Icipanadwa 8

Kuti Nacita Shani pa Kuti Nkwate Ifibusa Ifisuma?

“Nga nakalipa, mfwaya uwakwebako. Nga ndi no bulanda, mfwaya uwakunsansamusha. Nga ndi ne nsansa, mfwaya uwakusansamukila pamo na ine. Naishiba ukuti calicindama ukukwata ifibusa.”—E fyalandile Brittany.

ABANA abanono bakabila abakwangala nabo. Imisepela yena ifwaya ukukwata ifibusa. Bupusano nshi bwaba pa fibusa fya bana abanono ne fya misepela?

Ifibusa abana bakwata fya kwangala fye na fyo.

Imisepela ifwaya ifibusa ifingacindamika ifyo yacindamika.

Baibolo itila: “Ukutemwa kwa kwa cibusa wa cishinka takupwa, kabili uyu cibusa ni munyina uufyalwa ilyo kuli ubucushi.” (Amapinda 17:17) Aya mashiwi yalanda pali cibusa uo watemwa sana, te muntu fye wangala nankwe!

Ishiba ukuti: Ilyo ulekula, ukalakabila abanobe

1. Abakwata imibele iisuma

2. Abacita ifyo Lesa afwaya

3. Abengalenga na iwe ulecita ifisuma

Icipusho: Kuti wacita shani pa kuti ukwate abanobe ababa ifi? Natulandepo.

Namba 1—Abakwata Imibele Iisuma

Ico ufwile ukwishiba. Te bonse abengaba ifibusa fisuma. Na Baibolo isosa ati, “kwaba bacibusa abafwaya ukuyonaula abene.” (Amapinda 18:24) Limbi kuti wapapa ukumfwa ifi. Nomba tontonkanyapo pali ifi fipusho: Bushe walikwatapo uo umona ukuti ni ‘cibusa’ obe lelo uukutemwa fye pa fyo wakwata nelyo pa fyo uumucitila? Bushe walikwatapo umunobe uulanda ifibi pali iwe ku mbali nelyo uukubepesha ubufi? Ifya musango uyu nga fyacitika kuti ca-afya ukucetekela ifibusa.a Uleibukisha ukuti calicindama ukukwata abanobe abanono aba mibele isuma ukucila ukukwata abengi lelo abakwata imibele yabipa!

Ifyo wingacita. Sala abanobe abakwata imibele iisuma iyo wingapashanya.

Yvette uuli ne myaka 17 atile, “Abantu abengi balanda ukuti cibusa wandi Fiona alikwata imibele iisuma. Ndefwaya ukuti e fyo abantu balelanda na pali ine. Ndakumbwa ifyo aba.”

Cita ifi fili pe samba.

1. Belenga Abena Galatia 5:22, 23.

2. Ipushe ukuti, ‘Bushe abanandi balikwata “ifisabo fya mupashi”?’

3. Lemba amashina ya banobe watemwisha. E lyo ulembe ne mibele iyo cila muntu akwata.

Ishina Imibele akwata

․․․․․ ․․․․․

Icingawama ukucita: Nga uleibukisha fye imibele yabipa pa banobe, kuti cawama ukutendeka ukufwaya ifibusa fimbi ifyakwata imibele isuma!

Namba 2—Abacita Ifyo Lesa Afwaya

Ico ufwile ukwishiba. Nga tautekenye ilyo ulesala abanobe pantu fye ulefwaisha ifibusa pali iyo nshita, e lyo limbi wingalufyanya pa kusala. Baibolo itila: “Uwangala na bawelewele akacula.” (Amapinda 13:20) “Abawelewele” te balya abashakwata amano ya ku sukulu. Lelo ni balya abakaana ukumfwila ukufunda kusuma kabili abafwaya fye ukucita ifyabipa. Aba te kuti bawame ukuba abanobe!

Ifyo wingacita. Ulesalulula abengaba abanobe. (Amalumbo 26:4) Tatuletila ufwile ukuba nakapatulula. Lelo ukusalulula tulelandapo kukwata amano ya ‘kumona apalekanina umulungami no mubifi, napalekanina uubombela Lesa no ushimubombela.’—Malaki 3:18.

Christopher uuli ne myaka 13, atile: “Ndatasha sana ukuti abafyashi balingafwile ukusanga abanandi abo nalingana nabo umushinku kabili abatemwa ukucita ifyo Lesa afwaya.”

Asuka aya mepusho:

Bushe nga ndi na banandi, ndatiina ukuti nalimo balampatikisha ukucita ifintu ifyo naishiba ukuti fibi?

□ Ee

□ Awe

Bushe ndatiina ukulanga abafyashi bandi abanandi pantu nalimo te kuti babatemwe?

□ Ee

□ Awe

Icingawama ukucita: Nga wa-asuka ukuti ee kuli aya mepusho, tendeka ukufwaya ifibusa ificita ifyo Lesa afwaya kabili ifyakwata imibele isuma.

Namba 3—Abengalenga na iwe Ulecita Ifisuma

Ifyo ufwile ukwishiba. Baibolo itila: “Ukwampana pamo na babi kulonaula imibele isuma.” (1 Abena Korinti 15:33) Lauren atile: “Abanandi nalesambilila nabo balentemwa fye nga ndecita ifyo balefwaya. Naletalalilwa sana, e ico nasalilepo ukulacita ifyo balecita pa kuti bantemwe.” Lauren asambilileko ukuti, nga ulekonkelesha fye fyonse ifyo abanobe balefwaya, kuti balekuteya fye nge cangalo. Kanshi abanobe te balingile ukulakutungulula!

Ifyo wingacita. Ulingile ukuleka ukwangala na abafwaya fye ulecita ifyo bacita. Nga wacita ifi, nalimo ukashala fye ne fibusa ifinono; lelo ukaba ne nsansa, kabili ukakwata ifibusa ifisuma, ifingalenga walacita ifintu ifisuma.—Abena Roma 12:2.

Jason uuli ne myaka 21 atile: “Umunandi Clint alitekanya kabili wa cikuuku, kabili alankoselesha sana.”

Ipushe aya mepusho:

Bushe nda-alula imifwalile, imilandile, no kucita ifyabipa pa kuti fye nsekeshe abanandi?

□ Ee

□ Awe

Bushe abanandi balansenda ku fifulo fyabipa ukwa kuti nga ndi neka te kuti njeko?

□ Ee

□ Awe

Icingawama ukucita: Nga wa-asuka ukuti ee kuli aya mepusho, ebako abafyashi bobe nelyo abakalamba bambi abo wacetekela pa kuti bakupandeko amano. Nga uli Nte ya kwa Yehova, kuti waya na kuli eluda umo mu cilonganino no kumweba ukuti ulefwaya akwafweko ifya kusala ifibusa ifingakwafwa ukuba ne mibele isuma.

BELENGELAPO NA FIMBI MU CIPANDWA 9 MWI BUUKU 2

[Futunoti]

ILEMBO ILIKWETE ICISHINKA CIKALAMBA

“Kwaba icibusa icilambatila ukucila munonko mwafyalwa nankwe.”—Amapinda 18:24.

IFYO WINGACITA

Nga ulecita ifyo Lesa afwaya, na bambi abacita ifyo afwaya bakakutemwa. Aba bene e bakaba ifibusa fyobe ifisuma!

BUSHE WALISHIBA UKUTI . . . ?

Lesa taba na kapatulula, lelo alasala uwingaba ‘umweni mwi tenti lyakwe.’—Amalumbo 15:1-5.

IFYO NDEFWAYA UKUCITA!

Pa kuti nsange ifibusa fisuma, mfwile ukucita ifi ․․․․․

Abakalamba abo ningatemwa baba ifibusa fyandi ni aba ․․․․․

Ifyo ningatemwa ukwipusha abafyashi pali ili lyashi ni fi ․․․․․

Amepusho Ya Kutontonkanyapo

● Mibele nshi wingatemwa sana cibusa obe ukukwata, kabili mulandu nshi?

● Mibele nshi ulingile ukukwata pa kuti ube cibusa musuma?

[Amashiwi pe bula 60]

“Ilyo abafyashi bandi balenkanya ukwangala ne fibusa fimo, nalemona kwati teti nsange bambi abakwangala nabo. Kwena ifyo abafyashi balenjeba fyali fye bwino, kabili ilyo natontonkenyepo bwino, nalilwike ukuti bengi abengaba ifibusa fisuma.”—E fyalandile Cole

[Akabokoshi pe bula 61]

Esha Ukucita Ifi

Landa na bafyashi bobe pa lwa fibusa. Bepushe umusango wa fibusa bakwete ilyo baali abaice nga iwe. Bushe balomfwa ububi nga baibukisha ifibusa basalile? Mulandu nshi bayumfwila ifyo? Bepushe ifyo wingataluka amafya yamo ayo bapitilemo.

Leka abafyashi bobe beshibe ifibusa fyobe. Nga taulefwaya abafyashi bobe beshibe ifibusa fyobe, ipushe auti, ‘Mulandu nshi nshilefwaila babeshibe?’ Bushe kwaliba ifyo abanobe bacita ifyo wishibe ukuti abafyashi bobe teti batemwe nga bafishiba? Nga e ko fyaba, ninshi ulingile ukucenjela sana ilyo ulesala ifibusa.

Ulekutikisha. Ulebika amano ku fyo abanobe bafwaya kabili ulebalangulukilako.—Abena Filipi 2:4.

Ule-elela. Wilaenekela ukuti abanobe tabakulalufyanya. “Ifwe bonse tulaipununa imiku iingi.”—Yakobo 3:2.

Uleshiilako umunobe inshita. Taulingile ukulaba no munobe inshita yonse. Ifibusa fya cine cine fikalakwafwa ilyo ulekabila ubwafwilisho.—Lukala Milandu 4:9, 10.

[Icikope pe bula 63]

Nga ca kuti ulekonka fye fyonse ifyo abanobe balefwaya pa kuti bakutemwe, kuti balekuteya fye nge cangalo

Icipandwa 9

Kuti Ndekaana Shani Amatunko?

Tapalapita na mamineti 10 ukutula apo Karen afikila ku parte, amona fye abalumendo babili bafika, nabasendapo fimo. Karen naishiba ifyo basendele. Alyumfwile uko aba balumendo balelanda ukuti kuli iyi parte kukaba ubwalwa ubwingi.

Ukwabula ukwenekela Karen aumfwa fye ishiwi lya muntu aishiba lyafuma ku numa. Atila, “Cinshi wiminine fye kwati tawishile ku parte? E imwe monawila abanenu ama parte.” Karen apilibuka, asanga fye cibusa wakwe Jessica naikata amabotolo ya bwalwa yabili ninshi e lyo bayesula fye. Jessica atambika Karen ibotolo limo kabili amweba ati, “Nshilefwaya unjebe ati uli mwaice sana uwa kuti te kuti unweko nangu fye ni panono!”

Karen talefwaya ukupoka ubwalwa. Lelo camwafya nga nshi ukukaana. Karen talefwaya umunankwe amumone kwati eshile mu konaula parte nga fintu acimweba. Na kuba Karen aishiba Jessica ukuti aliba ne mibele iisuma. Kanshi cinshi ena ashinganwena ubwalwa apo umunankwe Jessica alenwa? Kabili atontonkanya no kuti ‘ubu bwalwa fye, bwapusana no kubomfya imiti ikola nelyo ukucita ubulalelale.’

ILYO uli umwaice, kulaba ukutunkwa mu nshila ishalekanalekana. Ilingi line, ilyo abalumendo na bakashana baleangalila pamo e lyo kuba amatunko. Ramon umulumendo uuli ne myaka 17 atile, “Abakashana pa sukulu, baliba no mupampamina. Balitemwa sana ukwikataula abalumendo. Bafwaisha ukumona ifyo walacita nga bakwikata. Nangu wabalesha shani, bena batwalilila fye ukucita ifyo balefwaya!” Ifi e fyacitikile na Deanna, umukashana uuli ne myaka 17. Atile, “Umulumendo umo aishilenkumbatila. Nalimumine ku kuboko no kumweba nati, ‘Ndekelako. Nshifwaya icibeleshi!’”

Na iwe kuti watunkwa kabili amatunko te kuti yaleke. Amatunko yaba kwati muntu uwaba no mupampamina wa kukonkonsha pa cibi. Bushe ulatunkwa sana? Ku ca kumwenako fye, bushe ulatunkwa ukucita ifyakonkapo?

□ Ukupeepa

□ Ukutamba ifye shiku

□ Ukunwa ubwalwa

□ Ukucita ubulalelale

□ Ukubomfya imiti ikola

□ Fimbi

Nga wacongapo ✔ cimo pali ifi, witontonkanya ukuti kanshi te kuti ulinge ukuba Umwina Kristu. Kuti waishiba ifingakwafwa ukukaanatontonkanya pa fyabipa ne fyo wingakaana amatunko. Bushe kuti wacita shani? Cilaba bwino ukwishiba icilelenga ukuti uletunkwa ukucita ifyabipa. Tontonkanyapo pali ifi fitatu.

1. Ukukanapwililika. Apo tatwapwililika tufwaya fye ukulacita ifyabipa. Nangu fye mutumwa Paulo uwali Umwina Kristu uwakosa, alandile ukwabula ukupita mu mbali ukuti: “Ilyo mfwaya ukucita icalungama, nsanga ndecita icabipa.” (Abena Roma 7:21) Ca cine, nangu fye muntu uwaba ne mibele iisuma limo limo alakwata “ulunkumbwa lwa mubili no lunkumbwa lwa menso.” (1 Yohane 2:16) Lelo ukulatontonkanya fye pa kufwaya ukucita icabipa, kuti kwalenga walatunkwa sana. Na kuba Baibolo itila: “Ulunkumbwa, ilyo lwaimita, lufyala ulubembu.”—Yakobo 1:15.

2. Fimbi ifingalenga watunkwa. Konse fye uko wingaba kwaliba ifingakulenga ukucita ifyabipa. Trudy atile: “Pa sukulu na pa ncito, abantu balanda sana pa bulalelale. Ifyo batambisha pa TV na mu mafilimu, balafilenga ukumoneka kwati ubulalelale bwaliba fye bwino. Te lingi balangisha ifyabipa ififumamo!” Trudy alishiba ifyo ifibusa e lyo ne fya kutambatamba fingalenga umuntu ukucita ubulalelale pantu e fyamucitikile. Atile: “Ilyo nali ne myaka 16, nalemona kwati nalisangile umulumendo uwantemenwe icine cine. Bamayo banjebele ukuti nga natwalilila ukwangala nankwe nkapula ifumo. Nalipapile pa fyo bamayo banjebele! Ilyo papitile fye imyeshi ibili, nalikwete ifumo.”

3. “Ulunkumbwa lwa mu bulumendo.” (2 Timote 2:22) Aya mashiwi kuti yapilibula fyonse ifyo abaice bafwaisha ilyo balekula pamo nga, ukufwaya ukutemwikwa nelyo ukufwaya ukucindikwa. Ifi fintu kwena tafyabipa, lelo umuntu nga acilamo ukufifwaisha kuti camukosela ukucimfya amatunko. Ku ca kumwenako fye, ukufwaisha ukuti ucindikwe, kuti kwalenga walacita ifipusene ne fyo abafyashi bakufunda. Ifi e fyacitikile Steve ilyo aali ne myaka 17. Atile: “Napondokele abafyashi bandi pa numa fye ya kubatishiwa kabili nalecita fyonse ifyo bandeseshe ukulacita.”

Ifyo Wingacimfya

Ukwabula no kutwishika, ifintu fitatu ifyo tulandilepo kale filatitikisha sana abaice. Nangu cibe fyo, kuti waficimfya. Bushe kuti waficimfya shani?

● Ica kubalilapo, ishiba itunko ilyo ufilwa ukucimfya. (Ufwile naulishiba kale nga fintu wacilemba pe bula 65.)

● Ica bubili, tontonkanyapo pali ici cipusho, ‘Ni lilali ntunkwa sana ukucita ico cine cintu?’ Conga ✔ ilyo ulemona ukuti e lyo utunkwa sana:

□ Ku sukulu

□ Ilyo ndi neka

□ Ku ncito

□ Inshita imbi

Nga waishiba ilyo utunkwa, kuti cakwafwa ukwishiba ifya kucimfya itunko. Ku ca kumwenako fye, tontonkanya pa lyashi ilyo tulandilepo pa kutendeka kwa cino cipandwa. Bushe finshi Karen aumfwile ifyo aali no kwishibilako ukuti ku parte aali no kuya kwali no kuba ubwafya?

․․․․․

Finshi ali no kucita pa kuti eba muli bulya bwafya?

․․․․․

● Apo nomba nawishiba itunko kabili nawishiba ne nshita wingatunkwa, kanshi kuti wacitapo fimo. Ica kubalilapo fye, tontonkanya ifyo wingacita pa kuti wilatunkwa sana nelyo ifyo wingapwisha ubu bwafya. Lemba pano ifyo wingacita.

․․․․․

(Ku ca kumwenako: Nga lyonse ilyo wainuka ku sukulu usanga abanobe balepeepa kabili balakupatikisha ukupeepako, nalimo kuti caba bwino ukulapita inshila imbi uko bashisangwa. Pali kompyuta yobe nga palesa ifikope fye shiku kuti wabikapo amaprogramu ayengalacilikila ifyo fikope. Kabili, nga taulefwaya amaprogramu yamo aya pa Intaneti ulingile ukulembamo amashiwi ya fyo ulefwaya fye.)

Kwena, te matunko yonse wingataluka. Umuye nshiku, nalimo ukatunkwa ukucita icabipisha ilyo ushile-enekela. Bushe kuti wacita shani?

Ipekanye

Ilyo Yesu ‘bamutunkile kuli Satana,’ tapoosele ne nshita ukumukaana. (Marko 1:13) Cinshi amukaaniine? Pantu alishibe ifyo alekabila ukucita. Kabili alipangiile kale mu mutima ukuti lyonse fye akulaumfwila Wishi. (Yohane 8:28, 29) Kanshi Yesu alilandile bwino ilyo atile: “Ico nafumina ku muulu te ku kucita ukufwaya kwandi, lelo ni ku kucita ukufwaya kwa wantumine.”—Yohane 6:38.

Pe bula lyakonkapo, lemba imilandu ibili iyo ulingile ukukaanina itunko ukwata ilingi line kabili lemba ne fyo wingacita pa kuti wilatunkwa.

Imilandu ulingile ukukaanina ilyo itunko:

1 ․․․․․

2 ․․․․․

Ifyo wingacita pa kuti wilatunkwa:

1 ․․․․․

2 ․․․․․

Ico ulingile ukulaibukisha ca kuti, ilyo watunkwa ukucita icabipa kabili wacicita, ninshi watekwa ubusha ku lunkumbwa lobe. (Tito 3:3) Taulingile ukutekwa ubusha ku lunkumbwa. Ufwile ukuba uwakosa pa kuti ulecimfya ulunkumbwa ukucila ukuti ulunkumbwa lulekuteka ubusha. (Abena Kolose 3:5) Kabili ulepepa kuli Lesa pa kutila lyonse uleba uwakosa ukucimfya ulunkumbwa.—Mateo 6:13.a

BELENGELAPO NA FIMBI MU CIPANDWA 15 MWI IBUUKU 2

[Futunoti]

ILEMBO ILIKWETE ICISHINKA CIKALAMBA

“Lesa wa cishinka, kabili takamuleke ukweshiwa ubwesho ubo mushingashipikisha, lelo ilyo ubo bwesho bwaisa akafwaya na pa kuti mufuminemo pa kuti mube na maka ya kubushipikisha.”—1 Abena Korinti 10:13.

IFYO WINGACITA

Bomfya charti ileti “Ifyo Nkacita Abanandi nga Balefwaya Mbakonkelele,” iili pe bula 132 na 133 mu citabo citila Ifipusho Abacaice Bepusha ne Fyasuko Ifingabafwa, Ibuuku 2, pa kupekanya ifya kwasuka nga ca kuti umuntu umo akutunka ukucita icabipa.

BUSHE WALISHIBA UKUTI . . . ?

Lesa asobele ukuti Yesu akaba uwa cishinka. Lelo Yesu tali nge roboti ilicita fye ifyo balyeba ukucita, ena alikwete insambu sha kusala ifyo alefwaya ukucita. Ali uwa cishinka kuli Lesa pantu aleifwaila fye umwine. E co alepepela sana ilyo aletunkwa.—AbaHebere 5:7.

IFYO NDEFWAYA UKUBOMBELAPO!

Pa kuti nkaane amatunko mfwile ukucita ifi ․․․․․

Abantu bamo abo mfwile ukutaluka nelyo uko nshifwile ukuya nangu ifintu fimo ifyo nshifwile ukucitako ni ifi ․․․․․

Ifyo ningatemwa ukwipusha abafyashi pali ili lyashi ni fi ․․․․․

AMEPUSHO YA KUTONTONKANYAPO

● Bushe bamalaika kuti batunkwa ukucita ifyabipa?—Ukutendeka 6:1-3; Yohane 8:44.

● Ilyo wacimfya amatunko, bushe ulenga bambi ukucita cinshi?—Amapinda 27:11; 1 Timote 4:12.

[Amashiwi pe bula 68]

“Icingafwa ukukanacita ifyabipa ni co nalishiba ukuti Lesa alaba na ine kabili kuti angafwa inshita iili yonse!”—E fyalandile Christopher

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 67]

Esha Ukucita Ifi!

Ici cikope icilemoneka nga inkoloko ni kampasi. Yalikwata inshindano iisonta ku north (e kutila ku kapinda ka ku kuso). Lelo nga wabika magineti ku mbali ya kampasi, inshindano ilaleka ukusonta ku north. Lelo isonta ukuli magineti. Nga magineti epo ili, inshindano ilaleka ukusonta uko ifwile ukusonta.

Kampingu yobe yaba nga iyi kampasi. Nga waisambilisha bwino, ikalakwafwa ukupingula bwino ifyakucita. Ifibusa ifyabipa fyaba nga magineti. Kuti fyalenga wafuma mu nshila iisuma. Kanshi taufwile ukula-angala ne fibusa fya musango uyu kabili wilakonkelela ifintu ifingalenga walacita ifyabipa!—Amapinda 13:20.

[Icikope pe bula 69]

Ilyo watunkwa ukucita icabipa kabili wacicita ninshi watekwa ubusha ku lunkumbwa