Icipandwa 33

Finshi Mfwile Ukwishiba Pali Fwaka?

Belenga ifili apa no kuconga ✔ pa tubokoshi ico ulefwaila ukulapeepa fwaka.

□ Ndefwaya ukwishiba ifyo kumfwika

□ Nshilefwaya ukusakamikwa

□ Nshilefwaya abanandi balenseka

□ Ndefwaya ukondako

Nga nauconga pa fili pe bula 237, ico ulefwaila ukulapeepa tacipusene ne co abaice banobe abapeepa batampiile ukupeepa kabili ifyo uletontonkanya e fitontonkanya na bambi abafwaya ukulapeepa.a Ku ca kumwenako:

Ukwishiba fye ifyo cumfwika. Tracy atile, “Nalefwaya ukwishiba ifyo ukupeepa kumfwika. Napokele fwaka ku o nalesambilila nankwe no kuyapeepa.”

Ukufwaya ukukanasakamikwa no kukonkelesha abanandi. Nikki atile, “Abanandi ku sukulu baleti, ‘Ndefwaya ukupeepa!’ kabili nga bapeepa baleti, ‘Eya, nomba naumfwako bwino!’ Na ine nga nasakamikwa, nalefwaya ukupeepa.”

Ukufwaya ukondako. Samantha atile, “Ico abakashana bamo bapeepela kufwaya ukonda. Ukupeepa kwawamapo ukucila ukunashako ukulya!”

Lelo nga ulapeepa nelyo e lyo ulefwaya ukutendeka ukupeepa, ilyo ushilasonteka fwaka tala tontonkanya. Wiba kwati lisabi ililelya aka kulya akali ku ndobo. Ca cine ukuti isabi lyalaumfwa bwino ukulya aka kulya akali ku ndobo, lelo lyaikatwa no kufwa! Kanshi pa kuti ifintu tafikubipile ufwile ukulakonka ifyo Baibolo ilanda, no kulabomfya “amano.” (2 Petro 3:1) Asuka aya mepusho.

Finshi Waishibapo pa Kupeepa Fwaka?

Conga mu tubokoshi utuli pe samba nga cine nelyo bufi.

a. Nga ndepeepa nshakalesakamikwa sana.

□ Cine □ Bufi

b. Pa kupeepa nshakalemina ifyushi fyonse.

□ Cine □ Bufi

c. Ukupeepa takwakandwalike ukufikila nakula.

□ Cine □ Bufi

d. Nga ndepeepa e lyo abakashana bankatemwa sana.

□ Cine □ Bufi

e. Nga ndepeepa fwaka, takuli umbi uukaculilamo.

□ Cine □ Bufi

f. Lesa tasakamana nampo nga nshipeepele nelyo iyo.

□ Cine □ Bufi

Amasuko

a. Bufi. Nangu ca kuti ukupeepa kuti kwacefyako amafya ayo umuntu uulefwaya ukuleka ukupeepa engakwata, basayantisiti basanga ukuti nicotine iiba muli fwaka ilafusha ama hormones ayalenga umuntu ukusakamikwa sana.

b. Bufi. Abafwailisha pa fyo fwaka icita ku mubili wa muntu basanga ukuti ifyushi ifingi ifyo umuntu amina pa kupeepa filekala mu mubili wakwe.

c. Bufi. Nangu ca kuti teti ulwale apo pene fye, lelo umubili obe kuti waya uleonaika. Bamo balakunkuma lintu bapeepa umushanga wa kubalilapo fye. Ukupeepa kulacefya umwela usuma uwingila muli bapwapwa kabili kuti kwalenga walwala icifuba icishipola. Kabili inkanda yobe kuti yafunyanya bwaice bwaice. Ukupeepa kuti kwalenga ne filundwa fya mfwalo ukuleka ukubomba bwino kabili kuti kwalenga uletulumuka sana kabili kuti waba uwa nkumbabulili.

d. Bufi. Ba Lloyd Johnston abafwailisha pa lyashi lya fwaka basangile ukuti abalumendo abapeepa fwaka “tababatemwa sana ku bakashana abengi.”

e. Bufi. Icushi ca fwaka cilepaya abengi cila mwaka; nga ulepeepa kuti walenga balupwa lobe ne fibusa, ne fitekwa ukulwala.

f. Bufi. Bonse abafwaya ukucita ifyo Lesa afwaya bafwile ukuisangulula “kuli fyonse ifikowesha umubili.” (2 Abena Korinti 7:1) Ukupeepa fwaka kulakowesha umubili. Te kuti ube cibusa wa kwa Lesa nga wasalapo ukuikowesha, ukuilwalika no kulwalika bambi.—Mateo 22:39; Abena Galatia 5:19-21.

Ifyo Wingacita

Kuti wacita shani umunobe nga akupeela fwaka? Ulingile ukwasuka mwi shiwi ilyakosa ati, “Awe, nshipeepa.” Nga akupatikisha nelyo nga atendeka ukukuseka, ishiba ukuti ni we ulingile ukusalapo ifyo ulefwaya. Nalimo kuti watila:

● “Nshipeepa pantu nalishiba ifyo fwaka ingonaula ubumi bwandi.”

● “Kwaliba ifyacindama ifyo mfwaya ukucita ku ntanshi, nomba nga ndepeepa kuti nafwa bwangu.”

● “Bushe ni we ufwile ukunsalilako ifya kucita?”

Nga filya abaice tulandilepo muli cino cipandwa basosele, nalimo ni we ulefwaisha ukupeepa. Nga ni we, kuti cawama watontonkanya pali aya mepusho:

● ‘Bushe nkasangamo ubusuma mu kupeepa fwaka? Tutile nasalapo ukulapeepa fwaka pa kuti fye bambi bantemwe, bushe bakantemwa nangu ca kuti nshilecitako ifingi ifyo balecita? Bushe abantu abafwaya ukuti ngonaule ubumi bwandi, e bo ningatemwa ukula-angala nabo?’

● ‘Ni ndalama shinga nkalaonaula mu kushita fwaka e lyo no kushita imiti nga nalwala, kabili bushe abantu bakatwalilila ukumpeela umucinshi?’

● ‘Bushe ndefwaya ukonawila bucibusa bwandi na Lesa pali fwaka?’

Nomba, kuti wacita shani nga walikunkuma ukupeepa fwaka? Kuti wacita shani nga ulefwaya ukuleka?

Ifyo Wingaleka

1. Ishiba ico Ulefwaila Ukuleka. Lemba ico ulefwaila ukuleka ukupeepa kabili ulebelengapo cila nshita. Ukufwaya ukuti Lesa alekumona uwasanguluka kuti kwakwafwa ukuleka ukupeepa.—Abena Roma 12:1; Abena Efese 4:17-19.

2. Ebako abengakwafwa. Bambi nga tabaishiba ukuti ulapeepa, bebe pa kuti bakwafwe. Bebe no kuti ulefwaya ukuleka, no kuti ulefwaya bakwafweko. Nga ulefwaya ukulabombela Lesa, pepa kuli ena pa kuti akwafwe.—1 Yohane 5:14.

3. Lemba ubushiku ukaleka ukupeepa. Conga pali kalenda ubushiku upangile ukuti e bo ukaleka ukupeepa, ilyo kwashala imilungu ibili nelyo umulungu umo. Eba balupwa ne fibusa ukuti pali ubu bushiku ninshi waleka ukupeepa.

4. Poosa fwaka yonse iyo ukwete. Ilyo ubushiku bwa kulekelapo bushilafika, fwaya mu ng’anda, muli motoka na mu fya kufwala fyobe fyonse imishanga yonse iilimo no kuipoosa. Kabili poosa no twa kwashishako fwaka, macisa e lyo na kabale ka kuponeshapo imito ya fwaka.

5. Ifya kucita nga icilaka ca kupeepa caisa. Ulenwa sana amenshi ne fya kunwa ifyo bapanga ukufuma ku fisabo kabili ulelaala sana. Ishiba ukuti icilaka ca pa nshita fye iinono lelo ubusuma bwa kulekela ukupeepa bwena te bwa pa nshita iinono!

6. Wilacita ifingalenga walafwaya ukupeepa. Wilasangwa umo balepeepa fwaka nelyo ukucita ifingalenga wafwaya ukupeepa. Na kabili ufwile ukuleka ukwangala na banobe abapeepa fwaka.—Amapinda 13:20.

Wibepwa

Cila mwaka, amakampani ayapanga fwaka yalapoosa indalama ishingi sana ku kusabankanya ubukwebo bwabo. Ni bani maka maka bafwaya ukuti baleshita fwaka? Ifyebo fimo ifya nkaama ifya kampani kamo fyatile: “Abaice nga batendeka ukupeepa fwaka bakatwalilila ukulashita fwaka na lintu bakula.”

Wilaleka abapanga fwaka balekonawila indalama. Ninshi wingalekela balekonawila indalama? Aba makwebo e lyo na banobe abapeepa fwaka, tabafwaya ukuti waba no bumi ubusuma. Wilakonka ifyo balelanda, lelo ulekonka ifyo Baibolo ilanda kabili ulecita “ifingakuwamina.”—Esaya 48:17.

[Futunoti]

ILEMBO ILIKWETE ICISHINKA CIKALAMBA

“Tuisangulule kuli fyonse ifikowesha umubili . . . no kuba aba mushilo.”—2 Abena Korinti 7:1.

IFYO WINGACITA

Wilatila, ‘Nalakulamo fye umuku umo.’ Ilingi line abacita ifi balatendeka ukupeepa na kabili.—Yeremia 17:9.

BUSHE WALISHIBA UKUTI . . . ?

Fwaka ya kusheta fye, yalikwata sana nicotine ukucila na ilya iya kupeepa kabili muli iine fwaka mwaliba ifingalenga umuntu alwala kansa ya pa mukoshi na mu kanwa.

ifyo ndefwaya ukubombelapo!

Umwana we sukulu munandi nga ampatikisha ukupeepa fwaka nkacita ifi ․․․․․

Ifyo ningatemwa ukwipusha abafyashi pali ili lyashi ni fi ․․․․․

AMEPUSHO YA KUTONTONKANYAPO

● Nangu walishiba ububi ubwaba mu kupeepa fwaka, cinshi limbi wingafwaila ukupeepa?

● Cinshi calenga ushininwe ukuti ukupeepa fwaka kubi?

[Amashiwi pe bula 240]

Abanandi nga bampeela fwaka, nseka fye e lyo nabeba nati, ‘Iyo, nshipeepa pantu nshifwaya ukulwala kansa.’’’—E fyalandile Alana

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 241]

Bushe Ibange Lyalibipa Sana?

Ellen uwikala ku Ireland atile, “Bamo batila ukupeepa ibange kulalenga balabako ku mafya kabili batila tamwaba ububi ubuli bonse mwi bange.” Bushe na iwe walyumfwapo abantu balelanda ifi pe bange? Mona ifyo abantu balanda nga fya cine nelyo fya bufi.

Ubufi. Ibange talyabipa.

Icine. Ififuma mu kupeepa ibange ifyo basanga ni fi: abapeepa balalaba sana, tabasambilila bwangu ifintu, balambula bwangu amalwele, kabili tabakwata sana insuuna. Ibange kuti lyalenga umuntu ukulasakamikwa sana kabili kuti lyamupenya na kabili kuti alatunganya fye abantu no kubatiina. Abana abafyalwa kuli banamayo abapeepa ibange ilingi tabomfwa sana, tababika sana amano ku fyo bambi balelanda kabili cilabafya ukupingulapo pa fintu.

Ubufi. Icushi ce bange calibapo bwino ukucila ica fwaka.

Icine. Icushi ce bange calicilapo nga nshi ukubipa ukucila ica fwaka. Pantu muli ici cushi mwaliba tar iingi sana iyonaula umupita umwela e lyo cilakwata sana carbon monoxide iingila mu mulopa. Ubukali bwaba mu mishanga 5 iye bange, ubwingalenga umuntu ukulwala kansa, kuti bwalingana no bukali bwaba mu mishanga yonse iiba mu cipaketi cimo ica fwaka.

Ubufi. Ibange talilenga umuntu ukukunkuma.

Icine. Abaice abasakamikwa sana nga bapeepa ibange tabafwaya ukuleka ukulipeepa. Bambi besa mu kunkunkuma pa numa ya kulipeepa inshita iitali. Kabili, casangwa ukuti abaice abapeepa ibange e babomfya na sana imiti imbi iikola pamo nga cocaine.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 244]

Ifyo Fwaka Icita ku Mubili Obe

Mona ifyo abantu babika pa fipepala fya fwaka bamoneka; kabili ulinganye ifyo ifikope ku fyo fwaka icita ku mubili obe.

Mu kanwa na pa mukoshi Fwaka kuti yalwalika umuntu kansa ya mu kanwa ne ya pa mukoshi

[Icikope]

Kansa ya pa lulimi

Umutima Imishipa ilakosa kabili ilacepa sana ica kuti umwela wa oxygen ulafilwa ukufika bwino ku mutima, ne ci cilenga umuntu ukulwala ubulwele bwa ku mutima

[Icikope]

Umushipa naucepa

Bapwapwa Fwaka ilonaula umupita umwela, ilalenga mwafimba, kabili ilenga uupeepa ukulwala kansa kuli bapwapwa

[Icikope]

Pwapwa ya upeepa fwaka

Bongobongo Fwaka ilalenga umuntu ukulwala stroko

Inkanda Fwaka kuti yalenga inkanda ya mwaice ukulamoneka kwati ya mukote

Ameno Ilalenga ameno ukufiita

Mu mala Fwaka ilaleta kansa ya mu mala

Indusha Ilalenga umuntu ukulwala kansa ku ndusha

Icisu Fwaka ilaleta kansa ku cisu

Imfyo Ilalenga umuntu ukulwala kansa ya ku mfyo

[Icikope pe bula 239]

Filya ciba kwi sabi ililekonkelela aka kulya kali ku ndobo, e fyo cingaba na ku upeepa fwaka

Icipandwa 34

Cinshi Ukunwisha Ubwalwa Kwabipila?

Kuti wa-asuka shani aya mepusho? Conga ✔ mu kabokoshi ukulingana ne fyo wa-asuka.

Bushe abanobe balanwa ubwalwa nangu ca kutila tabakumanya imyaka ya kunwinapo nelyo bushe balanwisha ubwalwa?

□ Ee □ Awe

Bushe abanobe balikupatikishapo ukunwa ubwalwa?

□ Ee □ Awe

Bushe walinwishapo ubwalwa?

□ Ee □ Awe

BAMO abanwisha ubwalwa batila banwina ukukolwa. Lipoti ya kabungwe ka ba U.S. National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism yatile “umwaume nga anwa amabotolo ya bwalwa 5 nelyo ukucilapo mu kukonkana ninshi anwisha, e lyo umwanakashi nga anwa ayali 4 nelyo ukucilapo mu kukonkana ninshi na o anwisha.”

Nga walitunkwapo ukunwisha nelyo ukunwa nangu ca kutila taulakumanya imyaka ubuteko bwasuminisha ukutampilapo ukunwa, ishiba ukuti te iwe weka. Imisepela iingi balanwisha sana ubwalwa.a Lelo ipushe ati, ‘Bushe nalishiba bwino bwino umulandu mfwaila ukunwa ne fingafumamo nga ndenwa ubwalwa?’ Ku ca kumwenako, kuti wa-asuka shani aya mepusho? Asuka nga cine nelyo bufi? Conga ✔ mu kabokoshi ukulingana ne fyo wa-asuka, e lyo umone ne fishinka fyalakonkapo.

a. Ico abaice banwina ni co balitemwa ifyo ubwalwa bumfwika.

□ Cine □ Bufi

b. Apo baice kabili baliba no bumi ubusuma, ifibi ififuma mu kunwisha tafibakuma sana nga filya fikuma abakalamba.

□ Cine □ Bufi

c. Ukunwisha ubwalwa te kuti kukwipaye.

□ Cine □ Bufi

d. Baibolo yalilesha ukunwa.

□ Cine □ Bufi

e. Ukulwala e cabipa fye icifuma mu kunwisha.

□ Cine □ Bufi

a. Ico abaice banwina ni co balitemwa ifyo ubwalwa bumfwika. Icasuko—Bufi. Ilyo balefwailisha ku Australia pali ili lyashi, abaice bamo pa bo baipwishe batile ico banwina kufwaya fye ukukanamoneka ukuti balishalila nga bali na banabo. Ku United States kwena, abaice abengi batile abanabo e babapatikisha ukunwa. E lyo bambi nabo batile ico banwina kufwaya fye ukulabako ku mafya.

b. Apo baice kabili baliba no bumi ubusuma, ifibi ififuma mu kunwisha ubwalwa tafibakuma sana nga filya fikuma abakalamba. Icasuko—Bufi. Icipande cali muli magazini ya Discover catile: “Ukufwailisha kwa ndakai kulelanga ukuti abaice abanwa ubwalwa balebika ubumi bwabo mu bwafya.” Mulandu nshi? “Abaice abanwa sana balonaula bongobongo wabo.”

Ukunwa lyonse ubwalwa na kabili kulalenga umuntu ukukwata sana imfine, inkanda ukufunyanya bwangu, ukwina sana, ukumfwa ububi nga tanwine, no kulabomfya imiti iikola. Kabili kuti kwaonaula imishipa, ilibu, no mutima.

c. Ukunwisha ubwalwa te kuti kukwipaye. Icasuko—Bufi. Ukunwisha ubwalwa kulalenga oxygen ukukanafika kuli bongobongo; ifilundwa fimo fimo ifyacindama ku mubili wa muntu kuti fyaleka ukubomba bwino. Pa fishibilo paba ukuluka, ukufenta, ukucula ukupeema. Limo umuntu kuti afwa no kufwa.

d. Baibolo yalilesha ukunwa ubwalwa. Icasuko—Bufi. Baibolo tayalesha ukunwa ubwalwa, kabili tayakanya abaice ukusangalala. (Amalumbo 104:15; Lukala Milandu 10:19) Lelo, ufwile ukutendeka ukunwa mu kulinga ilyo wafika pa myaka ifwaikwa.—Abena Roma 13:1.

Nomba, ico Baibolo yalesha kunwisha ubwalwa. Amapinda 20:1 yatila: “Umwangashi ulaleta imiponto, ica kunwa icikola cilenga ulubuli, na onse uupumbukilamo muwelewele.” Ubwalwa kuti bwalenga wacita ifishalolamo! Ca cine, bulalenga waumfwa insansa pa nshita iinono, lelo nga wabunwisha, ‘busuma nge nsoka,’ no kukushiila amafya ayengi.—Amapinda 23:32.

e. Ukulwala e cabipa fye icifuma mu kunwisha. Icasuko—Bufi. Nga wakolwa, teti ube na maka ya kuicingilila ku fyabipa ifili fyonse—ukusanshako fye no kukucenda. Pa nshita imo ine, kuti waletelela bambi pa mulandu no kucita ifyabulamo amano. Baibolo itila umuntu nga anwisha, “tatontonkanya bwino kabili talanda bwino.” (Amapinda 23:33, Baibolo ya Today’s English Version) Kuti walenga abantu ukulakumona kwati tawakwata amano! Ifyabipa fimbi ififumamo fya kuti ifibusa ifisuma kuti fyakutaluka, kuti waba icikopo ku sukulu kabili kuti ulefilwa ukubomba imilimo ya pa ng’anda, kuti wacita umulandu ica kuti ne shina lyobe lyashala ku kapokola, kabili kuti waba umupiina.—Amapinda 23:21.

Icacindama sana, tontonkanya pa fyo ukunwisha ubwalwa kwingonaula bucibusa bobe na Lesa. Yehova Lesa afwaya ukuti ulemubombela no “kutontonkanya kobe konse”—tafwaya ukutontonkanya kobe ukonaulwa pa mulandu no kunwisha ubwalwa. (Mateo 22:37) Icebo ca kwa Lesa calilesha “ukunwensha umwangashi” e lyo no “kukolwakolwa.” (1 Petro 4:3) Kanshi, ukunwisha ubwalwa takumfwana no kufwaya kwa kwa Lesa, kuti kwalenga wafilwa ukuba cibusa wakwe.

Cinshi Walasalapo?

Bushe wakulakonkelesha fye abanobe abanwisha ubwalwa? Baibolo itila: “Bushe tamwaishiba ukuti nga muleituula nga basha ku uuli onse pa kuti mulemumfwila, ninshi muli basha ba uyo muntu pantu mulamumfwila?” (Abena Roma 6:16) Bushe kuti watemwa ukuba umusha wa banobe nelyo uwa bwalwa?

Finshi ufwile ukucita nga ca kuti watendeka ukunwisha ubwalwa? Angufyanya ukulanda na bafyashi bobe nelyo na cibusa uwakula mu mano pa kutila bakwafwilishe. Pepa kuli Yehova Lesa, kabili mulombe ukuti akwafwe. Na kuba, “e utwafwa lyonse ilyo tuli na mafya.” (Amalumbo 46:1) Apo ifibusa ilingi e filenga umuntu ukutendeka ukunwisha no kutampa ukunwa ilyo talakumanya ne myaka iifwaikwa, kanshi ufwile ukusala bwino aba kwangala nabo.b Teti canguke ukucita ifyo, lelo nga walomba ubwafwilisho kuli Yehova, kuti waleka ukunwisha ubwalwa.

[Amafutunoti]

ILEMBO ILIKWETE ICISHINKA CIKALAMBA

‘Cakolwa . . . akaba umupiina.’—Amapinda 23:21.

IFYO WINGACITA

Ishiba imilandu iilenga ukuti ulefwaya ukunwa. Kabili tontonkanya pa fintu fimbi ifyo wingacita, ifingalenga waba no bumi busuma nelyo ifingalenga wilapopomenwa sana.

BUSHE WALISHIBA UKUTI . . . ?

Ukulingana no kufwailisha kumo uko bacitile mu United States, basangile ukuti, “abanwa sana balalofwa ku sukulu, balashalila mu fya ku sukulu, balaicena sana, kabili balonaula ifipe.”

IFYO NDEFWAYA UKUBOMBELAPO!

Nga ca kuti abanandi balefwaya ukuti tunwe sana ubwalwa, nkalanda ati ․․․․․

Ifyo ningatemwa ukwipusha abafyashi pali ili lyashi ni fi ․․․․․

AMEPUSHO YA KUTONTONKANYAPO

● Mulandu nshi abanobe bafwaila ukuti na bambi bailunde kuli bena mu kunwa sana ubwalwa?

● Bushe ukunwa sana kuti kwalenga abakashana nelyo abalumendo ukukutemwa, ninshi wayasukila ifyo?

[Amashiwi pe bula 250]

“Abanandi tusambilila nabo nga bampeela ubwalwa, mbeba ati nangu nshinwine kuti naba ne nsansa.”—E fyalandile Mark

[Akabokoshi pe bula 249]

Ni Bani Abanwisha Sana Ubwalwa?

Ukulingana ne fyo bafwailishe abana be sukulu aba ku sekondari ku England, ku Scotland, na ku Wales, basangile ukuti pa baice abali myaka 13 na 14, 25 pesenti “batile balinwapo amabotolo 5 aya bwalwa pa kashita fye akanono.” E lyo hafu ya baice abali ne myaka 15 na 16 na bo batile balicitapo cimo cine. Dipartimenti ya ku United States iyo batila U.S. Department of Health and Human Services, yatile, “abaice 10.4 milioni ukutampila pa bali ne myaka 12 ukushinta ku myaka 20 balanwa ubwalwa. Pali aba, 5.1 milioni balanwa sana ubwalwa, kabili 2.3 milioni balanwa lyonse kabili imiku 5 mu mweshi balanwa ukucilamo.” E lyo ukufwailisha bacitile mu Australia kwasokolwele ukuti abakashana e banwa sana ubwalwa ukucila abalumendo, banwa amabotolo 13 ukufika kuli 30 pa nshita fye inono!

[Icikope pe bula 251]

Ubwalwa busuma nge nsoka