabilwa fye kuwamya ifyaonaike. Lelo nangu ifyalo ifipiina balefipeela indalama sha kupangilamo imisebo no kukuulilamo amasukulu ne fipatala, fyalitwalilila ukuba ifipiina pantu tafyakwata amakwebo yene yene, tafyakwata ubukumu, kabili tafyakwata ne fyalo fya kucita na fyo amakwebo.

Amafya ayalenga ubupiina e lyo na mafya ayo ubupiina buleta yalyafya ukupwisha. Ku ca kumwenako, amalwele yalaleta ubupiina, e lyo ubupiina nabo bulaleta amalwele. Abana abashilya ifya kulya ifisuma tabakwata sana amaka kabili imitontonkanishishe yabo taiba bwino ica kuti nga bakula, te kuti basakamane bwino abana babo. Cimbi ca kutila ifyalo ifikankaala nga fyapeela ifyalo ifipiina ifya kulya, ninshi bashibulimi na bashitisha ifya kulya aba muli ifyo fyalo ifipiina tabakwate ukwa kushitisha ifilyo, icilenga ukuti ubupiina bucililemo. Ukupeela ifyalo ifipiina indalama nako limo kulaleta amafya yambi: Calyanguka ukwiba indalama isho batumine, kanshi kuti calenga abantu ukuba no bufufuntungu, no bufufuntungu kuti bwalenga icalo ukucilamo ukuba icipiina. Kanshi ukwafwilisha ifyalo ifipiina takupwisha ubupiina pantu takufumyapo ifilenga ukuti kube ubupiina.

Ifilenga Ubupiina

Ifilenga sana ubupiina fyalo, amabuteko, na bantu abaitemwa abafwaya fye ukuipakamisha. Ku ca kumwenako, bakateka ba mu fyalo ifikankaala tababika amano ku kupwisha ubupiina mu calo conse pantu babasala fye ku bantu, e co bafwaya ukusekesha ababasalile. E ico, tabasuminisha bashibulimi ba mu fyalo ifipiina ukushitisha ifyo balima ku fyalo ifikankaala pa kuti bashibulimi aba mu fyalo ifikankaala bebapoka ubukwebo. E lyo kabili bakateka ba mu fyalo ifikankaala balafwilisha sana bashibulimi babo pa kuti bashitishe ifyo balima ukucila bashibulimi aba mu fyalo ifipiina.

Kanshi icilenga ubupiina ni bakateka na bantu pantu bafwaya ukucita fye ifya kuisekesha. Solomone uwalembeleko Baibolo atile: “Umuntu atekela umuntu munankwe ku kumucusha.”—Lukala Milandu 8:9.

Bushe kwaliba isubilo ilya kuti ubupiina bukapwa? Bushe kuti kwaba ubuteko ubwingalenga abantu ukwaluka?

[Akabokoshi pe bula 6]

Ifunde lya kwa Lesa Ilyalecefyako Ubupiina

Yehova Lesa apeele abena Israele amafunde ayali no kulenga abengi ukukanaba abapiina. Amafunde yatile, ulupwa lonse, ukufumyako fye aba mu mukowa wa kwa Lebi uwa bashimapepo, bafwile ukulupeela impanga. Ubupyani bwaleba fye bwa lupwa pantu tabaleshitisha impanga umuyayaya. Mu mwaka walenga 50, balebwesesha impanga ku mwine nelyo ku lupwa lwakwe. (Ubwina Lebi 25:10, 23) Nga ca kuti umuntu ashitisha impanga pa mulandu wa kulwala, ubusanso, nelyo ubunang’ani, balemubwesesha mu mwaka wa Buntungwa ukwabula ukumulipilisha. Takwaleba ulupwa ulwaletwalilila ukuba ulupiina.

Ifunde lya kwa Lesa na limbi lyalisuminishe umuntu uuli ne nkongole ukuishitisha mu busha. Balemupeelela limo indalama pa kuti alipile inkongole. Nga tailubwile, mu mwaka walenga 7 balemulekako kabili balemupeela imbuto ne fiteekwa pa kuti akayetendeka ukulima. E lyo kabili, nga ca kutila umupiina akongola indalama, Ifunde lyalileseshe umwina Israele ukulomba umwina Israele munankwe isha kulundapo. Ifunde na kabili lyatile abantu tabalingile ukulalobolola mu mbali ya mabala yabo, pa kuti abapiina baletooleleshamo. E ico takwali umwina Israele uwali no kulalombelesha.—Amalango 15:1-14; Ubwina Lebi 23:22.

Lelo ilyashi lya kale lilanga ukuti, abena Israele bamo balisangwike abapiina. Cinshi calengele? Abena Israele tabakonkele Amafunde ya kwa Yehova. Icafuminemo ca kutila, abantu bamo basangwike abakankaala abakwete impanga e lyo bambi baishileba abapiina abashakwete impanga, nga filya cali mu fyalo ifingi. Icalengele ukuti mu Israele mube abapiina, ni co bamo balisuulile Amafunde ya kwa Lesa kabili balefwaya fye ifingabawamina.—Mateo 22:37-40.

Imbila Nsuma ku Bapiina

ICEBO CA KWA LESA catulaya ukuti: “Abapiina tabakalabwe umuyayaya.” (Amalumbo 9:18) Baibolo ilanda na pali Kabumba wesu ukuti: “Mufumbatula iminwe yenu no kupeela ica mweo conse ifyo cilefwaya.” (Amalumbo 145:16) Ifi Lesa atulaya mu Cebo cakwe fikacitika. Lesa wa Maka Yonse kuti acitila abantu ifyo bakabila ifingapwisha ubupiina. Finshi abapiina bakabila?

Umwina Africa uwasambilila ifya bunonshi atile, ico ifyalo ifipiina fikabila ni “kateka uwa cikuuku.” Apilibwile ukuti pa kupwisha ubupiina, kufwile kwaba umuntu uwakwata amaka kabili uwa cikuuku. Kanshi kuti twatila, kateka uwingapwisha ubupiina afwile ukuteka icalo conse, pantu icalenga sana ukuti kube ubupiina ni co ifyalo tafyalingana mu fya bunonshi. E lyo kabili kateka uwingapwisha ubupiina afwile ukufumyapo icilenga kube ubupiina, ne ci, ni bukaitemwe bwesu. Ni kwi kwingasangwa kateka wa musango yu?

Lesa atumine Yesu pano calo ku kubila imbila nsuma ku bapiina. Ilyo Yesu aimine no kubelenga amashiwi yalelanda pa mulimo Lesa amupeele, atile: “Umupashi wa kwa Yehova waba pali ine, pantu ansubile ukuti mbile imbila nsuma ku bapiina.”—Luka 4:16-18.

Imbila Nsuma Cinshi?

Lesa alisala Yesu ukuba Imfumu. Iyi ni mbila nsuma. Yesu e Kateka uukapwisha ubupiina pantu (1) akateka icalo conse kabili alikwata amaka nga nshi; (2) alomfwila abapiina inkumbu kabili asambilisha abasambi bakwe ukulasakamana abapiina; e lyo (3) kuti afumyapo icalenga kube ubupiina, e kutila bukaitemwe ubo twafyalwa nabo. Lekeni tulande pali ifi fintu fitatu.

1. Yesu alikwata amaka pa bantu bonse Icebo ca kwa Lesa cilanda pali Yesu ukuti: “Bamupeele ukuteka . . . pa kuti abantu na bantu bonse, aba nko ne ndimi bamubombele.” (Daniele 7:14) Bushe mwamona ifyo cikawama ilyo mu calo conse mukaba fye ubuteko bumo? Takwakabe ukulwila ubukumu bwa calo. Abantu bonse bakalasekelamo. Yesu umwine alaile ukuti akaba Kateka uukakwata amaka pa calo conse. Atile: “Nabampela amaka yonse mu muulu na pano isonde.”—Mateo 28:18.

2. Yesu aleikatilwa abapiina inkumbu Inshita yonse iyo Yesu aali pe sonde, aleikatilwa abapiina inkumbu. Ku ca kumwenako, kwali umwanakashi uwali no bulwele bwa kufuma umulopa pa myaka 12, kabili ukwabula no kutwishika umulopa walecepa sana. Alipoosele icuma cakwe conse ku ba kumundapa lelo tapolele. E ico, ailekumya ku ca kufwala ca kwa Yesu, alesubila ukuti alapola. Ukulingana na Mafunde, onse uo ali no kukumya ali no kukowela. Lelo Yesu alimumfwilile uluse. Amwebele ukuti: “We mwana, icitetekelo cobe nacikuposha. Kabiye umutende, kabili upolelele na ku bulwele bobe ubwabipisha.”—Marko 5:25-34.

Amasambilisho ya kwa Yesu yalikwata amaka ya kwalula imitima ya bantu pa kuti nabo baleikatilwa bambi inkumbu. Ku ca kumwenako, tontonkanyeni pa fyo Yesu ayaswike umwaume uwalefwaya ukwishiba ifyo engacita pa kuti alesekesha Lesa. Uyu mwaume alishibe ukuti Lesa afwaya ukuti tuletemwa abanensu. Lelo aipwishe Yesu ukuti: “Nga kanshi umunandi nani?”

Pa kumwasuka, Yesu alandile icilangililo icaishibikwa nga nshi ica mwaume uwalefuma ku Yerusalemu aleya ku Yeriko uo ifipondo fyasanshile no ‘kumusha impondo.’ Shimapepo uwapitile mu musebo ulya apitile ku mbali. Umwina Lebi na o acitile cimo cine. “Lelo umwina Samaria umo uwalepita mu musebo ulya afikile apali uyu muntu uo bapumine, kabili ilyo amumwene, amumfwilile uluse.” Asambile ifilonda fyakwe no kumutwala ku ng’anda ya beni kabili alipile umwine wa ng’anda ya beni ukuti alemutensha. Lyena Yesu amwipwishe ukuti: “Nani pali aba . . . uwali umunankwe wa wawile mu fipondo?” Ayaswike ukuti: “Uwamumfwilile uluse.” E lyo Yesu amwebele ati: “Kabiye, ulecita ifyo fine na iwe.”—Luka 10:25-37.

Abantu abasanguka Inte sha kwa Yehova balasambilila aya masambilisho ya kwa Yesu kabili balaaluka no kutendeka ukwafwilisha abalekabila ubwafwilisho. Ku ca kumwenako, umwanakashi wa ku Latvia uulemba ifitabo alembele pa fyo alwele ilyo ali mu nkambi ya kucushishamo abantu iya mu Potma muli ba 1960. Alembele ukuti: “Inshiku shonse nalwele [ba Nte] e balentensha. Balensakamana bwino nga nshi.” (Women in Soviet Prisons) Alandile no kuti: “Inte sha kwa Yehova bamona ukuti, mulimo wabo ukwafwilisha umuntu uuli onse, te mulandu no ko apepa nelyo icalo afumako.”

Ilyo ifintu fyaninine umutengo ica kuti ba Nte bamo aba mu Ancón ku Ecuador tabakwete incito nelyo indalama, ba Nte banabo batontonkenye pa nshila ya kusangilamo indalama isha kubapeela; baleipika ifya kulya ifya kuya mu kushitisha ku balondo abalefuma mu kwipaya isabi ubushiku (pa cikope cili ku kulyo). Bonse mu cilonganino balebombela pamo ukubikako fye na baice. Lyonse baletampa ukwipika na 1 koloko ya bushiku pa kuti ilyo abalondo balebwela ku ma 4 koloko ya ku maca, ninshi ifya kulya nafipya kale. Indalama basangilemo balishakenye ukulingana ne fyo Nte umo umo alekabila.

Ifi fya kumwenako filanga ukuti ifyo Yesu alecita ne fyo alesambilisha fyalikwata amaka ya kwalula imitima ya bantu ica kuti nabo balatampa ukwafwa abalekabila ubwafwilisho.

3. Yesu alikwata amaka ya kwalula abantu Abantu bonse mu calo bafwaya fye ukucita ifingabawamina. Baibolo ita ici ukuti ulubembu. Nangu fye mutumwa Paulo alembele ukuti: “Awe ifyo ciba ni fi: lyonse ilyo mfwaya ukucita icalungama, nsanga ndecita icabipa.” Lyena alandile no kuti: “Nani akampokolola kuli uno mubili uulentwala ku mfwa? Ndetootela Lesa pantu akampususha muli Yesu Kristu.” (Abena Roma 7:21-25) Paulo alelanda pa fyo Lesa akabomfya Yesu ukupokolola bakapepa ba cine ku lubembu bapyana, ulusanshamo na bukaitemwe, ubulenga ukuti kube ubupiina. Bushe Yesu akacita shani ifi?

Pa numa ninshi Yesu alibatishiwa, Yohane Kabatisha aebele abantu ukuti: “Moneni, Umwana wa mpaanga uwa kwa Lesa, uulesenda ulubembu lwa ba mu calo!” (Yohane 1:29) Nomba line mu calo mukaba fye abantu abo bakalubula ku lubembu, ulusanshamo no kulafwaya fye ukucita ifingatuwamina. (Esaya 11:9) Pali iyi nshita ninshi Yesu alifumyapo ifilenga ubupiina.

Ala cisuma nga nshi ukulatontonkanya pa nshita ilyo abantu bonse bakakwata ifyo bakabila! Icebo ca kwa Lesa citila: “Bakekala umuntu onse mwi samba lya mwangashi wakwe, na mwi samba lya mukunyu wakwe, tapakabe no wa kubatiinya.” (Mika 4:4) Aya mashiwi yalanda pa nshita ya ku ntanshi ilyo bonse bakalabomba incito iyo bakalasekelamo, ukwabula uwa kubatiinya, kabili bakaipakisha ukwikala mu calo umushakabe ubupiina. Ala mwandini Yehova akalumbanishiwa.