UBWAFYA BWALIKO: Abalembele Baibolo e lyo na baleikopolola balebomfya amacinda ne mpapa.a (2 Timote 4:13) Bushe ifi balelembapo fyali no kulenga shani Baibolo ukonaika?

Amacinda yalalepuka, yalonaika bwangu kabili ifilembo balembapo filafuutika bwangu. Ba Richard Parkinson na ba Stephen Quirke, abasambilila sana pa fyo icalo ca Egypt cali batile: “Amacinda yalabola bwangu ica kuti ukwabula no kuposa inshita kuti yashala fye ubufungau bweka bweka. Nga mwasunga amacinda, kuti yafufuma nelyo ukubola nga ca kuti umo mwayabika muli umutonshi, kabili kuti bayalya kuli bakoswe, kabili nga baliyashiika kuti bayalya ku tushiishi, maka maka ku bubenshi.” Amacinda yamo ayo basangile baliyabikile umwali sana ulubuuto nelyo umutonshi, ne ci calengele yaonaika bwangu.

Impapa yalikosapo pa macinda, lelo nayo yine ilonaika nga tabaisungile bwino nelyo baibika umwakaba nelyo umwatalala sana, umuli sana umutonshi, nelyo umuli sana ulubuuto.b Impapa nayo balailya ku tushiishi. Icitabo ca Everyday Writing in the Graeco-Roman East cilanda ukuti, “Ifyebo fya kale tafyalekokola ukuloba.” Kanshi Baibolo ayonaika ne fyebo fyabamo nga fyaliloba.

IFYO CALI PA KUTI BAIBOLO ILOBA: Amafunde ya baYuda yatile imfumu yalingile ‘ukukopolwela mwi buuku Amafunde,’ e kutila amabuuku ya kubalilapo 5 aya mu Baibolo. (Amalango 17:18) Na kabili, bakalemba balikopolwele amabuuku ayengi ilyo umwaka wa 100 C.E. ushilafika, kabili aya amabuuku bakopolwele yalesangwa mu masunagoge ya mu Israele monse e lyo na ku Makedonia. (Luka 4:16, 17; Imilimo 17:11) Bushe cali shani pa kuti aya amabuuku yeloba ukufika na lelo?

Ba Philip W. Comfort abasambilila sana Icipingo Cipya batile: “Aba Yuda balebika ifimfungwa mu mitondo pa kuti fikonaika bwangu.” Abena Kristu nabo bafwile balitwalilile ukusunga ifimfungwa muli iyi nshila. Ici e calengele basange ifimfungwa fya mabuuku ya mu Baibolo ifingi mu mitondo, mu ncengo na mu ncende shimbi umushaba umutonshi kabili umwafiita.

IFISUMA IFYACITIKA: Ifimfungwa ifingi ifya mabuuku ya mu Baibolo ifyo balembele imyaka ukucila pali 2,000, e po fyaba ukufika na pali ino nshita. Takwaba ibuuku nangu limo ilya kale ilyakwata ifimfungwa ifingi nga Baibolo.

UBWAFYA BWALIKO: Bashimapepo abengi e lyo na bakateka tabalefwaya abantu ukwishiba ifyo Baibolo ilanda. Ilingi line balebomfya amaka bakwete ku kulesha abantu ukukwata Baibolo, ukuikopolola, nelyo ukuipilibula. Natulande pa fya kumwenako fibili:

• Muli ba 167 B.C.E.: Imfumu ya baGriki Antiochus Epiphanes, yalefwaya ukuti abaYuda balekonka imipepele ya baGriki, e ico yalibikileko icipope ca kuti bonaule ifimfungwa fyonse ifya Malembo ya ciHebere. Ba Heinrich Graetz abasambilila ilyashi lya kale batile, ababomfi bakwe “balelepula no koca ifimfungwa fya Mafunde nga bafisanga kabili baleipaya abantu abalebelengamo.”

• Pa kati ka mwaka wa 500 na 1500: Bashimapepo ba ku Katolika bamo balifulilwe pantu abantu bamo batendeke ukusambilisha ifyo Baibolo ilanda, mu nshita ya kulasambilisha intambi sha mu Katolika. E ico bashimapepo baletila abantu bonse abashali bashimapepo abalekwata amaBaibolo ni bampulamafunde, kabili balefwaya abantu balekwata fye Inyimbo sha mu ciLatin. Na kuba, pa nshita imo abakalamba be calici balibikileko ifunde lya kuti “balesokota mu mayanda ya bantu abo baletunganya ukuti balikwata amaBaibolo, kabili nga ca kuti bayasanga baleoca iyo ing’anda.”

Nga ca kuti abantu abalefwaya ukulofya Baibolo baliilofeshe, ninshi no bukombe bwabamo nga bwaliloba.

IFYO CALI PA KUTI BAIBOLO ILOBA: Nangu ca kuti Imfumu Antiochus yalefwaya ukulofya ifimfungwa fya Malembo mu Israele, pali ilya nshita ninshi abaYuda balitendeka ukwikala mu fyalo fimbi. Na kuba, abasambilila sana balanda ukuti ilyo inshita ya batumwa tailafika, abaYuda abengi tabaleikala mu Israele. Mu masunagoge ya baYuda mwaleba ifimfungwa fya Malembo. Ifi ifimfungwa balefibomfya mu myaka yakonkelepo, kabili Abena Kristu nabo balefibomfyako.—Imilimo 15:21.

Pa kati ka mwaka wa 500 na 1500, abantu bamo abatemenwe Baibolo balishipile nangu ca kuti balebacusha kabili balitwalilile ukupilibula no kukopolola Amalembo. Nangu ca kuti pali iyi inshita takwali ama mashini ya kupulintilako, ilyo umwaka wa 1500 taulafika ninshi balipilibula amaBaibolo mu ndimi ukucila pali 33. Lyena mu kuya kwa nshita, balitendeke ukupilibula no kupulinta amaBaibolo ayengi.

IFISUMA IFYACITIKA: Imfumu sha maka na bashimapepo ba bufi balefwaya ukulofya Baibolo, lelo balifililwe. Na kuba, Baibolo e citabo basabankanya sana no kupilibula. Mu Baibolo e mo aba mu fyalo fimo bafumya amafunde yamo ayo bakonka, e mo abantu bamo bafumya amashiwi yamo ayo balanda kabili yalilenga abantu abengi bayalula imibele yabo.

UBWAFYA BWALIKO: Baibolo tayalobele pa mulandu wa kuti ifyo balelembapo fyalebola kabili abantu balefwaya ukuilofya. Na lyo line, abalekopolola Baibolo bamo e lyo na balepilibula balefwaya ukwalula ubukombe bwabamo. Inshita shimo, aba bantu baleyalula ubukombe bwaba mu Baibolo pa kuti ileumfwana ne fyo basuminamo. Natulande pa fya kumwenako:

• Icifulo ca kupepelapo: Pa kati ka myaka ya ba 300 B.C.E. na ba 200 B.C.E., abalembele amabuuku ya kubalilapo 5 aya mu Baibolo aya bena Samaria balilundileko amashiwi na yambi pe lembo lya Ukufuma 20:17 aya kuti: “Ku Lupili lwa Gerisimu e ko mukakuule icipailo.” Abena Samaria balefwaya ukuti Amalembo yaleumfwana na filya bakuulile itempele lyabo pa Lupili lwa Gerisimu.

• Icisambilisho ca kuti muli Lesa umo mwaba abene batatu: Ilyo ne myaka 300 ishilapita ukutula apo bapwilile ukulemba Baibolo, kalemba uwasumine ukuti kwaba balesa batatu alilundileko amashiwi na yambi pe lembo lya 1 Yohane 5:7 aya kuti “ku muulu, Tata, Cebo, na Mupashi wa Mushilo: aba batatu baba muli umo.” Aya amashiwi tayalimo mu malembo ya kubalilapo. Ba Bruce Metzger abasambilila sana Baibolo batile: “Ukutula muli ba 500 C.E., aya amashiwi yalitendeke ukulasangwa sana mu fimfungwa beta ati, Old Latin na [Latin] Vulgate.”

• Ishina lya kwa Lesa: Bakapilibula abengi balifumishe ishina lya kwa Lesa mu Malembo pa mulandu na fimo ifyo abaYuda basumiinemo. Bapyanikishepo ishina lya kwa Lesa na malumbo pamo nga “Lesa” nelyo “Shikulu.” Aya amalumbo tabayabomfya fye kuli Kabumba, lelo balayabomfya na ku bantu, ku filubi ifyo babomfya mu kupepa kwa bufi, na kuli Satana.—Yohane 10:34, 35; 1 Abena Korinti 8:5, 6; 2 Abena Korinti 4:4.a

IFYO CALI PA KUTI BAIBOLO ILOBA: Nangu ca kuti abantu bamo abalekopolola Baibolo tababikileko amano kabili balebikamo ifya bufi, bambi balishibe sana ukukopolola kabili balebikako amano pa kukopolola. BaMasore bakopolwele Amalembo ya ciHebere ukufuma muli ba 500 C.E. ukufika muli ba 900 C.E. Aya amalembo e yo beta ati Amalembo ya baMasore. Abantu balanda ukuti baMasore balependa amashiwi ne filembo balekopolola pa kuti bashininkishe ukuti tapali ifyo balufyenye. Nga kwaba ifyo baletwishika mu malembo balekopololamo, balelondolola pe samba. BaMasore tabalefwaya ukwalula amashiwi ayaba mu Baibolo. Ba Professor Moshe Goshen-Gottstein balembele ukuti: “BaMasore balemona ukuti ukwalula amashiwi mu Baibolo mulandu uukalamba sana.”

Ifimfungwa na fimbi ifingi ifyo basanga filafwilisha abasambilila sana Baibolo ukumona ifilubo bakapilibula bapanga muno nshiku. Ku ca kumwenako, pa myaka iingi bashimapepo balesambilisha ukuti ifimfungwa fya ciLatin e fyo bapilibula bwino sana. Ici e calengele batwalilile ukupilibula cilya icilubo ico tulandilepo pa kubala icaba pali 1 Yohane 5:7. Ici icilubo e mo caba na muli Baibolo ya mu ciNgeleshi iyaya sana ululumbi iya King James Version. Nomba bushe cali shani ilyo basangile ifimfungwa fimbi? Ba Bruce Metzger balembele ukuti: “Amashiwi yaba pe lembo lya [1 Yohane 5:7] tayaba mu fimfungwa fyonse ifya kale pamo nga ifimfungwa fya: ciSyriac, ciCoptic, ciArmenian, ciEthiopic, ciArabic, na ciSlavonic, lelo yaba fye mu fimfungwa fya ciLatin.” Ici calengele ukuti ilyo balepituluka muli Baibolo ya King James Version na maBaibolo yambi bafumyemo aya amashiwi.

Bushe ifi ifimfungwa fya kale filanga ukuti ubukombe bwa mu Baibolo tabwayaluka? Ilyo basangile ifimfungwa mupepi na Bemba Wafwa mu 1947, abasambilila sana Baibolo balitendeke ukulinganya ifimfungwa fya ciHebere ifya baMasore kuli ifi ifimfungwa ifyo balembele imyaka ukucila pali 1,000 ilyo baMasore bashilatendeka ukulemba. Umo pa balepituluka mu fimfungwa ifyo basangile mupepi na Bemba Wafwa atile, icimfungwa fye cimo “kuti calenga twashininkisha ukuti ubukombe bwa mu Baibolo tabwayalwike nangu ca kuti abaYuda balekopolola fye Amalembo ku minwe pa myaka 1,000.”

Mu librare ya Chester Beatty Library iyaba mu Dublin, ku Ireland, mwaliba ifimfungwa fya macinda ifya mabuuku mupepi na yonse aya Bwina Kristu aya ciGriki, kabili mwaliba ne fimfungwa ifyo balembele muli ba 100 C.E., ifyo balembele ninshi papitile fye imyaka nalimo 100 ukutula apo bapwilile ukulemba Baibolo. Icitabo ca Anchor Bible Dictionary citila: “Mu fimfungwa fya macinda mwaliba ifyebo ifingi ifingatwafwa ukumona ukuti ifyaba mu maBaibolo tubomfya fya cine.”

IFISUMA IFYACITIKA: Apo balisanga ifimfungwa fya kale sana ifingi, calilenga belayalula ifyebo ilyo balepilibula Baibolo. Ilyo ba Sir Frederic Kenyon balelanda pa Malembo ya Bwina Kristu aya ciGriki batile: “Baibolo yalikwata ifimfungwa ifingi ifilanga ukuti amashiwi yabamo ya cine ukucila ifitabo fimbi ifya kale, kabili takwaba umuntu nangu umo uwasambilila sana Baibolo uwingalanda fye mu bufumacumi ukuti ifyebo fyaba mu Malembo ya Bwina Kristu aya ciGriki fyalyaluka.” Ba William Henry Green nabo balandile pa Malembo ya ciHebere ukuti: “Takwaba icitabo ica kale ico bapilibula bwino nge fyo bapilibula Amalembo ya ciHebere.”