Norway
KNUD PEDERSON HAMMER ali shimapepo mwi calici lya Baptist mu North Dakota ku America. Mu 1891, ena pamo no mukashi wakwe baishileba Abasambi ba Baibolo (Inte sha kwa Yehova pali nomba). Kabili mu 1892 aile no bwato ukubwelela ku calo ca ku mwabo. Ilyo apaleme aikalile fye ukulolesha ululamba lwa bemba wa Norwegian. Alefwaisha ukushimikila ifibusa na balupwa imbila nsuma.
Ilya nshita mu Norway mwali abantu nalimo 2 milioni kabili abengi balepepa kwi Calici lya Buteko ilya Lutheran. Knud alefwaisha ukwafwa abena Norway abali ne mitima iisuma ukwishiba Yehova, Lesa wa cine, no kubasambilisha ukuti Lesa uwaba no kutemwa toca ababembu mu mulilo. Alefwaya beshibe no Kuteka kwa kwa Kristu Ukwa Myaka Ikana Limo ukukalenga icalo ukuba paradaise.
Ilyo ubwato bwapaleme ku cabu, Knud aletamba ifyo icalo cawama. Na kuba mu Norway, mwaba impili ishitali ishimoneka ishabuuta pa muulu, e lyo mwaba na fibemba fyashika ne mitengo iikalamba. Knud amwene ukuti cali no kumwafya ukuya mu fifulo umushali sana abantu kabili umushafulile imisebo na malalo. Nangu abena Norway abengi baleikala mu misumba iyaleyailekulilako, bambi baleikala mu mishi, bambi mu mishi ya balondo be sabi, e lyo bambi baleikala pa fishi ifyali mupepi no lulamba lwa bemba. Ifyo munyinefwe Knud abombele umulimo wa kushimikila, ne fyo ukupepa kwa cine kwalundulwike mu Norway te mulandu na mafya ayakalamba ayalimo, filakosha icitetekelo ca bantu ba kwa Lesa isonde lyonse kabili filabalenga ukucincila.
MU KUSHIMIKILA PA BUFUMU MWAFUMA IFISUMA
Ba Knud balibwelelemo ku United States, ukwali ulupwa lwabo, nangu ca kuti bamo mwi tauni lya Skien, umo baleikala balitemenwe ifyo balesambilila. Lelo mu 1899, babwelele na kabili ku Norway. Iyi nshita ababatumine, ni ba Charles T. Russell abaleangalila umulimo wa Basambi ba Baibolo. Ba Russell balefwaya ba Knud ukuyapanga icilonganino mu Norway. Ba Knud basendele ifitabo fya mavolyumu yabili ifya Millennial Dawn (pa numa fyaleitwa ati Studies in the Scriptures), ifyapilibwilwe mu ciDano-Norwegian. (Ilya nshita ifyo iciNorwegian calelembwa fyalipalene ne iciDanish, kanshi abena Denmark na bena Norway balebelenga ishi mpapulo.) Ba Knud balishimikile abantu abengi no kubashiila ifitabo, lelo pa numa ya nshita iinono balibwelelemo ku United States.
Umwaka wakonkelepo, ba Ingebret Andersen, abaleikala ku nse ya musumba wa Skien balipokeleko icitabo ca, The Plan of the Ages, icali napamo pa fitabo ba Knud baile na fyo ku Norway. Pa nshita iitali, ba Ingebret balefwaisha ukwishiba “ukwisa kwa bubili” ukwa kwa Kristu, kabili bena na bakashi babo ba Berthe balitemenwe sana ifyo balebelenga. Tapakokwele ba Ingebret balitendeke ukushimikila. Baleya na ku kulongana kwa ba mipepele imbi pa kuti bale-ebako abantu pa Kuteka kwa kwa Kristu Ukwa Myaka Ikana Limo. Balebwelela ku balepokelela icine, kabili pa numa ya nshita fye iinono, mu Skien mwaishileba icilonganino umwali Abasambi ba Baibolo ukucila pali 10.
Ilyo ba Knud baumfwile kuli lupwa lwabo ukuti icilonganino calipangwa mu Skien, babwelele ku Norway mu 1904 mu kufwaya ba Ingebret. Ba Knud, baipwishe umwaume umo uo basangile mu musebo ati, “Bushe muli uno mushi mulekalako ba Ingebret Andersen?” Atile, “Ee, nine wine.” Ba Knud balitemenwe ica kuti palya pene baiswile icola no kulanga ba Ingebret ifitabo bakwate. Ba Ingebret balitemenwe ukumonana na ba Knud e lyo no kumona ifitabo bakwete.
Ba Knud balondolwelele bamunyinabo abena Norway ifyo icilonganino ca kwa Lesa caba ne fyo balingile ukulashimikila. Ilyo babwelelemo ku lupwa lwabo ulwali ku Canada ilya nshita, bashile bakosha icilonganino cali mu Skien.
ICINE CAFIKA MU MISUMBA IMBI IYA MU NORWAY
Umulimo wa kushimikila mu Norway watendeke ukulunduluka mu 1903 ilyo ba Fritiof Lindkvist, ba Viktor Feldt, na ba E. R. Gundersen, bapainiya batatu abapimpa bafikile kulya. Ba Fritiof baleikala mu Kristiania, umusumba uukalamba mu Norway, uo beta nomba ati Oslo. Mu 1904 ing’anda yabo baisangwile iofeshi lya Watch Tower Society, apo baleordela impapulo no kutuminapo utupepala twa balelembesha bamagazini ba Zion’s Watch Tower.
Ku kupwa kwa 1903, ilyo Munyinefwe Gundersen aleshimikila mu musumba wa Trondheim, ashalike impapulo kuli ba Lotte Holm. Pa numa ba Lotte bakukiile ku musumba wa Narvik kabili e bali bakasabankanya ba kubalilapo kulya. Ilyo papitile inshita, ba Viktor Feldt baile ku Narvik uko ba-afwile indupwa shibili ukuba Abasambi ba Baibolo. Ilyo ishi ndupwa shalondwele ba Lotte, batendeke ukusambilila Baibolo pamo. Abaice ba ba Lotte, ba Hallgerd, nabo balisambilile icine, pa numa aba bankashi baishileba bapainiya abacincila ababombele mu fifulo ifingi mu Norway.
Mwalifumine ifisuma mu mulimo wa kushimikila uo ba Feldt na ba Gundersen babombele mu Bergen mu 1904 na mu 1905. Magazini ya Zion’s Watch Tower iya March 1, 1905 yatile: “Shimapepo walumbuka uwa mwi Calici lya Free Mission ilya ku [Bergen] naumfwikisha icine, kabili aleshimikilako bambi.”
Iyi magazini yalandile pali ba Theodor Simonsen, abo batamfishe mwi Calici lya Free Mission pa mulandu wa kusambilisha icine. Abasambi ba Baibolo balitemenwe ilyo Icalici lyatamfishe ba Theodor. Cimo icalengele batemwe sana ni co balelanda bwino amalyashi. Pa numa ba Theodor baileikala mu musumba wa Kristiania, umwali icilonganino ca Basambi ba Baibolo icalelunduluka.
BAPAINIYA BA KUBALILAPO BAMO BAMO
Mu 1905, kwali imisumba 4 umwali ifilonganino fya Basambi ba Baibolo. Ne yi ni Skien, Kristiania, Bergen, na Narvik. Mu nshita fye iinono, bakasabankanya bacincila abengi balitendeke bupainiya kabili bashimikile imbila nsuma na mu fifulo fimbi ifya muli ici calo. Aba bapainiya bafumine ukwapusanapusana.
Ba Helga Hess e babalilepo ukuba painiya mu Norway. Uyu nkashi ali mwana wa nshiwa kabili aleikala mu Bergen. Ilyo ali ne myaka 17 atendeke ukufunda abana mu calici. Bushiku bumo Helga alyumfwile ilyo ba Theodor Simonsen balesambilisha mu calici lya Free Mission ifyo basambilile mu fitabo fya Basambi ba Baibolo. Kabili alitemenwe sana ica kuti na o atendeke ukubelenga ifi ifitabo. Alekele ukufunda abana muli lilya icalici, kabili mu 1905 ninshi ali ne myaka 19, aile mu kushimikila imbila nsuma mu Harmar na mu Gjøvik.
Bushiku bumo mu 1908, Andreas Øiseth aleputula inkuni mwi farmu lya lupwa lwabo mupepi na Kongsvinger ilyo painiya amushimikile no kumushiila icitabo ca, The Divine Plan of the Ages. Andreas uwali nalimo ne myaka ukucilako panono pali 20, alitemenwe sana ifyo abelengele muli ici citabo, ne co calengele aorda ifitabo na fimbi. Pa numa ya myeshi iinono ashiliile umwaice wakwe ifarmu no kutendeka bupainiya. Mu myaka 8 iyakonkelepo kwashele fye panono ukuti akumanishe ukushimikila icalo conse ica Norway. Pa kubala aile aleshimikila ukulungama ku kapinda ka ku kuso aka Norway. Mu lusuba alebomfya incinga pa kuya mu kushimikila e lyo mu mpepo alebomfya ifyo bendelapo pa menshi makasa. Ilyo afikile ku Tromsø, ayalukile ku kapinda ka ku kulyo no kuya aleshimikila ukukonka ululamba lwa bemba mpaka afika na mu musumba wa Kristiania.
Ba Anna Andersen abafumine ku Rygge, mupepi na ku Moss, na bo bali pali bapainiya ba kubalilapo. Bali abakalamba mwi calici lya Salvation Army pa myaka iingi, kabili baleafwilisha sana abapiina. Mu 1907 ilyo babelengele impapulo shesu, balishininwe ukuti nabasanga icine. Mwi tauni lya Kristiansund bamonene na ba Hulda Anderson (abaishileupwa kuli ba Øiseth), abakalamba bambi aba mwi calici lya Salvation Army abalefwaya ukwishiba icine. Tapakokwele aba banakashi baimine ubulendo mu bwato ukulola ku kapinda ka ku kuso. Bailefika ku Kirkenes, mupepi no mupaka wa calo ca Norway na Russia. Pa cabu conse ico bafikapo, baleya ku mulundu no kushiila abantu impapulo. Nalimo mu mwaka uwa 1912, e lyo ba Anna balembeshe bupainiya. Pa myaka iingi, balebomfya incinga no bwato pa kuya mu kushiila abantu impapulo mu matauni ayengi aya mu Norway. Pa nshita ntali babombeele mu musumba wa Kristiansand, uwali ku kapinda ka ku kulyo, uko ba-afwile sana icilonganino icipya.
Ba Karl Gunberg bali bashilika ba pa menshi ilyo bashilatendeka ukusambilila icine. Ilyo batendeke bupainiya mu 1911, bali nalimo ne myaka 35. Pa kusanga umwa kuliila, balesambilisha abantu ukwensha amato. Nangu balemoneka abakali, bali no mutima uusuma kabili balitemenwe ukusekesha abantu. Batwalilile ukushimikila mu Norway monse ukufika fye na lintu bakotele, kabili umulimo balebomba kale uwa bushilika no wa kusambilisha abantu ukwensha amato, walibafwile ukubila bwino imbila nsuma nga fintu tukomfwa.
BAKOSELESHA ABA BWANANYINA
Mu October 1905, bamunyinefwe balitemenwe sana ilyo kwali ukulongana kukalamba ukwa kubalilapo mu Kristiania. Abasangilweko bali 15, ababatishiwe bena bali batatu. Kabili mu 1906 kwaishileba ukulongana kukalamba mu Bergen, e lyo ukufuma mu 1909, kwaleba ukulongana kukalamba cila mwaka. Bakalanda balefuma ku Denmark, ku Finland, na ku Sweden. Bamo pali aba baletandalila ne filonganino, nga ifi bakangalila benda bacita.
Icali icaibela muli ilya myaka, kutandala kwa kwa Munyinefwe Russell. Mu 1909, atandalile umusumba wa Bergen no wa Kristiania. Bamunyinefwe balitemenwe sana ukumona ba Russell no kukutika ku malyashi balandile! Ilyo caishibikwe ukuti bakatandala na kabili mu 1911, bamunyinefwe basabankenye ili lyashi ku bantu abengi. Bamunyinefwe 61 abalongene balitemenwe ukumona abantu nalimo 1,200 basangwa ku lyashi lya ku cintubwingi ilyo Munyinefwe Russell alandile!
Pa numa ya myaka itatu, ba Russell basontele ba Henry Bjørnestad ukuba kangalila enda, pa kuti balebombela mu Norway na mu Sweden. E bena Norway babalilepo ukuba kangalila enda.
BALIBOMBESHE ILYO UMWAKA WA 1914 USHILAFIKA
Mu 1910 trakiti ya Peoples Pulpit yalifumine mu kukonkana kabili yalelanda pa malyashi yalekanalekana. Iyi trakiti bali-ibomfeshe bwino mu mulimo wa kushimikila. Yalengele Abasambi ba Baibolo abengi ukubombako umulimo wa kushimikila. Bamunyinefwe bashalike amatrakiti ayengi pantu balefwaisha abantu ukwishiba icine no kwishiba ukuti ifyo bashimapepo balebasambilisha fyali fya bufi. Ilingi pa kubapeela aya matrakiti, baleyabika mu manyunshipepala.
Abasambi ba Baibolo balefwaisha ukumona ifyali no kucitika mu 1914. Icitabo ca The Time Is at Hand (volyumu 2 pali filya fitabo fyaleti, Millennial Dawn icasabankanishiwe mu 1889) catile inshita ya Bena Fyalo ikapwa mu 1914 kabili nga yapwa kukaba amafya ne cimfulumfulu, na pa numa, Ubufumu bwa kwa Lesa bukatendeka ukuteka. Abasambi ba Baibolo bale-enekela no kuti abasalilwe ukuteka na Yesu e lyo bali no kupokelela icilambu.
Ili lyashi lyalelandwapo sana. Ku ca kumwenako, bushiku bumo mu July 1914 mu cungulo, ba Karl Kristiansen balelisha ifilimba mu cikuulwa icikalamba mu musumba wa Skien. Pa nshita ya kutuusha, baebele abo bali nabo ukuti: “Kuli no kucitika icintu icikalamba mu milungu fye iinono. Intanshi kukaba inkondo, lyena ifintu fikaaluka, e lyo kukese icimfulumfulu, na pa numa Ubufumu bwa kwa Lesa bukesa.” Papitile fye inshita iinono, Inkondo ya Calo iya Kubalilapo yalitendeke, kabili abantu batampile ukuya kuli ba Karl pa kuti beshibilepo na fimbi.
Mu 1914, mwi tauni lya Arendal, mwali fye Umusambi wa Baibolo umo. Bushiku bumo uyu nkashi akumenye ba Mia Apesland mu musebo no kubeba ati ukulingana ne fyo Baibolo yalanda, kukaba inkondo mu 1914 muli ba August. Ba Mia batile: “Ico nga cacicitika, nkaba Umwina Kristu.” Tapakokwele, ba Mia balimwene ifyo uyu nkashi alandile fyacitika. E fyo bacetekele, baba na Bena Kristu ba cine. Ba Mia, no yu nkashi, na bambi e bali mu cilonganino ca mu Arendal.
PA NUMA YA KULUNDULUKA, KWABA AMAFYA
Te fyonse ifyo Abasambi ba Baibolo bale-enekela ifyacitike mu 1914. Na lyo line, balitwalilile ukubombesha. Ukufuma mu December 1914 ukufika mu 1915, kwali filimu ya “Photo-Drama of Creation” iya-afwile abengi ukumfwa ubukombe mu Kristiania, mu Bergen, mu Trondheim, mu Skien, mu Arendal na mu Kristiansand!
Lelo pa numa kwaishileba amafya. Ba Fritiof Lindkvist, abaleangalila umulimo mu Norway pa myaka nalimo 10 batendeke ukukonka ifisumino fyabo abene, na mu 1916 bafumine mu cilonganino. E ico bamunyinefwe ku Sweden na ku Denmark e batendeke ukwangalila umulimo mu Norway. Mu 1921, ba Enok Öman balisalilwe ukula-angalila umulimo mu Norway, kabili babombele ukufika mu 1945.
Ilyo ba C. T. Russell bafwile mu 1916, ba J. F. Rutherford e batendeke ukwangalila imilimo ya Basambi ba Baibolo ne ci calengele ukuti kubeko icimfulumfulu. Abengi balilekele ukupepa ilyo bamwene ukuti fimo ifyo bale-enekela mu 1914 taficitike, na lintu bamwene ifintu fimo fyayaluka mu cilonganino ca kwa Lesa. Mu Bergen e mo cabipile sana, pantu mu 1918 mu cilonganino cali mulya mwashele fye munyina umo na bankashi . Mu Trondheim, abengi balifumine mu cilonganino, e lyo ne bumba lya Basambi ba Baibolo ilyali mu Kristiania lyalinenwike. Lelo Yehova alipaalile abatwalilile ukutungilila icilonganino cakwe.
BAKOSELESHIWA NA KABILI
Mu 1918, Munyinefwe Rutherford alandile ilyashi ilisuma sana ilyaleti: “Abengi Abali no Mweo Tabakabale Abafwa.” Ukufuma mu 1920 ukufika mu 1925, ili ilyashi lya kukoselesha lyalilandilwe mu fyalo ifingi. Ba A. H. Macmillan abafumine ku maofeshi yakalamba ku New York balandile ili lyashi mu misumba iingi mu Norway. Mu Kristiania icikuulwa balonganinemo caliswile ica kuti na pa nse pali abantu. Lelo Munyinefwe Öman, aile pa mwinshi no kweba abali pa nse ati: “Nga mwabwela pa numa ye awala na hafu ba Macmillan balaisalanda ili lyashi na kabili!” Na cine abantu balibwelele ku kukutika ku lyashi lya ba Macmillan. Mu myaka yakonkelepo, bamunyinefwe abena Norway balandile ili lyashi mu calo ca Norway conse. Abengi balyumfwikishe ifishinka fya mu Malembo ifyalelangilila ukuti abengi bakapusuka Armagedone no kwikala umuyayaya mu paradaise. Abengi balipokeleko akatabo ka, Millions Now Living Will Never Die! (Abengi Abali no Mweo Tabakabale Abafwa!)
Ukufuma mu 1922 ukufika mu 1928, Abasambi ba Baibolo basabankenye amatrakiti ayengi apali ifyo basuminishenye pa mabungano yaleti, A Challenge to World Leaders, A Warning to All Christians, na Ecclesiastics Indicted. Abasambi ba Baibolo abengi balitendeke ukushimikila na kabili.
Na lyo line takwali sana ukulunduluka. Nangu ca kuti bapainiya na bakasabankanya abacincila baleshimikila sana, bambi bena balekabila ukubafwa. Takwali ne mpapulo mu ciNorwegian, shali fye mu ciDanish, mu ciDano-Norwegian, na mu ciSwedish. Cinshi calefwaikwa pa kuti umulimo ulunduluke?
Muli Bulletin (Ubutumikishi Bwesu Ubwa Bufumu) ya ciNorwwegian iya April 1925 mwali ukubilisha kwakoseleshe abengi ukwaleti: “Twamutumina magazini ya kubalilapo iya The Golden Age (iitwa nomba ati Loleni!) mu ciNorwegian. Kuti mwatendeka ukulembesha iyi magazini.” Iyi yali ya March 1925. Tapapitile ne nshita abalebelenga iyi magazini balifulile sana, mu Norway na mu Denmark. Mu 1936 ilyo batendeke ukwita iyi magazini ati Ny Verden (Icalo Cipya), abalembeshe ukulapokelela iyi magazini mu Norway bali 6,190.
IFINTU FYATEYANISHIWA BWINO, KWABA NA MAOFESHI
Mu May 1925, Abasambi ba Baibolo ukucila pali 500 abafumine ku Norway, ku Denmark, na ku Finland balilongene mu Örebro, mu Sweden. Pali kulya kulongana kukalamba, Munyinefwe Rutherford abilishe ukuti kwali no kuba iofeshi mu Copenhagen ku Denmark, ilyali no kulaitwa ati Northern European Office. Kabili ba William Dey bali no kufuma ku London ukuya mu kwangalila imilimo ya bantu ba kwa Lesa mu Denmark, mu Norway, mu Sweden, mu Finland na mu fyalo fimbi ifyali mu lulamba lwa bemba wa Baltic. Ifi fyalo fyali no kutwalilila ukukwata kangalila wa calo, kabili mu Norway ba Enok Öman e bali no kutwalilila ukuba kangalila.
Ba William Dey, abena Scotland bali aba maka kabili balibombeshe ica kuti umulimo wa kushimikila walilundulwike bwangu. Baleteyanya bwino imilimo kabili bali no mutima uusuma, e lyo baleshimikila sana, ne fi fyakoseleshe bamunyinefwe. Mu September na October 1925, balyendele mu Norway monse no kuteyanya imilimo mu filonganino ukulingana ne fyo aba ku maofeshi yakalamba babebele. Balelanda mu ciNgeleshi lelo kwaleba abalebapilibwila. E baleangalila imilimo pa maofeshi ya Northern European Office ukufika ilyo Inkondo ya Calo iya Bubili yatendeke.
Pa nshita ntali, bamunyinefwe balefwaya icifulo apengabela iofeshi lya Nte sha kwa Yehova mu Norway. Mu 1925, munyinefwe umo uwapyene indalama sha cishale ashitile icikuulwa ca ntunti shitatu mu Oslo no kucishitisha ku cilonganino ca kwa Lesa pa mutengo uunono. Ici cikuulwa camoneke pa nshita calefwaikwa sana! Calibomfiwe bwino ku fyalekabilwa mpaka mu 1983.
BA NTE ABALEBOMBESHA
Mu 1931, abantu ba kwa Lesa isonde lyonse bainikwe ati Inte sha kwa Yehova. Munyinefwe Öman alembele ati: “Ilyo batwipwishe nga tulesumina ukulaitwa ati Inte sha kwa Yehova bonse twalimine no kwasuka ati: ‘Ja’ [Ee].” Bamunyinefwe balitemenwe sana ukukwata ishina lya mu Malembo, kabili balefwaisha ukulacita ifintu ukulingana ne li shina.
Filya umulimo wa kushimikila waleya pa ntanshi fyalelanga fye ukuti Yehova alepaala abantu bakwe mu Norway. Ku ca kumwenako, mu 1918 bakasabankanya bali 15, lelo mu 1938 bafikile 328. Abantu ba kwa Yehova tabali fye Basambi ba Baibolo; lelo bali ni Nte ishaleshimikila.
Umo pali aba ni munyinefwe Even Gundersrud, uwabatishiwe mu 1917 kabili uwali mu Cilonganino ca mu Skien. Pa kubala, abakashi bakwe balemufishila insapato pantu tabalefwaya ukuti alelongana. Na lyo line, aleya mu kulongana ninshi tabafwele insapato! Inshita imo ilyo bamukomene mu muputule alesendama, afumiine pa windo aya na mu kulongana. Ifyo abena mwakwe balecita tafyalengele aleke ukulongana. Lelo alitwalilile ukuba ne cikuuku ku bena mwakwe. Abena mwakwe batendeke ukumfwa insoni ukumona ba Even bale-enda ukwabula insapato, e ico batendeke ukubakonka pantu balefwaya ukwishiba ico batemenwe ukulongana. Basukile nabo baba Inte ya kwa Yehova.
Filya aba mu cilonganino ca mu Skien bali abacincila, e fyo cali na mu filonganino ifingi. Bamunyinefwe baleshimikila sana mu misumba ya mupepi, mu matauni na mu mishi. Pa Cibelushi na pa Mulungu balenina ifimbayambaya na mato ukuya mu kushimikila no kuteyanya ukulongana. Mu nshita fye iinono, balipangile amabumba ne filonganino. Aba mu filonganino fimbi nabo balebombesha.
UKULUNDULUKA MU BERGEN
Kasabankanya umo uwabombeshe mu Bergen ni Torkel Ringereide. Mu 1918 asangile broshuwa ya Basambi ba Baibolo. Ailefwaya Dahl, munyina alipo fye mu Cilonganino ca Bergen. Asangile ukuti mu ng’anda muli Munyinefwe Dahl e mo ena na bankashi 7 balelonganina. Pali aba bankashi pali na ba Helga Hess abo tulandilepo kale, ninshi balibwela mu Bergen. Munyinefwe Torkel atendeke ukulongana pamo na ba muli ici cilonganino, kabili mu 1919 aupene na ba Helga.
Ba Torkel tabaletiina abantu kabili balikwete ishiwi ilikalamba. Pa myaka iingi e balelanda amalyashi ya ku cintubwingi. Ilingi, pa mulungu tabalepita mu mbali pa kulanda pa bumbimunda bwa bashimapepo na pa bufi balesambilisha. Amalyashi yabo ilingi baleyabilisha mu manyunshipepala, kabili abalesangwa ku kulongana balefula ukucila Abasambi ba Baibolo.
Ba Torkel balekoselesha abalesangwa mu kulongana ukulaebako bambi icine. Mu 1932, ba Nils Raae bali pa balongene. Palipitile umwaka umo apo ba Nils baishibile icine, lelo baleshingashinga ukutendeka ukushimikila. Apo icilonganino cali no kutendeka ukushiila abantu akatabo ka, The Kingdom, the Hope of the World, ba Torkel balandile ilyashi umo bakoseleshe abasangilweko ukulashimikila. Ba Nils batile, “lilya lyashi lyaliweme sana.” Ku nsondwelelo ye lyashi, ba Torkel balandile amashiwi yaba pali Esaya 6:8 ayatila: “Nani ndetuma, kabili nani akaba inkombe yesu?” Lyena ba Torkel batile: “Shi bonse natwasuke filya Esaya ayaswike ati: ‘E po ndi! Ntumeni’!” Aya mashiwi yakoseleshe ba Nils na bena mwabo ica kuti batendeke ukushimikila apo pene fye.
Bamunyinefwe baleya sana ku ng’anda ya ba Torkel na ba Helga. Balitemenwe ukulanda pali Baibolo kabili abapya na bakasabankanya bacaice balebakoselesha sana. Bakasabankanya mu Bergen ilingi balenina ubwato ne fimbayambaya ukuya mu kushimikila mu fifulo fimbi. Nga babwela, baleishimikila ifyo bacibomba kabili baleba ne nsansa icine cine.
BAKABILA BACINCILA MU OSLO
Muli ba 1920 na ba 1930, umulimo wa kushimikila walilundulwike sana mu Oslo. Kasabankanya umo uwali mu Oslo ni Olaf Skau, uwabatishiwe mu 1923. Mu 1927 asontelwe ukuba katungulula wa mulimo mu cilonganino, e lyo pa myaka iingi ali ni kangalila uwalebombesha kabili uwalesakamana abantu. Ateyenye ifya kushimikila mu Oslo kabili ateyenye no kuti pa Cibelushi na pa Mulungu bamunyinefwe baleya na basi nelyo icimbayambaya mu fifulo ifyali mupepi no yu musumba. Munyinefwe Skau talelaala bwangu, ubushiku alelenga amamapu no kwakanya ififulo umo bamunyinefwe bali no kulabombela.
Bakasabankanya mu Oslo baleshimikila mu misumba na mu mishi, ukufuma mu Halden na mu Fredrikstad, ku kapinda ka ku kulyo aka Oslo ukuyafika ku Hamar, ku kapinda ka ku kuso, no kufuma mu Kongsvinger, ku masamba ya musumba wa Drammen no kuyafika ku Hønefoss ku masamba. Bakasabankanya balefika mu cifulo ca kubombelamo muli ba 09:00 hrs ulucelo no kushimikila ku ng’anda ne ng’anda mpaka bwaila. Ilingi nga baya mu kushimikila kwaleba no kulongana. Ici calebafwa ukupanga amabumba yapya ne filonganino kabili bamunyinefwe ne nkashi abaleikala muli filya fifulo baletemwa sana. Inshita imo mu 1935 ilyo kwali kampeni ya kushimikila pa nshiku 9, bakasabankanya 76 abali mu Oslo bashalike ututabo 13,313. Nga kwakanya iyi mpendwa pali bakasabankanya ninshi umo umo ashalike ututabo 175!
Ba Esther, abakashi ba ba Olaf, balilwele ubulwele bwa mu mfyufyu kabili batendeke ukwendela pa cicinga. Na lyo line, pa mwabo e po bamunyinefwe balelonganina. Ba Olaf balitemenwe ukwipika. Ilingi baleipikila amapindo ya konko abalelonganina pa mwabo. Lelo ico ba Nte abengi abakalamba bebukisha sana fintu balelanshanya Icebo ca kwa Lesa no kwipushanya ifipusho fya mu Baibolo. Ba Ragnhild Simonsen batile, “Ifyo twalelanshanya mu Baibolo fyalewama sana ica kuti lyonse twalefuma pali ba Olaf ninshi tuli ne nsansa.”
‘ABALEFWAYA UMWEO WA MUYAYAYA’
Kale abengi balitemenwe ukupepa kabili balishibeko ifyo Baibolo ilanda ukucila ifyo caba muno nshiku. Abengi balesumina ukulanshanya nabo Amalembo, kabili nga filya cali mu nshiku sha Bena Kristu ba kubalilapo, “abali no mutima uusuma uwalefwaya umweo wa muyayaya balitetekele.”—Imil. 13:48.
Bamo pali aba ni ba Durdei Hamre. Bushiku bumo mu 1924 balipokeleko akatabo ako babelengele ubushiku bonse mpaka bakapwisha. Batile, “Ilyo nshilasendama, nali Pente. Lelo ilyo nabuukile nali Inte ya kwa Yehova.”
Muli ba 1925, umulumendo umo pa bana 8 aba ba Fjelltvedt aile mu kulongana. Ifyo aumfwile mu lyashi lyalelanda pa mulilo wa pe, fyalengele apokeko akatabo kalelanda pali ili line lyashi. Ilyo abelengele kalya katabo asangile ukuti icisambilisho ca kuti kwaliba umulilo wa pe ca bufi. Pa numa ya nshita fye iinono, ilyo ulupwa lwakwe lwalongene pe farmu lyabo, aebeleko bamunyina 7 na bankashi yakwe batatu ifyo asambilile ninshi nacincimuka. Balanshenye ifyali mu katabo mpaka bwaila. Mu nshita fye iinono bamunyina ne nkashi shakwe bonse baishileba Abasambi ba Baibolo, bamo na bena mwabo kumo. Pa numa abana babo abengi na beshikulu babo baishileba bakasabankanya abacincila, kabili bamo balisabankenye icine na ku fifulo fimbi.
Mu 1936 ilyo ba M. A. Howlett abafumine kwi ofeshi likalamba ilya ba Nte ku America bailelanda ilyashi pa kulongana kwali mu Bergen na mu Oslo, calimoneke ukuti abantu balefwaisha ukwishiba icine. Mu Bergen abalongene no kukutika ku lyashi lya ku cintubwingi bali 810. Pali aba pali na bashimapepo e lyo na shikofu, e lyo ba Nte pali iyi mpendwa bali fye 125. Mu Oslo abasangilwe ku lyashi lya ku cintubwingi bali 1,014, lelo ba Nte bali fye 140!
“BATENDEKA UKWISA!”
Mu 1935 ba Nte balitemenwe ilyo baumfwikishe “ibumba likalamba” ilya pa Ukusokolola 7:9-17. Kabili balitemenwe ukwishiba ukuti bakapepa abaipeela, abakwata isubilo lya kwikala mu paradaise kuti babombela Yehova pamo na basubwa abashalapo. Ukufuma ulya mwaka, batendeke ukubomba umulimo wa kulonganika aba mwi bumba likalamba abakapusuka “ubucushi bukalamba.” Uyu mulimo wali uukalamba.
Bushiku bumo mu 1935, bapainiya abakwete isubilo lya kuya ku muulu baleshimikila mu mishi yali mupepi ne tauni lya Lillehammer. John Johansen uwali ne myaka 10 alekutikisha ilyo bapainiya balelondolwela ulupwa lwakwe pa bufwayo bwa kwa Lesa ubwa kulenga isonde ukuba paradaise. Ilyo akumenye imyaka 13, John alefwaisha sana ukutendeka ukwebako bambi pe subilo akwete. E ico ayashime icola kuli bawishi no kuya mu kushimikila abena mupalamano eka fye! Na pali nomba, pa numa ya myaka 70, ba John na bena mwabo ba Edith bacili balashimikila kabili balyafwa abengi ukuba ba Nte, ne ci calibalenga ukuba ne nsansa.
Bushiku bumo mu 1937, ba Alfred basangile Ulupungu lwa kwa Kalinda no kulubelenga kabili balitemenwe ifyo babelengele. Ilyo line fye, baninine ubwato no kuya ku Haugesund kuli ba Olaf, ba Nte baishibepo fye muli cilya cifulo pa kuti bapokeko impapulo. Ba Olaf Rød bali mu ng’anda mu mwabo na munyinefwe umbi balelanshanya pe bumba likalamba. E ba Nte fye bali mu Haugesund, kabili ilyo baletontonkanya pa fyo ili ibumba likalamba likalonganikwa, baumfwile fye umuntu akonkosha. Ilyo baiswileko bamwene ba Alfred Trengereid nabeminina pa mwinshi. Ba Olaf balipapile sana. Batile: ‘Nomba batendeka ukwisa!’ Na cine balitendeke ukwisa nangu ca kutila baleisa mu nshila shalekanaleka na pa nshita shapusanapusana. Ba Alfred baishileba ba Nte kabili na bambi abengi muli ilya ncende balisambilile icine no kubatishiwa.
BALEBOMFYA AMATO MU MULIMO WA KUSHIMIKILA
Ilyo umulimo wa kushimikila watendeke mu Norway, tacayangwike ukushimikila abantu abaikele mu fishi na mu mishi yali mu lulamba lwa bemba. E ico mu 1928, iofeshi lya musambo lyashitile ubwato bwa injini ubwalesenda bapainiya babili nelyo batatu. Ubu bwato bwali ubwakosa sana. Lelo nani alingile ukulaensha ubu bwato? Ba Karl Gunberg, abali bapainiya e baipeeleshe ukulaensha. Calibangukile pantu kale bali bashilika ba pa menshi kabili balesambilisha na bantu ukwensha amato. Bapainiya baninine muli ubu bwato bainike ati Elihu, ukufuma mu Oslo no kukonka ululamba lwa bemba ukulola ku kapinda ka ku kulyo, kabili apo basanga icabu baleiminina. Bushiku bumo mu 1929, ubu bwato bwalyonaike mupepi no musumba wa Stavenger pa mulandu wa cimwela icikalamba icaishile ubushiku. Bonse balitemenwe pantu bamunyinefwe abalimo bafikile fye bwino ku mulundu.
Mu 1931 bamunyinefwe bashitile ubwato bumbi ubo bainike ati Ester. Ba Karl batendeke ukwenda no bwato na kabili, uyu muku baile na bamunyinefwe babili. Pa myaka 7, bashimikile mu fifulo fyali ku masamba na ku kuso kwa Norway. Mu 1932, ba Karl bamwene ukuti bakula “te kuti bakonkanyepo ukulaenda pa menshi.” E co balilekele ukulaenda pa menshi, baileikala pa cifulo cimo ku kabanga mu Norway no kulabomba bupainiya. Ubwato bashilile ba Johannes Kårstad. Mu 1938 bashitile ubwato bumbi ubo bainike ati Ruth ubwapyene pali bulya baleita ati Ester. Ubu bwato bwabombele ukufika mu 1940 ilyo Inkondo ya Calo ya iya Bubili yalengele ba Nte baleke ukushimikila na mato. Bapainiya abale-enda pa menshi bashimikile mu fifulo ifingi sana kabili balishalike ifitabo ifingi. Mu 1939, bapainiya babili, ba Andreas Hope na ba Magnus Randal, abale-endela mu bwato bainike ati Ruth batile, mu mwaka fye umo bashalike ifitabo, ututabo, na bamagazini 16,000, kabili balishishe amalyashi yakopwa pa cilimba imiku 1,072 na bakutikeko bafikile 2,531.
Bamunyinefwe abale-endela mu mato baleipakisha ukushimikila no kumona ifintu fimbi ifisuma ifyo Lesa apanga. Ba Andreas Hope batile, “Cila bushiku twaleilako fye ku kapinda ka ku kuso, twaleti twaya ku mulundu, twabwelela pali bemba. Ifyo twalemona muli iyi ncende fyaliweme kabili fyaletupapusha.” Mu nshita ya mpepo, balepapa “ukumona ulubuuto lulesanika,” pantu pali iyi nshita akasuba takafuma. Kabili mu lusuba baleumfwa bwino ukumona “ulubuuto mu nshita ya bushiku ulwalefuma ku kasuba.”
NKASHI UWALI PAINIYA WACINCILA
Muli ba 1930, bapainiya balifulile mu nshita fye iinono. Nangu ca kuti tabakwete ifintu ifingi ifyangushako imikalile, balishimikile imbila nsuma no kushalika impapulo mu fifulo ifingi. Pa mulandu wa kuti bali abacincila mu mulimo wa kushimikila, kwaishileba ukulunduluka ku ntanshi.
Ku ca kumwenako, ba Solveig Løvås (abaishileupwa kuli ba Stormyr) abafumine ku Oslo balefwayafwaya icine pa myaka iingi kabili balisangilwe ku mapepo yalekanalekana. Bushiku bumo ilyo bailelongana ne Nte sha kwa Yehova, balishininwe ukuti basanga icine. Babatishiwe mu 1933, e lyo pa numa ya myaka ibili baile ku kapinda ka ku kuso aka Norway mu kubomba bupainiya. Nangu ca kuti balesuntako pa mulandu wa kuti balilwelepo ubulebe, mu myaka 6 ba Solveig bashimikile mu misumba iingi na mu matauni e lyo na mu mishi umwali sana abalondo be sabi. Bailefika na mu fifulo fimo ukufuma ku kapinda ka ku kulyo aka Bodø ukuyafika ku Kirkenes. Abengi balipokeleko impapulo shesu. Mu mwaka fye umo, abalembeshe kuli ba Solveig ukuti balepokelela bamagazini bafikile 1,100.
Bamo abatemenwe sana ubukombe ba Solveig balebila ni ba Dag Jensen abalebomba incito ya bukabasa, abaleikala mu mushi wa Hennes mu Vesterålen. Pa myaka iingi balepoka impapulo shesu ku bantu bambi abatemenwe ubukombe bwabamo. Ilyo ba Solveig baile kuli ba Dag, balibalembeseshe pa kuti nabo balepokelela bamagazini. Pa numa, ba Solveig baile mu kushimikila mu fifulo fimbi. Ba Dag batendeke ukushimikila pa lwabo fye no kula-ashimisha abalefwaya ukumfwa icine impapulo shesu nangu ca kuti bakwete fye ishinono.
Pa cishi ca Andøya, ba Solveig baile mu ciyanda umwaleikala abalondo be sabi no kubashimikila. Babashimikile ukwabula umwenso, babomfwishako na malyashi ya pa maseleti, e lyo no kubafwa ukulembesha magazini. Ilyo ba Solveig babombele muli cilya cifulo conse, baile ku fifulo fimbi. E fyo caleba ilingi line, bapainiya nga baleshimikila e lyo basanga abatemenwe icine, balebashiila impapulo no kubalembesha pa kuti balepokelelako impapulo, e lyo baya mu kushimikila mu fifulo fimbi. Balecita shani pa kuti bafwe abatemenwe icine?
UKUCEMA UMUKUNI WA KWA LESA
Mu January 1939, kwali ukutantika ukupya ukwa mibombele ya bakangalila benda. Icalo ca Norway bacakenye mu miputule 4. Bakangalila ba muputule nomba bali no kulaikala inshita iikalamba pa cifulo cimo na cimo pa kuti baleafwilisha ifilonganino, ukuteyanya bwino ifilonganino ifipya, no kwafwa abalesambilila Baibolo ukutendeka ukushimikila. Ba Andreas Kvinge e bo basalile ukuba kangalila wa mu Muputule walenga 4, uwatendekele mu Florø ukufika mu Kirkenes, apali amakilomita 2,600. Muli iyi ncende, mwali fye ifilonganino fitatu ifyo baletandalila, icilonganino ca Trondheim, ica Namsos, ne ca Narvik. Baletandalila na bakasabankanya abali mu fifulo fya mutali, na mabumba ya ba Nte, na balepokelela magazini.
Ilingi line ba Andreas na bena mwabo ba Sigrid, baleya ku kapinda ka ku kuso ne ncinga mu kwafwa bakasabankanya na batemenwe icine ukulunduluka. Ba Solveig Løvås abali ba painiya, baebele ba Andreas ukuti kwali abantu na bambi abalefwaya ukusambilila icine. Bamo pali aba ni ba Dag Jensen abaleikala ku Hennes na ba Frits Madsen abaleikala pa cishi ca Andøya.
Ba Andreas bamonene na ba Dag umuku wa kubalilapo mu 1940. Ba Andreas batile: “Nasangile Dag alebeya umwefu, ninshi icinso conse cili ne fulo lya sopo. Nshakalabe ifyo amenso yakwe yamoneke. Ilyo nailondolwele alilabile na ku kubeya umwefu.” Ba Andreas balyafwile ba Dag ukulunduluka no kutendeka ukushimikila. Ba Dag bali abacincila, kabili mu nshita fye iinono balyafwile abena mwabo ba Anna, na balupwa lwabo, na banabo abengi ukusambilila icine.
Ba Andreas baile pa mushi wa Bleik, uwali pa cishi ca Andøya mu kufwaya Frits Madsen, umulumendo uwaleipaya isabi. Balyafwile Frits no mwina mwakwe ukulunduluka kabili aba babili e babalilepo ukuba mu cilonganino capangilwe. Mu fifulo fimbi, ba Andreas na bena mwabo baletandalila abo ba Solveig na bapainiya bambi abacincila balanshenye nabo pa kubala. Ba Andreas na bakangalila ba muputule bambi balipekenye ukuti kuleba ukulongana kabili balipangile ne filonganino. Nga filya cali mu Cilonganino ca Bwina Kristu ica kubalilapo, bamo mu Norway balelimba, e lyo bambi baletapilila, lelo “Lesa e wameseshe” fyonse.—1 Kor. 3:6.
INKONDO YA CALO IYA BUBILI YAONAULA ICALO CA NORWAY
Mu April 1940, inkondo ya calo iya bubili yafikile mu Norway ilyo abashilika ba bena Germany batendeke ukusansa ici calo. Pa numa fye ya kulwisha ici calo pa nshiku 62, icalo ca Germany catendeke ukuteka icalo ca Norway. Pali iyi nshita ninshi mu matauni ayengi baliponeshamo amabomba no kulishishamo imfuti. Inshiku shinono pa numa ya kusansa ici calo, ba kapokola ba bena Germany baikete munyinefwe Enok Öman, kangalila wa musambo, no kumukaka umulungu umo. Pa numa ya kumulubulwisha pa nshita inono, balimukakwile. Papitile fye imilungu iinono, bakapokola na kabili basendele munyinefwe Öman ku kumulubulwisha.
Bamunyinefwe balitiinine ukuti nalimo aba mu buteko bwa Nazi balabatwala ku nkambi balecushishamo abantu, nga filya abaNazi balecita ku mwabo ku Germany. Lelo abaNazi tabacitile co, kabili bamunyinefwe balitwalilile ukushimikila. Na kuba camoneke kwati pa mulandu wa nkondo, abengi batendeke ukufwaisha ukumfwa imbila nsuma, kabili bamunyinefwe balitendeke amasambililo ya Baibolo ayengi. Pali ilya nshita bamunyinefwe ninshi bacili balapokelela Ulupungu lwa kwa Kalinda mu ciDanish ukufuma ku Denmark, e lyo Loleni! yena yatwalilile ukulembwa mu ciNorwegian. Tabalekele ukusangwa ku kulongana kwa pa cilonganino na ku kulongana kukalamba, kabili icapapwishe ca kuti, bakasabankanya balifulileko.
BABAPOKA IMPAPULO, BABEKATA, KABILI BABABINDA
Amafya yena tayapwile. Bakapokola abena Germany baile ku maofeshi ya ba Nte na kabili, no kwipusha ukwali impapulo, kabili batampile ukulubulwisha Munyinefwe Öman. Ku kupwa kwa 1940, balipokele icitabo ca Enemies pantu calilandilepo pa mitekele ya Fascism ne ya buNazi. Ku kutendeka kwa 1941 bakapokola baikete bapainiya abengi no kubalubulwisha. AbaNazi ba mu German na ba ku Norway limo balesangwako ku kulongana pa kuti bamone ifilecitika. Kabili abaNazi bapokele ututabo tonse utwali pe ofeshi lya musambo. Kamo kaleti Fascism or Freedom e lyo kambi kaleti Government and Peace.
Mu 1941 bakapokola balileseshe ukushimikila mu Norway. Bakapokola 5 abena Germany baile ku Bethel no kupoka impapulo shonse ishashele, kabili basendele abalebombela pa Bethel ku maofeshi yabo ku kubalubulwisha. Baebele munyinefwe Öman ukulaya ku kapokola cila bushiku pa milungu 12.
Bakapokola ba ku German balipekenye bwino imibombele yabo ica kuti baile mu mayanda ya bamunyinefwe bakwete imilimo mu cilonganino no kupoka impapulo shonse isha Watch Tower Society. Baebele bamunyinefwe ukuti bakabatwala ku nkambi sha kucushishamo abantu nga tabalekele ukushimikila. Kabili baikete bamunyinefwe abengi. Bamo babekalike kulya kwine pa nshiku ishinono.
Mu Moss bakapokola baile pa ng’anda pali munyinefwe Sigurd Roos no kumupoka impapulo. Baikete ba Sigurd na bena mwabo, e lyo na munyinefwe umbi. Babebele ukuleka ukushimikila no kubomfya ishina lya kuti Yehova. Aba bamunyinefwe batile te kuti baleke ukushimikila pali Yehova na pa Bufumu bwakwe. Bakapokola basukile batila: “Twafilwa ukumulesha ukucita ifyo mwasuminamo.” Pa numa ya ma-awala ayanono, aba bakasabankanya bashipa balibakakwile.
AbaNazi baile na ku ng’anda ya ba Olaf Skau, mu Oslo. Basokwete mu ng’anda no kusenda amaBaibolo no tulimba baleumfwilapo amalyashi, kabili bakomeene ifitabo fya ba Olaf mu kabati. Bakapokola tabamwene ifyalembwa fya bakasabankanya ifyo ba Olaf bafishile mwi samba lya citofu. Pa numa abaNazi balisendele ifitabo. Uwalebatungulula ni Klaus Grossmann umukalamba wa bakapokola (SS-Untersturmführer), uo abantu baletiina sana. Ilyo ba Olaf baipwishe Grossmann ifyo ali no kucita ku mpapulo asendele, atile bakashonaula.
Munyinefwe Skau aipwishe ati, “Tamuletiina Yehova?”
Uyu muNazi ayaswike cilumba cilumba ati, “Yehova afwile ukucenjela!” Ilyo abaNazi bacimbile pa numa ya myaka 4, ba Groossmann bali-ipeye.
Mu July 1941, bakapokola baikete munyinefwe Andreas Kvinge mu Bodø, ku kapinda ka ku kuso aka Norway, no kumwipusha ukwikala ba Nte bambi. Ba Andreas balandile fye icishinka abati, “Nshaishiba uko baba pali nomba.” Elenganyeni ifyo ba Andreas baumfwile ilyo bakapokola bafukumwine ifyali mu cola cabo no kufisalanganya pa nshi ilyo balebalubulwisha! Pali ifi pali na mapepala apali amashina ya filonganino no ko fyabelele, na mashina ya babomfi ba mu cilongano na mashina ya balesambilila icine na kuntu baleikala. Ba Andreas balyumfwile bwino pantu tapali uwafwaile ukwishiba ifyali pali yalya mapepala. Ico bakapokola balefwaisha ca kuti ba Andreas basaine pa mashiwi ayalelanga ukuti balishiba ukutila ubuteko bwalibinda abantu ukushimikila no kuba Inte sha kwa Yehova.
Ba Andreas batile, “Twalishiba ukuti umulimo wesu walibindwa, kanshi nalasaina. Lelo nangu mwalitulesha ukulongana no kushiila abantu amamagazini ne fitabo, tukatwalilila ukweba abantu pa Bufumu bwa kwa Lesa ukubomfya Baibolo.” Ilyo bamwene ukuti ba Andreas teti baleke ukushimikila, balibalekeleko.
AbaNazi basukile bapoka ing’anda iyo bamunyinefwe balebomfya nge ofeshi lya musambo. Kabili basuminishe fye Munyinefwe na Nkashi Öman ukulaikala pali iyi ng’anda, abashala bonse babebele ukufumapo.
BALELONGANA NA LINTU KWALI ICIBINDO
Ilyo abaNazi balefwaya ukulofya Inte sha kwa Yehova, bamunyinefwe batendeke ukubomba imilimo ya kwa Lesa mu bumfisolo. Bamunyinefwe bamo baletandalila aba bwananyina pa kuti balebakoselesha. Ba Søren Lauridsen, ababombeleko pa Bethel inshita imo, baile ku kapinda ka ku kulyo aka Norway. Ba Andreas Kvinge e baletandalila aba bwananyina ku kapinda ka kuso. Ilingi balebombako utumilimo tumo pa mayanda ya ba Nte pa kuti abantu beishiba ico bendele. Mu 1943, ba Magnus Randal, bapainiya abale-enda mu bwato bwaleitwa ati Ruth, bapokele amashina ne fifulo fya ba bwananyina no kuya ku kapinda ka ku kuso apo baendele amakilomita 1,200 pa ncinga ku kuyakoselesha aba bwananyina.
Nangu ca kuti ubuteko bwalibindile ukulongana, bamunyinefwe balitwalilile ukulongana no kukoseleshanya. Ilingi, balelonganina mu mayanda, lelo limo balelongana na mu mabumba ayakalamba mu bumfisolo. Mu 1942, balitemenwe sana ukumona abantu 280 basangwa ku Cibukisho icali mu fifulo fibili mu Oslo. Lelo abalileko ifimpashanya bali 90.
Ba Nte balepekanya no kulongana kukalamba mu bumfisolo uko balekwatila mu mafarmu nelyo mu mpanga. Ukulongana ukwasangilwe abengi pali konse, kwa mu 1943 ukwali ku nse ya mushi wa Ski. Bushiku bumo mu Oslo, bamunyinefwe 180 abafumine mu fifulo fyali mupepi na bemba balilongene. Pa nshita ya kutuusha, ninshi balelya, bamwene fye abashilika batatu abena German abali pali bakabalwe baisa. Cinshi bali no kucita?
Munyinefwe uwaishibe iciGerman bwangu bwangu ailebakumanya, kabili bamwebele ati nabaluba balefwaya ukuya mu kowa. Bamunyinefwe balibabasontelele ukwabela umumana.
Ilyo batendeke ukuya, umo pa bashilika aipwishe ababiye ati: “Bushe kulongana nshi kuli apa?”
Umbi ayaswike ati: “Nalimo libumba lya bakemba.” Bamunyinefwe tabaeseshe no kweba abashilika icalecitika, balyumfwile bwino ilyo aba bashilika baingile mu mpanga baleka no kumoneka.
UKUBOMBA MU BUMFISOLO
Bakasabankanya abengi balefisa impapulo umo umuntu ashingenekela ukushisanga. Limo baleimba pa nshi e po bashifisa. Munyinefwe Skau, uwaishibe ifya malaiti, afishile icibokoshi ca fitabo ku numa ya kayanda ka malaiti uko alebombela. Munyinefwe Øiseth afishile impapulo umo baleteka inshimu, na munyinefwe Kvinge ashifishile mu cipe balesungilamo amapoteto.
Apo kwali ifitabo ifyashele apo fyalefikila mu Harstad, nkashi Lotte Holm alisakamene ukuti abashilika kuti bafisanga, e ico aile kulya no kusenda ifibokoshi fyonse. Aninine ubwato no kulonga bwino ifibokoshi fyonse mu kati, aikala na po. Ilyo ubwato bwatendeke ukwenda ba Lotte balipapile ukumona abashilika abena German abengi bali mu bwato. E ico batendeke ukutontonkanya ifyo bali no kupatula shilya mpapulo ukwabula ukuti babekate. Ilyo ubwato bwafikile pa cabu, abashilika balyumfwilile uluse uyu nakulubantu uwakwete ifipe ifingi. E ico babafwile ukufumya ifibokoshi mu bwato no kubatwailila ku ng’anda ku mwabo. Aba bashilika tabaishibe ukuti ifyo bacitile, fyalyafwile ba Nte pali ilya nshita.
Nangu ca kuti kwali icibindo, bamunyinefwe balesenda amamagazini ayapya aya Ulupungu lwa kwa Kalinda mu bumfisolo ukufuma ku Sweden na ku Denmark no kuyatwala ku Norway. Ifipande fya kusambililamo balefipilibwila mu ciNorwegian no kufitaipa, e lyo batwalila bamunyinefwe mu Norway. Kwali abengi abalesenda ishi impapulo ishalekabilwa sana. Pa kushitwala kuli bakapepa ba cine mu fifulo fyalekanalekana, baleya ne shitima, pa ncinga nelyo mu bwato.
TABALEKELE UKUSHIMIKILA
Mu nshita ya nkondo, kwali icacitike icaletele ubwesho pali bamunyinefwe mu Norway. Ilyo umulimo wa kushimikila wabindilwe mu July 1941, bamunyinefwe babebele ukuti bafwile ukucenjela pa kuti tabacitile ifingakalifya aba buteko bwa Nazi. E ico abengi baleshimikila fye mu lyashi ku fibusa na kuli balupwa e lyo no kutandalila fye abo balanshenyepo nabo kale. Lelo bamunyinefwe bamo bamwene kwati tapali ifyo balecita. Batontonkenye ati nga baleya mu kushimikila ku ng’anda ne ng’anda ukubomfya fye Baibolo te kuti babapeele umulandu. Nangu ca kutila balipusene mu fyo balefwaya umulimo wa kushimikila ukubombwa, bonse balefwaisha ukubombela Yehova lintu kwali cilya cibindo.
Cinshi bamunyinefwe bali no kucita? Calyafishe ukwipusha aba ku maofeshi yakalamba aya ba Nte ku New York pa mulandu wa nkondo. Camoneke ukuti ubu bwafya bwali no kukokola. Bushe uku kupusana kwalengele icitetekelo ca bamunyinefwe ukunaka? Nelyo bushe bali no kwesha na maka ukulashimikila ilyo balelolela Yehova ne cilonganino cakwe ukupwisha ubu bwafya?
Tatwingatwishika ukuti Yehova alibapaalile pa kutwalilila ukumubombela, pantu ifilonganino fyalelunduluka nga filya fine fyalelunduluka mu myaka 5 ilyo kushali inkondo. Nangu ca kuti kwali inkondo, icibindo, e lyo ne nshila shapusanapusana isha kushimikilamo, bakasabankanya abali 462 mu 1940 baishilefika 689 mu 1945, kabili ici calengele bamunyinefwe ukusekelela sana!
BALEBOMBELA PAMO UMULIMO WA KWA YEHOVA
Ilyo inkondo yapwile mu 1945, ba William Dey bali ku Norway mu July na mu August ukwafwilisha bamunyinefwe ukupekanya cipya cipya ifya kubomba umulimo. Munyinefwe Dey ateyenye ukulongana mu Oslo, mu Skien na mu Bergen kabili akonkomeshe bamunyinefwe bonse ukulabombela pamo. Atile balingile ukucetekela ubutungulushi bwa kwa Yehova pantu balimwene ifyo Yehova abapaalile ne fyo bakasabankaya bafulile.
Mu September 1945, ba Nathan H. Knorr, abali pa maofeshi yakalamba aya Nte sha kwa Yehova ku America baipwishe munyinefwe Marvin F. Anderson, uwali ne myaka 28, kabili uwabombeleko pa Bethel mu New York, nga kuti ayabombela ku Norway. Pali iyi nshita ninshi ni kangalila wa muputule mu United States. Nangu Munyinefwe Anderson ali mwina America, ulupwa lwakwe lwafumine ku Denmark. Ba Anderson balisumine ukuyabombela ku Norway, lelo tabaile apo pene.
Ilyo ba Anderson bashilaya, Munyinefwe Knorr na Munyinefwe Hanschel baile ku Norway mu December 1945 kabili ifyo bacitile pali ilya nshita fyalengele aba bwananyina ukutemwana no kwikatana. Munyinefwe Knorr abebele ukuti Munyinefwe Dey e walaba kangalila wa musambo ukupyana pali ba Öman mpaka ba Anderson bakese. Pa numa ya mweshi umo Munyinefwe Anderson afikile mu Norway, kabili mu February abele kangalila wa musambo. Ilyo Inkondo ya Calo iya Bubili yapwile, ababomfi ba kwa Yehova mu Norway monse balikonkenyepo ukuba abacincila mu mulimo wa kushimikila. Balicetekele ukuti Yehova akulabapaala.
IFYO ICILONGANINO CA KWA YEHOVA CALUNDULUKA
Ilyo ba Marvin Anderson bafikile mu Norway, pa musambo pali sana ncito. Mu September 1945, bakasabankanya bapokelele akatabo kamo mu ciNorwegian na tumbi 4 mu ciSwedish. Mu October, Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa October 1, 1945 lwalipulintilwe mu ciNorwegian na pa numa impapulo na shimbi shalipulintilwe.
Bakasabankanya balekabila sana impapulo sha mu ciNorwegian. Umulandu ni uyu: Ilyo baleshimikila ukubomfya akatabo ka ciSwedish akaleti Hopp, balekwata incito ya kulondolwela abantu umwalolele ili shiwi lya kuti “hopp” pantu mu ciNorwegian lipilibula ati “toloka” lelo mu ciSwedish lipilibula ati “isubilo.”
Ilyo ba Anderson basontelwe ukuba kangalila wa musambo mu 1946, baleikala na bamunyinefwe 5 mu muputule umo pantu incende yalicepele. Mu cikuulwa baleikala mwali na bashali ba Nte abaleikala mulya ukufuma fye ilyo ubuteko bwa baNazi bwaleteka. Aba bantu basukile babafumyamo.
Ba Anderson bali abapimpa mu mulimo bapeelwe. Iofeshi lya musambo baliliwamishe no kubikamo ifipe ifipya, apali na cimashini ca kupulintila. Mu 1946, Isukulu lya Butumikishi ilya Bulesa lyalitendeke mu filonganino. Bamunyinefwe abengi nomba balikwete ishuko lya kusambilila ifya kupekanya amalyashi ne fya kuyalanda, kabili mu nshita fye iinono abengi balifikilepo ukulalanda pa cintubwingi.
Ukulongana kwa citungu ukwa kubalilapo pa numa ya nkondo kwali mu Oslo, mu Bergen, na mu Trondheim mu September na October 1946. Pali ifi fifulo fyonse, abantu 52 e babatishiwe kabili abasangilwe ku lyashi lya ku cintubwingi ilyaleti “Cilolo wa Mutende” bali 3,011. Iyi yali ni mpendwa iikalamba pantu mu Norway mwali fye bakasabankanya 766.
Mu December 1946, umulimo wa bakangalila ba muputule uwaiminine pa myaka ukucila 5, walitendeke. Bamunyinefwe abacaice abengi, bamo ababombeleko na pa Bethel, balisontelwe ukuba bakangalila ba muputule (ilya nshita balebeta ati ababomfi ba bamunyinefwe). Balikwete umulimo uukalamba uwa kusambilisha bakasabankanya ukushimikila ku ng’anda ne ng’anda. Ilyo balebombela ifilonganino, balebomba na bakasabankanya abengi. Munyinefwe Gunnar Marcussen uwali kangalila wa muputule atile, mu filonganino fimo alebomba na bakasabankanya 50 ukufika kuli 70 mu mulungu umo. Bakasabankanya basukile baishiba sana ifya kushimikila kabili balilekele ukubomfya amakardi pa kushimikila e lyo balilekele no kulishisha abantu amalyashi ya pa maseleti nga filya balecita ukufuma muli ba 1930. Kabili balebwelela ku bo baleshimikila no kulatungulula amasambililo.
BABAKOSELESHA UKUBOMBAKO BUPAINIYA
Ilyo inkondo yapwile, bakasabankanya balibakoseleshe ukubombako bupainiya pa kuti bashimikile abengi abalefwaya ukumfwa ubukombe bwa Bufumu. Abengi abalekele bupainiya ilyo babindile umulimo wa kushimikila mu 1941, balitendeke na kabili. Nangu ca kuti imikalile yalyafishe, ilyo umwaka wa 1946 walepwa, bamunyinefwe 47 ninshi balitendeka kale bupainiya.
Pali aba e pali na ba Svanhild Neraal, abaile mu kubombela ku Finnmark, ku kapinda ka ku kuso aka Norway mu 1946. Ba Svanhild na ba Solveig Løvås balibombeleko ku Finnmark mu 1941 kabili bali uku kwine ilyo imisumba ya Kirkenes na Vardø yasanshilwe ku balelisha amabomba. Ba Svanhild tabalabileko ku bantu bashimikile icine ilyo bali na ba Solveig, e ico balibwelele ku Kirkenes. Ilyo bafikile, abantu balemona kwati nabafulungana pa kubwelela ku musumba uwaonawilwe pa mulandu wa nkondo, uko bashakwete na pa kwikala.
Lelo balicetekele Yehova. Mu ng’anda inono umo bafikilile mwaleikala abantu 5 kabili tabalesakamana nangu ca kuti balelaala pa nshi mu kichini mu nshita ya mpepo. Imikalile yalyafishe sana pa numa ya nkondo lelo balishipikishe. Pa kuya mu kushimikila ilingi balepoosa inshita iikalamba ukulolela amaato, uku ninshi balelokwa, kabili limo no kwisa tayaleisa.
Na lyo line kwali ifisuma ifyalecitika ilyo ba Svanhild baleshimikila abaSami. Nga bafilwa ukuya na basi ku mishi ya baSami iyabelele ukutali, baleya no bwato nelyo ne ncinga. AbaSami balebapokelela mu matenti yabo kabili balekutika sana ilyo balebashimikila uku ninshi umuntu umbi alepilibula ifyo balelanda. AbaSami balepekanya ne fya kulya no kuliila pamo na ba Svanhild. Bamo abo ba Svanhild bashimikile basukile baba ba Nte.
Ba Kjell Husby, abalebombela pa Bethel batile baleishiba ukwaleba ba Svanhild pantu lyonse baletuma adresi ya kupokelelapo impapulo balelembesha nga bakuukila ku ncende imbi. Pa myaka itatu iyo baikele ku Finnmark, balembeseshe abantu 2,000 ukulapokelela Ulupungu lwa kwa Kalinda kabili bashalike ifitabo 2,500!
“ABALONDO BA BANTU”
Ilyo inkondo yapwile, bakasabankanya nabo balitendeke ukushimikila sana kabili mwalifumine ne fisuma. Ilyo kwali inkondo, ba Dag Jensen, abo tulandilepo, bashimikile ifibusa na balupwa abaleikala mu mushi wa Hennes mu Vesterålen. Abengi balitemenwe ifyo ba Dag balesambilisha kabili batendeke ukusambilila Baibolo. Ilyo inkondo yapwile mu 1945, ba Dag balibatishiwe. Mu 1946, ilyo icilonganino capangilwe mu Hennes, abantu 16 balibatishiwe pa ng’anda ya ba Dag. Ilyo papitile imyaka 5, bakasabankanya bafikile mupepi na 50. Mu 1971, ba Dag batile bakasabankanya ukucila pali 20 batendeke bupainiya.
Ba Dag balitemenwe Yehova kabili bali abacincila ica kuti bakasabankanya batendeke ukubapashanya. Ba Åshild Rønning abakuliile muli cilya cilonganino batile: “Ba Dag nga batutandalila, balemoneka aba nsansa. Balitemenwe abantu kabili balekoselesha.” Abo balekoselesha sana baice, maka maka nga balanda ilyashi mwi Sukulu. Ba Åshild batile: “Ba Dag balelenga tuleumfwa ukuti ifyo tulecita fyalicindama.” Ici e calengele, ba Åshild ukutendeka bupainiya mu 1962 kabili baleumfwa bwino ukwebako bambi “imbila nsuma iya bukata iya kwa Lesa wa nsansa,” Yehova.—1 Tim. 1:11.
Cinshi calengele abengi kuli iyi ncende ukuba Inte shacincila? Nangu ca kuti abengi tabaleya ku macalici, balisumine ukuti Lesa e ko aba kabili balicindike na Baibolo. Bamunyinefwe abaleikala muli uyu mushi babeshibe ukuti balesunga bwino indupwa shabo, na bena mwabo balebatungilila. Umo pali aba ni munyinefwe Arnulf Jensen, umwana wa bakalamba ba ba Dag, uwabatishiwe mu 1947. Aali mulondo we sabi kabili alebomba uyu mulimo ukufuma pali Cimo ukufika pali Cisano. Lelo lyonse pali Cisano mu cungulo, alebwelela ku ng’anda nangu isabi lifwe shani nelyo abalondo banankwe bashala balepanga ulupiya. Nangu cafye shani, Munyinefwe Arnulf aleba pa ng’anda pa mpela ya mulungu pa kuti asangwako ku kulongana no kushimikila capamo na bakashi, na bana bakwe 8 abatemenwe sana ukushimikila. Lyonse pa Cibelushi na pa Mulungu, bamunyinefwe balebomba umulimo bapeelwa uwa kuba “abalondo ba bantu,” kabili ilingi balebomfya ubwato bwa ba Arnulf mu kushimikila abaleikala ukutali.—Marko 1:16-18.
“UMULIMO TUBOMBA WALICINDAMA SANA”
Bamunyinefwe ku Norway balinonkelamo sana mwi Sukulu lya Gileadi ilibela ku New York. Ba Hans Peter Hemstad na ba Gunnar Marcussen, e babalilepo ukuya kwi Sukulu lya Gileadi mu 1948. Ilyo bapwishishe isukulu, bonse babatumine ku Norway mu mulimo wa kutandalila ifilonganino e lyo pa numa baile mu kubombela pa Bethel. Ilyo baupile batwalilile ukubombela pa Bethel pamo na bakashi babo. Ukufuma mu 1948 ukufika mu 2010, ba Nte ukucila pali 40 ku Norway, baliya kwi Sukulu lya Gileadi. Pali aba, 20 no kucilapo babombela mu Norway kabili bamo ni bapainiya ba nshita yonse, bambi ni bakangalila benda, e lyo bambi babombela pa Bethel.
Pali bamishonari ababalilepo ukuya ku Norway pali na ba Andreas Hansen abena Denmark na ba Kalevi Korttila abena Finland. Mu 1951 babatumine ku kabanga ka citungu ca Finnmark, uko bale-enda intamfu iitali ukubomfya ubwato, incinga, no twa kwendelako pa menshi makasa. Abengi abo balesambilisha, ni balya abo ba Svanhild Neraal bashimikileko imyaka ya ku numa. Ne ci calengele ukuti bakasabankanya abali fye batatu bafike 15 mu mwaka fye umo!
Ilyo ba Kjell Martinsen abafumine ku Hennes mu Vesterålen bapwishishe Isukulu lya Gileadi mu 1953, babatumine ku Norway. Bali fye ne myaka 22 ilyo batendeke umulimo wa kutandalila ifilonganino mu Vestfold na mu Telemark. Baleumfwa umwenso ukubomba uyu mulimo pantu bali abaice. Lelo balebukisha ifyo balebapokelela ne fyo balebomba bwino na bakokwele mu cine. Balekele umulimo wa kutandalila ifilonganino mu 2001, no kutendeka bupainiya, kabili bena na bena mwabo ba Jorunn batendeke ukwikala mu Svolvær ku Lofoten.
Ba Karen Christensen abafumine ku Denmark mu 1950, baile mu kubombela bupainiya ku Egersund na ku Kongsvinger, ukushali ifilonganino. Balishimikile sana muli ilya misumba ne ncinga. Pa numa ya kupwisha Isukulu lya Gileadi mu 1954, babatumine ku Kongsberg. Mu 1956 baupilwe kuli ba Marvin Anderson kabili pali ino nshita, babombela pa Bethel. Ba Karen ababomba umulimo wa nshita yonse ukucila pa myaka 60 batile: “Umulimo tubomba walicindama sana ukucila ifwe.”
UBUPINGUSHI BWA CILYE ICIKALAMBA
Ukufuma mu 1948 ukufika mu 1951, mu Norway mwali ukulunduluka sana. Mu 1951, bakasabankanya balifulileko ica kuti bonse pamo baishilefika 2,066. Nangu cali ifyo, ababomfi ba kwa Yehova bali mu mafya ya kutwalwa ku filye.
Umulandu umo uo balebatwalila ku filye wali wa kushalika Ulupungu lwa kwa Kalinda mu misebo. Mu November 1949, bakasabankanya bamo abaleshimikila mu misebo mu Oslo balibekete, lelo pa numa ya ma-awala fye ayanono balibafumishe. Umulungu wa konkelepo ba Nte batwalilile ukushimikila mu misebo ukwabula umwenso. Pa December 6, 1949, bakapokola balikete bakasabankanya bonse abaleshimikila mu misebo mu Oslo no kubeba ati, tabafwile ukushalika bamagazini mu misebo ukwabula ukupoka ulusa. Batile no kuti ukushimikila mu misebo kulaleta icimfulumfulu kabili kulapumfyanya na bale-ensha imyotoka. Bakasabankanya 7 pali balya baikete, babatwele ku cilye uko babapingwile ukulipila indalama pa kuti babafumye. Nga tabalipile bali no kubakaka inshiku shitatu.
Apo umulandu ukalamba uwalipo tawali wa kupoka fye ulusa kuli bakapokola, lelo wakumine insambu shabo isha kupepa, batwele umulandu ku Cilye Icikalamba ica mu Norway. Mu nyunshipepala iitwa ati Dagbladet, ba John Roos abalelandilako ba Nte batile, umulimo wesu uwa kushimikila mu misebo taupumfyanya uuli onse. Baipwishe abati: “Bushe tulingile ukupoka ulusa kuli bakapokola nga ca kuti ilyo tuleshimikila mu misebo, tatulepumfyanya uuli onse, tatulepumfyanya na bale-ensha imyotoka, kabili tatulelenga abantu ukubungana? Nelyo bushe fwe bakwata ubuntungwa bwa kupepa, kuti twakana shani ukukwata insambu sha kushimikila?” Ilyo ba Nte balelolela ubupingushi bwa Cilye Cikalamba, batwalilile ukushimikila mu misebo nangu ca kuti balebekata no kubalipilisha indalama ishingi. Bakasabankanya bamo balibeketepo ukufika na ku miku 10.
Pa June 17, 1950, Icilye Cikalamba casuminishe ba Nte ukulashimikila mu misebo kabili bakasankanya abatwelwe ku cilye tababasangile no mulandu. Ifyo uyu mulandu ne milandu imbi yapwile, fyalangilile fye ukuti ba Nte mu Norway balikwete insambu sha kushalika impapulo mu misebo na ku ng’anda ne ng’anda.
UKULONGANA UKO BASHAKALABE
Ba Nte tabalaba ukulongana kwa citungu ukwali muli ba 1950 na ba 1960 ukwabakoseleshe sana no kubalenga ukwikatana. Ba Nathan H. Knorr na ba Milton G. Henschel, ukufuma ku maofeshi yakalamba aya ba Nte bali pa balandile amalyashi pa kulongana kwa citungu mu Lillehammer mu 1951. Abantu mu fitungu fyonse ifya mu Norway balilongene. Abasangilweko balitemenwe ukumona bakasabankanya 89 babatishiwa kabili abakutike ku lyashi lya ku cintubwingi bali 2,391! Mu myaka yakonkelepo, bamunyinefwe ku Norway balitemenwe nga nshi ukusangwa ku kulongana kukalamba ukwali ku London na ku New York. Mu 1955, ba Nte mupepi na 2,000 mu Norway bailelonganina mu Stockholm, ku Sweden.
Ukulongana kukalamba ukwaleti, “Word of Truth” (Icebo ca Cine) ukwabelele mu Oslo mu cibansa ca Ullevål mu 1965, kwaliweme sana. Lelo ubushiku bwa kuti mailo kulongana, mu nshita ya cungulo, ba Norway baleteya umupila ne calo cimbi muli ici cine cibansa. Ba Nte abengi bali pa nse balelolela ukuti bola nga yapwa bawamye icibansa. Ilyo bola yapwile, ba Nte babombele ubushiku bonse ukutoola ifisoso no kupanga amatenti ya kupeelelamo abantu ifya kulya. Bapangile ne fisebele fibili, e lyo no mwa kwikala aba kulisha ifilimba, kabili bapangile no mwa kusungila ifintu, ne nsaka shitatu pa kuti icifulo ciwame sana. Mu nyunshipepala ya Dagbladet, balembele pa fyo icibansa caweme ati, “Ico ba Nte bacita cipesha amano. Balenga Icibansa ca Ullevål ukumoneka bwino sana . . . Tatwatala atumona ica musango uyu!”
Ba Nte ba ku Norway basungile bamunyinabo ukucila pali 7,000 abafumine ku fyalo fimbi. Abengi pali aba bafumine ku Denmark. Babapangiile inkambi ya matenti ku nse ya musumba. Iyi nkambi yali bwino sana kulila fye imfula taileloka. Abantu 6,000 abaikele muli ilya nkambi tabakalabe icacitike pa nshiku sha kubalilapo isha kulongana. Kwalokele imfula iikalamba ica kuti kwali amatipa. Lelo inshiku shibili ishakonkelepo, imfula tayalokele kabili abantu balitemenwe sana. Nangu kwali imfula, abasangilwe ku kulongana balyumfwile bwino ukuba na ba bwananyina kabili balinonkelemo sana muli programu ya kulongana. Balitemenwe ilyo bakasabankanya 199 babatishiwe. Abakutike ku lyashi lya ku cintubwingi ilyalandilwe na Munyinefwe Knorr, bali 12,332!
“IFWE UKUSHIMIKILA E BUMI”
Nangu ca kuti ukushimikila ku ng’anda ne ng’anda na mu misebo kusuma, ba Nte abengi balisanga ukuti na mu bunte bwa mu lyashi mulafuma ifisuma. Mu 1936, ba Konrad Flatøy, abalebomba mu bwato bwa bashilika, bapeele ba Paul Brunn, abakalamba ba bashilika akatabo ukuti babelengemo. Ba Paul babelengele kalya katabo bulya bwine bushiku.
Batile, “Ilyo napwile ukukabelenga natile ici e cine. Palya pene naishibe ubupusano bwaba pa kupepa kwa cine no kwa bufi.” Ba Paul balikonkenyepo ukusambilila Baibolo kabili batendeke no kushimikila. Ilyo kwali nkondo, ba Paul balesambilisha umushilika uwalebombela ku kulisha imfuti mu cibwato bale-endelamo. Pa mulandu wa kuti alyumfwikishe ifyo alesambilila mu Baibolo, alefwaya ukuleka iyi incito. Ilyo abakalamba ba bashilika baishibe, baebele ba Paul ukuleka ukumusambilisha. Ba Paul balikeene, na lintu ubwato bwafikile ku London aba babili balibashiile. Papitile fye umweshi, ubwato balibulashile kabili bwalibundile. Umuye nshiku, ulya mushilika alibatishiwe e lyo ba Paul baile kwi Sukulu lya Gileadi. Ilyo bapwishishe isukulu mu 1954, babatumine muli bumishonari ku Philippines. Pa numa, babwelele ku Norway uko babombele umulimo wa kutandalila ifilonganino na bena mwabo ba Grethe.
Mu 1948, ba Holger Abrahamsen balebomba incito ya kusenda abalebombela pa cabu ku Narvik. Batemenwe ukulanda ati: “Te kuti twikale ukwabula ukushimikila, pantu ifwe ukushimikila e bumi.” Kanshi lyonse baleshimikila abo balesenda. Umo uo bashimikiile, ni Olvar Djupvik. Na o aebeleko nkobekela wakwe, Anne Lise ubulayo bwa kuti icalo cikaba Paradaise. Aba babili balibatishiwe, kabili na bana babo 4 baishileba ba Nte. Hermann, umo pa bana babo, alibombelepo bumishonari ku Bolivia no mwina mwakwe, Laila. Pali ino nshita, babomba umulimo wa kutandalila ifilonganino mu Norway.
UKUSAKAMANA IMPAANGA SHA KWA YEHOVA
Muli ba 1960 na ba 1970 kwali ukwaluka ukukalamba ukwakumine ubutungulushi pa musambo na mu filonganino. Ba Roar Hagen e bakonkelepo ukuba kangalila wa musambo pa numa ya ba Marvin Anderson. Kabili, mu 1969, ba Thor Samuelsen e bo basontele ukuba kangalila wa musambo. Mu 1976, Komiti ya Musambo yalipangilwe mu Norway, kabili ababalilepo ukuba muli iyi Komiti ni ba Thor Samuelsen, ba Kåre Fjelltveit, na ba Niels Petersen.
Mu October 1972, batendeke ukusonta baeluda mu filonganino pa kuti balecema impaanga. Abaume bakosoka balibafwile ukuti bafikepo ukuba bakacema pa kutila baleafwa abantu abengi abalesambilila icine. Ukufuma ilya nshita, Yehova alipaala abantu bakwe abakonka ubutungulushi bwakwe.
ABASAMI BAPOKELELA IMBILA NSUMA
Pa myaka iingi, bapainiya abengi na bakasabankanya balishimikila imbila nsuma ku baSami, na kuli bakacema abekala ku Finnmarksvidda. Nangu ca kuti abaSami abengi balishiba iciNorwegian, inshita shimo bakasabankanya balekabila uwa kubapilibwila mu ciSami. Pali ba Nte ba kubalilapo ukushimikila sana mu ciSami pali na ba Aksel Falsnes abali abaSami. Ba Aksel, balelanda iciSami, iciNorwegian ne ciFinnish. Bankashi yabo abaleikala ku kapinda ka ku kuso aka Norway e balengele ukuti ba Aksel basambilile icine pantu balibatumiineko icitabo. Ba Aksel baleikala mu Troms ku ncende ukushali ba Nte, lelo mu 1968 bapainiya bamo na kangalila wa muputule balibatandalile kabili balibafwile ukulunduluka.
Ba Aksel bali ni bakasabankanya abacincila. Ilingi baleima akacelo no bwato ninshi nabasenda ne ncinga. Nga bafika kwi shilya balenina pa ncinga ukuya mu mishi. Apo balishibe iciSami, bashimikile abaSami abengi abaleikala mu Finnmark.
Ba Aksel bali abakosa sana, kabili bale-enda intamfu ishitali pa twa kwendelapo pa menshi makasa pa kuyafika ku mishi iyali ukutali. Inshita imo, mu mpepo bafumine ku Karasjok, bapita mu Kautokeino no kuyafika ku Alta. Basendele fye akacola ka kupaapa umo babikile utwa kubomfya e lyo ne mpapulo. Pa numa ya milungu iinono, bafikile pa ng’anda ya fibusa fyabo mu Alta, ninshi nabenda amakilomita 400 ukubomfya utwa kwendela pa menshi makasa!
Imyaka ya kubalilapo muli ba 1970, abaSami abengi balisambilile icine. Mu Hammerfest, umwanakashi umo umuSami no mwina mwakwe batendeke ukusambilila Baibolo na ba Nte. Pa nshita ilya ine, ba lupwa lwakwe bamo abaleikala ku Alta na bo balefwaya ukusambilila. Ba Arne na ba Marie Ann Milde abali bapainiya baibela ku Alta batendeke ukusambilila nabo. Pe sambililo paleba abantu 10 nelyo 12. Umuye nshiku, mupepi na hafu pali aba, baishileba ba Nte.
Ba Hartvig Mienna, abaSami kabili bapainiya ba ku Alta ababomfya honda ya pa menshi makasa pa kuya mu kushimikila ukutali batile: “Tacayanguka ukushimikila mu ncende umwikala abaSami. Abantu baikala ukutali sana kabili abengi balakonka sana intambi. Lelo balapokelela abeni kabili tulasambilila na bengi.”
BALILOLELA PA MYAKA IINGI
Pa kati ka 1965 na 1975 bakasabankanya mu Norway balefulilako fye. Lelo bamunyinefwe bamo balyeshiwe pa mulandu ne fyo bale-enekela ukucitika mu 1975. Ilyo bamwene ukuti ubucushi bukalamba tabwaishile mu 1975, bamo balifumine mu cilonganino. Kabili pa kati ka 1976 na 1980, bakasankanya balicepeleko. Bamo abafuupwilwe balilekele ukubika amano ku kupepa pa nshita imo. Lelo, bushe abengi balemona shani ukubombela Yehova?
Ba Hans Jakob Lilletvedt batile: “Apo twale-enekela ukuti mu 1975 kwali no kucitika fimo, twalefwaisha ulya mwaka ukufika bwangu. Ifyo nale-enekela muli ulya mwaka te fyalengele ukuti mbe ne citetekelo.”
Ba John na ba Edith Johansen ababombela Yehova pa myaka iingi batile: “Apo twali-ipeele ukubombela Yehova inshiku shonse, twalitwalilile ukumubombela nangu ca kuti ifyo twale-enekela tafyacitike.”
Ba Lea Sørensen bena batile: “Nkatwalilila ukubombela Yehova, nampo nga icalo cikapwa mu 1975 nelyo ku ntanshi.”
AMAOFESHI YA MUSAMBO AYAPYA
Imilimo yalifulileko pa Bethel muli ba 1970. E ico, ababomfi na bambi balefwaikwa, e lyo amayanda ya kwikalamo na maofeshi na fyo fyalekabilwa. E ico, mu 1979 Ibumba Litungulula lyalisuminishe ukukuula umusambo uupya ku nse ya musumba wa Oslo. Ku kupwa kwa mwaka wa 1980, bamunyinefwe balisangile incende iisuma mu Ytre Enebakk apali amakilomita 30 ukufuma mu musumba wa Oslo.
Pa kuti pa bukuule pekaya indalama ishingi, baitile bamunyinefwe abaitemenwe ukubomba uyu mulimo. Tacayangwike ukusanga ifipe ifya kubomfya ku bukuule, no kusanga ifya kulya no mwa kwikala abantu nalimo 100, e lyo no kwangalila umulimo wa bukuule.
Bamunyinefwe ukucila pali 2,000 aba mu Norway na bafumine ku fyalo fimbi ‘bali-ipeele abene mu kuitemenwa.’ (Amalu. 110:3) Bamunyinefwe abengi balesangwilako amapoteto, imisalu, ifisabo, umukate, amani, isabi, ifya kufwala ne fipe fyalefwaikwa pa bukuule. Bamo baletema ifimuti mu mpanga, e lyo bambi balelepula ifimuti no kupangamo amapulanga pa cifulo balekuulila. Abengi ba-ashimishe ifibombelo fyabo e lyo balesangwilako ne ndalama.
Abaishibishe incito balebombako fye inshita iinono. Kanshi abalebomba imilimo iingi bantu bashaishibishe incito. Ba John Johnson, abaleangalila umulimo wa kubika intambo sha malaiti, balondolwele ifyo bena na baleangalila umulimo wa bukuule baleyumfwa ukuba abashafikapo. Ba John batile: “Bamunyinefwe balisambilile imilimo kabili balibombele bwino. Limo fimo fyaleafya lelo twalepapa ifyo twalefibombelapo bwino. Twalimwene ukuti, Yehova Lesa e waletungulula umulimo.”
Pa mulandu wa kuipeelesha kwa bamunyinefwe, na bukapekape bwabo e lyo ne paalo lya kwa Yehova, umulimo walibombelwe bwino. Ubukuule bwatendeke mu 1981, e lyo pa May 19, mu 1984, umusambo upya walipeelwe ilyo Munyinefwe Milton Henschel uwali mwi Bumba Litungulula atandalile uyu umusambo uupya. Ubukuule bwalengele bamunyinefwe mu Norway ukutemwana sana no kwikatana. Mu myaka yakonkelepo pa numa ya bukuule, abengi abalebomba pa bukuule balitendeke bupainiya bwa kwafwilisha nelyo ubwa nshita yonse.
UKUKUULA AMAYANDA YA BUFUMU MU NSHITA FYE IINONO
Mu 1928, abana 4 aba kwa Munyinefwe Fjelltvedt bakuulile Ing’anda ya Bufumu iya kubalilapo mu mushi unono uwa mu musumba wa Bergen. Ku kutendeka kwa ba 1980, ifilonganino ifingi fyalikuulile Amayanda ya Bufumu nelyo ukushita ifikuulwa no kufisangula Amayanda ya Bufumu. Lelo ifilonganino ifingi fyalelonganina mu fikuulwa fya kusonkela. Ilyo balekuula umusambo, bamunyinefwe bamo balilanshenyepo ifyo bengacita pa kuti balekuula Amayanda ya Bufumu mu kwangufyanya. Balishibe ukuti amabumba ya bamunyinefwe ku United States na ku Canada balekuula Amayanda ya Bufumu mu nshita fye iinono. E ico batile: ‘Nga ca kuti ku maka ya kwa Yehova, bamunyinefwe kuti bakuula Amayanda ya Bufumu mu nshita fye iinono, bushe ifwe kuti twafilwa?’
Bamunyinefwe bamo batendeke ukupanga amapulani ya kukuula bwangu Amayanda ya Bufumu. Pa numa ya kukuula Ing’anda ya Bufumu mu nshita fye iinono mu Askim, mu 1983, babomfeshe inshila imo ine ukukuulilamo Amayanda ya Bufumu yatatu mu Rørvik, mu Steinkjer, na mu Alta mu 1984. Bushe bacitile shani? Baleimbila limo umufula no kwakanya bwino imilimo ica kuti balepwisha ukukuula mu nshiku fye ishinono. Abaishibe imilimo na bashaishibe bonse babombele capamo.
Mu myaka 10 iyakonkelepo, Amayanda ya Bufumu 80 yalikuulilwe mu Norway. Pa numa, ba Nte bamo mu Norway baile ku calo ca Iceland ku kwafwako ba Nte banabo ukukuula Amayanda ya Bufumu yatatu. Nangu ca kuti ifilonganino ifingi fyalikwata Amayanda ya Bufumu mu Norway, uyu mulimo taulapwa. Amayanda ya kale yalefwaikwa ukuyawamya, yamo ukuyakushako, e lyo na yambi yacili yalefwaikwa.
“ABA BWANANYINA BALITEMWANA”
Ukukuula Amayanda ya Bufumu kwalilenga bamunyinefwe ukulalonganina apasuma, e lyo na bantu ukulalanda ifisuma pali bena. Ku ca kumwenako, mu 1987 bamunyinefwe batatu baile mu kumona abalashi ba musumba ku Fredrikstad ukuti balanshanye pa bukuule bwa Ng’anda ya Bufumu. Abalashi balisekele ilyo bamunyinefwe babebele ati bakakuula mu nshiku shitatu. Pa bushiku bwa kubalilapo, pali Cisano, abalashi balimwene ukuti ba Nte bakapwisha ubukuule nga fintu balandile. Pa Cibelushi, umo pa balashi aletele bakalisha ba filimba pa bukuule ukuti balishishe ba Nte inyimbo, iyi yali ni nshila ya kulombelamo ubwelelo pa fyo asekele ba Nte. Umwanakashi umo uwalemonako ilyo balekuula Ing’anda ya Bufumu mu Arendal mu 1990 atile: “Nimpapa ifyo imwe ba Nte mwakuula bwangu. Lelo ico napapa sana kumona ifyo abalebomba bonse balemwentula no kumoneka aba nsansa.”
Nomba mu Norway mwaba amaKomiti ya Makuule yabili ayangalila ubukuule bwa Mayanda ya Bufumu. Nangu umulimo ukule nelyo wafye shani, bamunyinefwe balaipeela ukubombako. Ku ca kumwenako, mu 1991 na mu 1992, bamunyinefwe balilundileko amaofeshi ya musambo. Kabili mu 1994, bakuulile Icikuulwa ca Kulonganinamo icisuma mu Oslo. Mu 2003, aba bamunyinefwe bakuulile Ing’anda ya Bufumu iikalamba mu Bergen iingabomfiwa ku kulongana kwa cilonganino nelyo ku kulongana kukalamba.
Ababomfi ba kwa Yehova balomfwana no kubombela pamo ilyo balekuula. Munyinefwe umo uwabomba mu makuule ya Mayanda ya Bufumu ukufuma mu 1983 atile: “Amakuule yalilenga ifilonganino ukwikatana sana. Aba bwananyina balitemwana kabili balisanga ifibusa fya cine ica kuti balabombela pamo ukwabula ubwafya.”
IMILIMO YAFULILAKO PA BETHEL
Pa numa ya kukuula umusambo, balitiilepo ababomfi na bambi pa Bethel pa kuti umulimo wa kushimikila ulunduluke. Pali nomba kwaba impapulo ishingi ishapilibulwa mu ciNorwegian. Kabili mu 1996 kwacitike icintu cacindama sana. Baibolo yonse iya Amalembo ya Calo Cipya yalifumine mu ciNorwegian. (Iya Amalembo ya Calo Cipya aya ciGriki aya Bwina Kristu yena yafumine mu 1991.) Pali ino nshita, impapulo ishingi sana isha Nte sha kwa Yehova e ko shaba mu ciNorwegian ukubikako fye na Insight on the Scriptures.
Ilyo balekuula amaofeshi ya musambo balikuulile na studio ya kukopelamo amashiwi ya mu filangililo iyo balekabila sana. Ukufuma muli ba 1960, ifilangililo fya pa kulongana kwa citungu balefikopela mu Mayanda ya Bufumu na mu miputule ya cikuulwa ca musambo wa kale. Caleyafya ukukopa ifilangililo kabili kwaleba no kulekela pa kati ukukopa pa mulandu wa congo ca myotoka. Ifi bakwata studio iipya, balangufyanya ukukopa ifilangililo, amavidio, e lyo ne nyimbo sha Bufumu isha mashiwi. Iofeshi lya musambo lilabika no Ulupungu lwa kwa Kalinda na Loleni! pa CD mu ciNorwegian kabili balibika na Baibolo ne fitabo fimbi pa CD na pa Intaneti pa www.jw.org.
UKUBOMBELA UKO BALEBAFWAISHA
Kwaliba bakasabankanya abengi na bapainiya abaya mu kushimikila ukwaba ukukabila, pamo nga ku Longyearbyen pa fishi fya Svalbard. Bamo baya mu kwikala mu mishi yalekanalekana pa kuti bashimikile imbila nsuma, no kupanga ifilonganino.
Ilyo ba Finn na ba Tordis Jenssen baupene mu 1950, balishibe ukuti bakasabankanya balefwaikwa mwi tauni lya Hammerfest. Ba Finn na ba Tordis tabakwete indalama ishingi; lelo balefwaisha ukuyako na macinga. E ico balimine ubulendo na macinga yabo ukufuma ku Bodø ukuya ku Hammerfest, apali amakilomita 900. Ilyo baendele ukufika pa kati, abanabo bamo balibapeeleko indalama pa kuti ubulendo bwasheleko banine ubwato. Ilyo bafikile ku Hammerfest, ba Finn na ba Tordis batendeke ukushimikila no kulaalika abantu ku malyashi ya ku cintubwingi ayo ba Finn balelanda cila mulungu. Yehova alibapaalile pa fyo balebombesha ica kuti mu nshita fye iinono balipangile icilonganino.
Umo pa balandile amalyashi pa kulongana kwa citungu mu Trondheim mu 1957, akoseleshe bakasabankanya ukuya ukwali ukukabila. Ba Viggo na ba Karen Markussen abaleikala mu Stavanger balekutikisha ilyo ili lyashi lyalelandwa, kabili ba Viggo batunkwile ba Karen ku kaboyo. Apo pene fye, ba Karen balishibe ico abena mwabo bacitiile ico. Basosele mu mutima abati, ‘Inshiku sha kwikala mu Stavanger shapwa.’ Apo balikwete abana batatu abali ne myaka pa kati ka 11 na 14 kabili abali bakasabankanya, bushe bena bali no kuyumfwa shani pa kuya ukwali ukukabila?
Ilyo ukulongana kwapwile, ulupwa lwa ba Markussen lwalanshenye pali ili lyashi, kabili bonse balisumine ukukuukila ukwali ukukabila. Ilyo balembeele kwi ofeshi lya musambo ukuti balefwaya ukuya mu kubombela ukwali ukukabila, babebele ukukuukila ku Brumunddal ukushali icilonganino. E ico, mu 1958, ba Viggo na ba Karen bashitishe ing’anda yabo iisuma, ba Viggo bashitishe ne shitolo lyabo umo baleshitisha ifipe fya mu nga’nda, no kukuukila mu ng’anda iinono iya mbao mupepi na ku Brumunddal. Yehova alibapaalile sana pa fyo baipeeleshe. Mu myaka yakonkelepo, abengi abo balesambilila nabo Baibolo baishileba ba Nte. Ilyo abana babo batendeke ukuikalila, na lintu ba Viggo na ba Karen batendeke ukutandalila ifilonganino, ninshi mu Brumunddal mwali icilonganino ica bakasabankanya 40.
Bamunyinefwe abacaice abashimbe nabo balatungilila sana umulimo wa Bufumu ilyo baya mu kubombela ukushaba ifilonganino. Mu 1992 bamunyinefwe bapainiya, abengi abali fye ne myaka 19, bakuukiile ku Måløy mu Nord Fjord pa kuti bashimikile ku batemenwe icine. Bashifika fye, batendeke ukushimikila kabili tapakokwele batendeke ukulongana mu ng’anda balesonkela. Namayo umo kapekape alitemenwe ifyo alesambilila kabili ali fye ngo mufyashi kuli bena. Umuye nshiku, eluda umo no mwina mwakwe bakuukiile ku Måløy, ne cilonganino calipangilwe. Bamunyinefwe bacaice bali-ipakishe ukubombela kuli ilya ncende, ukutungulula amasambililo ya Baibolo ayengi, ukubomba imilimo yalekanalekana iya pa cilonganino, no kukosha icilonganino cipya. Umo pali aba bamunyinefwe bacaice atile: “Ukuyabombela ukwali ukukabila kwanengele ukutemwa sana ifya kwa Lesa no kukosha bucibusa bwandi na Lesa.” Pa mulandu wa kubombesha kwa aba bamunyinefwe, mu Cilonganino ca Nord Fjord nomba mwaba bakasabankanya mupepi na 30, kabili batungulula amasambililo pa kati ka 50 na 60.
UKUSHIMIKILA MU FITUNDU FIMBI
Mu myaka 20 iyapitapo, abengi ukufuma ku fyalo fimbi balisa mu Norway. Kanshi ifilonganino fyalipekanya ukulashimikila aba bantu mu fitundu fyabo nelyo mu fitundu bomfwa. Icilonganino ca kubalilapo mu Norway ica mu citundu ca ku calo cimbi capangilwe mu 1986 mu Oslo, ne ci cali cilonganino ca ciLatin, abafulile muli ici cilonganino ba ku Latin America abalelanda iciSpanish ne ciPortuguese. Pali ilya ine nshita, bakasabankanya bamo batendeke ukulashimikila ku bantu abalelanda iciNgeleshi mu Oslo. Bakasabankanya balesanga abengi abalefwaya ukusambilila Baibolo, maka maka abena Africa na bena Asia. Bamo balebasanga ilyo baleshimikila mu misebo; bambi balebasanga umufikilila imbutushi. Kabili balebomfya ne fisontelelo fya manambala ya foni ukumonamo abakwete amashina ya ku fyalo fimbi pa kusanga abengalanda iciNgeleshi. Batendeke amasambililo ya Baibolo ayengi, kabili mu 1990 icilonganino ca ciNgeleshi calipangilwe mu Oslo.
Ukufuma ilya nshita, ba Nte abengi mu Norway balasambilila ifitundu fimbi. Aba bakasabankanya na ba Nte abafuma ku fyalo fimbi, balipanga amabumba ne filonganino fya ciArabic, iciChinese, iciNgeleshi, iciPersian, iciPolish, iciPunjabi, iciRussian, iciSerbo-Croatian, iciSpanish, iciTagalog, iciTamil, ne ciTigrinya.
Kuli ubuyantanshi na mu lulimi lwa bankomamatwi. Kwaliba bankomamatwi ababomfya ululimi lwa bankomamatwi ulwa ciNorwegian, kabili iofeshi lya musambo lilebombesha ukubafwa ukumfwa imbila nsuma. Muli ba 1970, bamunyinefwe batendeke ukupilibula amalyashi pa kulongana kukalamba mu lulimi lwa bankomamatwi, kabili ukufuma ilya nshita, bakasabankanya abengi balisambilila ulu lulimi. Mu filonganino fimo mwaliba ababomfya ulu lulimi, kabili mu 2008 icilonganino ca kubalilapo ica bankomamatwi calipangilwe mu Oslo. Mu Norway, mwaba bakasabankanya bankomamatwi 25, ababomfya impapulo shaba mu lulimi lwa bankomamatwi ulwa ciNorwegian ishaba na pa ma DVD.
AMAKOMITI YA KUMFWANINAMO NE FIPATALA
Apo ba Nte balakaana ukubabikamo umulopa, limo nga balwala cilafya ukuti babondape ukulingana ne fyo balefwaya. Ici e calengele ukuti iofeshi lya musambo lipange Amakomiti ya Kumfwaninamo ne Fipatala mu Norway mu 1990. Ukufuma mu 1990 ukufika mu 2010, aba mu Komiti ya Kumfwaninamo ne Fipatala mu Oslo balikumene na badokota imiku 70 kabili bayafwile ba Nte ukucila pali 500. Pa mulandu wa kubombesha kwabo, balisanga badokota abengondapa ba Nte, kabili ifyo bebako badokota, fyalilenga badokota abengi ukufwaya ukundapa abalwele ukwabula ukubabikamo umulopa. Abalwele nabo pamo na balupwa lwabo balatasha sana ababa mu Mabumba ya Bapempula Abalwele.
Ifyacitikile Helen, painiya wacaice, filanga fye umulimo usuma ababa mu ma komiti ya fipatala babomba. Mu 2007 alilwele sana ica kuti bamuteka na mu cipatala. Umulopa mu mubili wakwe waleya ulecepelako fye, kabili badokota balemupatikisha ukuti asumine ukumubikamo umulopa pa kuti efwa. Munyinefwe uwali mu Komiti ya Kumfwaninamo ne Fipatala, alyafwilisheko ukuti Helen bamutwale ku cipatala icikalamba icali bwino. Ilyo Helen na banyina bafikile ku cipatala, basangile munyinefwe umbi uwaba muli iyi komiti kuli ilya ncende alebalolela, uyu munyinefwe alibakoseleshe, no kubafwilisha pa kuti umulwele ondapwe bwino. Badokota balisumine ukupeela Helen umuti wa kufusha umulopa. Mu nshiku fye ishinono, umulopa walifulile, kabili aishileba fye bwino. Apo nomba Helen alipola, kabili alatasha sana pa fyo ababomfi ba mu cipatala bacindike ifyo asuminamo. Helen na banyina batile: “Tatwakalabe ifyo bamunyinefwe batwafwile ne fyo baletupepelako kabili tatwakaleke ukutasha Yehova pali uku kupekanya ukusuma ukwa kwafwilisha abalwele.”
ILYO BATUBEPESHE UBUFI PA MULABASA
Pa kati ka 1989 na 1992, ba Nte mu Norway balibemiine no kubonawila ishina kabili mu manyunshipepala, mu mamagazini, mu malyashi ya pa redio na pa TV, balesabankanya fye ifibi pali bena. Cimo icalengele ukuti batwimine ni filya tutaluka umuntu uwatamfiwa nga fintu Baibolo itweba. (1 Kor. 5:9-13; 2 Yoh. 10) Pa mulandu wa bufi ubo aba ku mulabasa balesabankanya, ba Nte abengi batendeke ukubacusha kuli ba lupwa lwabo, pa ncito, ku sukulu e lyo na lintu baleshimikila. Nangu ca kuti abasambi ba kwa Yesu tabapapa nga balebacusha, calyafishe ukushipikisha ubu bwesho.—Mat. 5:11, 12.
Munyinefwe umo alondolwele ukuti: “Ilya yali ni nshita ya-afya, lelo kwali ne fisuma ifyalecitika. Bulya bwesho bwanengele ukutontonkanya pa fyo nasuminamo. Ilyo natontonkenye pa fyo umusha wa cishinka atusambilisha, icitetekelo candi calikoseleko. Nasangile ukuti ifyo tusambilila e filenga tuleshipikisha amesho.”
Kangalila wa muputule umo atile: “Twalekoseleshiwa nga twamona ifyo bamunyinefwe baleshipa. Ilyo baletucusha, twasalilepo fye ukubika amano ku kushimikila, ukubikapo fye no kushimikila mu misebo. Caliweme ukuti ba Nte abengi tabanenwike.”
Moneni ifyo ifyalandile uwatamfiwepo fyapusene ne fyalelanda aba ku milabasa pali filya Baibolo itweba ukutaluka uwatamfiwa. Ba Fred batile: “Nali ne myaka 20 ilyo natamfiwe. Nshatemenwe ukuti ntamfiwe. E ico, natendeke ukutontonkanya sana pa mikalile yandi. Ukutamfiwa e kwanengele ukuti njaluke. Cali kwati Yehova alenjeba ati: ‘Mwana wandi alula imibele yobe! Nga tawalwike tapali ifikakuwamina.’ Ukutamfiwa kwalengele ukuti ndeke ukucita ifyabipa. Mu nshita ya kulacita ifya kunsekesha, natendeke ukubika amano ku kupepa. Na kabili ukutamfiwa, kwalengele na banandi bamo ukuba ne mibele isuma.” Ba Fred balilapiile no kuleka ukucita ifyabipa, kabili balibweshiwe. Pali ino nshita ni baeluda.
“UBUSHIKU BWA KWA YEHOVA”
Abengi mu Norway balitemwisha ifyuma. Tabafwaya no kukutika ku mbila nsuma. Lelo, ba Nte balibika amano ku fya kwa Lesa pamo nga ukubelenga Baibolo cila bushiku no kusangwa mu kulongana. Bakasabankanya abengi balitendeka bupainiya pa kuti baleshimikila sana. Munyinefwe umo alandile ifyo abengi basosa ilyo atile: “Nga nshilefwaya ukuti ubushiku bwa kwa Yehova bukese mailo, ninshi ne lyo bukesa nshakabe uwaipekanya. Apo bulya bushiku bukesa, tufwile ukulacita ifisuma.” Tatuletwishika ukuti, ukutontonkanya kwa musango uyu nako kwalilengele ukuti kube ukulunduluka ukufuma mu 2001.
Isukulu lya Kukansha Ilya Butumikishi (ilyo nomba beta ati Isukulu lya Bamunyinefwe Abashimbe) lyalilenga ukuti ifilonganino fikose no kuti abaume basontwa beshibe ifya kubomba bwino imilimo ya kwa Lesa. Umo uwapitile muli ili isukulu atile: “Ukusambilila sana pali Baibolo pa milungu 8 kwanengele naishiba ifingi pali Baibolo. Nalyumfwikishe ifyabamo!” Pa myaka 20 iyapitapo, bamunyinefwe mu Norway ukucila pali 60 abapita muli ili sukulu, balikoselesha ifilonganino no kwafwa bakasabankanya ukuba abacincila.
ABAFYASHI BABO BALIBASAMBILISHE ICINE
Ba Nte abengi basambilile icine ku bafyashi babo. Bakasabankanya bamo mu Norway, beshikulu nelyo ifishikululwa atemwa abana ba fishikululwa fya ba Nte. Ba Ivan Gåsodden, icishikululwa ca ba Ingebret Andersen, abali Abasambi ba Baibolo aba kubalilapo mu Skien batile: “Ilingi ndatontonkanyapo no kumona ukuti nalipaalwa pa kufyalilwa mu lupwa ulwabika amano ku kupepa Yehova. Icangafwile ukukosa mu cine, kuisambilisha, kubelenga Baibolo lyonse no kukwata ifibusa ifisuma ifyalefwaisha ukulabombela Lesa.” Ba Andre na ba Richard, abana ba ba Ivan nabo balomfwa bwino pa cine basambilile ku bafyashi babo.
Ba Bente Bu, bapainiya pali nomba, beshikulu ba ba Magnus Randal abale-enda mu bwato bwaleitwa ati Ruth ilyo balebomba bupainiya. Bena batile: “Ndatasha sana ifyo abafyashi bankushishe. Ukusambilila icine ukutula ku bwaice kwalengele nilakwata sana amafya, kabili na ine napingulapo ukula-afwa abantu ukwishiba icine.”
Bamo abalekele ukubombela Yehova ilyo bali abaice, balyalwike ilyo bakulile kabili ino nshita ni ba Nte abakosa. Ku ca kumwenako, ba Thomas na ba Serine Fauskanger aba ku Bergen bonse babili abafyashi babo bali Bena Kristu, lelo tabalelunduluka bwangu. Cinshi calengele ukuti batendeke ukupepa Yehova?
Ba Thomas batile: “Mu 2002 munyinefwe wacaice uwasangilwe kwi Sukulu lya Kukansha Ilya Butumikishi, bamutumine mu cilonganino cesu. Alingafwile ukulashimikila sana e lyo no kwishiba ifyo ningalacita pa kuti mbike amano ku kupepa Lesa.”
Ilyo ba Thomas bali ne myaka 25, baupile ba Serine. Mu 2007 bakuukiile ku Båtsfjord, mu citungu ca Finnmark, uko baileafwa munyinefwe no mwina mwakwe abali bapainiya ukubomba umulimo wa kushimikila. Tapakokwele, ba Thomas na ba Serine baishileba bapainiya. Mu 2009 baile na bakasabankanya bamo ku Kjøllefjord, umushi wa balondo be sabi, uko baileshimikila pa myeshi itatu. Ilyo bali kulya batendeke ukusambilila Baibolo na bantu ukucila pali 30. Pa numa, baileikala mupepi no mushi wa Kjøllefjord pa kuti balesambilila na batemenwe icine. Benda ama-awala yatatu na hafu na motoka pa kuyafika ku Kjøllefjord. Nangu ca kuti inshita yabo iikalamba ipwila mu kushimikila, ba Serine batile: “Twaliba ne nsansa pantu tatwafusha imitabotabo. Apo tatwakwata ifingi, na mafya yalicepa.”
BALOLELA UBUSHIKU YEHOVA AKAWAMYA ICALO
Ifintu mu Norway nomba fyalyaluka, tafyaba nga filya fyali ilyo ba Knud P. Hammer na basambi ba Baibolo bambi batendeke ukushimikila. Ilya nshita, abantu balemona ba Nte ukuti bali abaibela pantu ifyo balesambilisha fyalipusene sana ne fyalesambilisha aba mu macalici. Umuye nshiku, abantu abengi aba mitima isuma balisambilile icine no kuba ababomfi ba kwa Lesa.
Pali nomba, abantu mu Norway tababika amano ku fya kwa Lesa. Banono abasumina ukuti Lesa e ko aba kabili bamo batila tacalinga ukulalanda ukuti kwaba fye ukupepa kwa cine kumo. Palapita inshita pa kuti fye uulesambilila Baibolo eshibe icine no kucetekela muli Lesa. Pa kuti atendeke ukukonka ifyaba mu Baibolo na po palapita inshita. Lelo, Yehova alitwalilila ukukula ababa ne mitima isuma, nampo nga bekala mu mishi ya balondo iyabela ukutali nelyo mu mayanda ya ntunti ayaba mu misumba umwafula abantu.—Yoh. 6:44.
Nga filya fine ba Nte mu fyalo fimbi babombela Yehova Mulopwe, ba Nte ba mu Norway na bo balicindamika “ishuko lya kubombela Lesa ukwabula umwenso.” (Luka 1:74) Ilyo ba Nte mu Norway baya balefwayafwaya abengapokelela ubukombe, balelenganya ifyo icalo cikawama, ilyo Kabumba akalenga isonde lyonse ukuba paradaise. Ba Nte ba mu Norway, pamo na ba Nte banabo isonde lyonse, balolela ubushiku ilyo Ubufumu bwa kwa Lesa bukalenga ukufwaya kwakwe ukucitwa pe sonde.—Dan. 2:44; Mat. 6:10.
[Amashiwi pe bula 106]
Na lyo line, baleya mu kulongana ukwabula insapato!
[Amashiwi pe bula 111]
“Ilyo nshilasendama, nali Pente. Lelo ilyo nabuukile nali Inte ya kwa Yehova”
[Amashiwi pe bula 122]
“Twafilwa ukumulesha ukucita ifyo mwasuminamo”
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 90]
Icalo ca Norway
Impanga
Mu Norway mwaba impili ishimoneka bwino, fibemba, ne fishi ifingi. Nga kufumyako ifishi, Norway yakulako fye panono pali Italy. Ku Norway kulatalala sana, maka maka ku kapinda ka ku kuso, lelo umwela wakaba uufuma pali bemba wa Atlantic ulenga incende iikalamba iya ici calo ukukabako ukucila ifyalo fimbi ifyabela kuli iyi ncende.
Abantu
Pa bantu 5 milioni aba mu Norway, abengi bafyalilwe mulya mwine e lyo nalimo abantu 500,000 e bafuma ku fyalo fimbi. AbaSami abengi (abo baleita kale ati abaLapp) bacili bekalila mu kwipaya isabi, ukulunga inama ne fyuni, e lyo no kuteeka inama.
Icitundu
Balanda iciNorwegian icaba pabili. Cimo bacita ati Bokmal, kabili e co abengi balanda sana e lyo calipalana ne ciDanish. Cimbi bacita ati Nynorsk (iciNorwegian ca muno nshiku).
Ubwikalo
Abengi muli ici calo babomba mu twampani utupanga amafuta yalekanalekana ne fintu fimbi. Isabi e lyo bashitisha sana ku fyalo fimbi. Mu Norway mwaba fye incende iinono iya kulimapo.
Ifya kulya
Isabi, inama, amapoteto, umukate e lyo ne fya kulya fimbi ififuma ku mukaka e fyaseeka ku Norway. Ifya kulya abena Norway batemwa bafita ati Fårikål (e kutila impaanga na kabeji ifyo bepikila pamo mu muto uwingi). Ifi abantu abengi ukufuma mu fyalo fimbi baleya mu calo ca Norway nacilenga ukuti mube ifya kulya fya mu fyalo fyalekanalekana.
[Akabokoshi ne Fikope pe bula 95, 96]
Babombeele Yehova na Maka Yabo Yonse
BA THEODOR SIMONSEN
BAFYELWE MU 1864
BAISHILEBA ABASAMBI BA BAIBOLO MU 1905
Bali bashimapepo mu calici ca Free Mission lelo baishileba kangalila enda.
◼ ILYO ba Theodor basambilile ukuti Lesa toca abantu, batendeke ukusambilishako aba mwi calici lyabo, na bengi balitemenwe ifyo balebeba. Bushiku bumo ilyo bapwile ukupepesha, babapeele akapepa umo babele ukuti, “Buno e bwa kulekeleshako ukushimikila muli lino icalici!”
Ba Theodor balekele ukushimikila mu Calici lya Free Mission mu 1905, no kuba Abasambi ba Baibolo mu mwaka umo wine. Pa numa, balandile amalyashi ayengi ayo bamunyinefwe batemenwe. Balebomba incito ya kupenta amayanda umo balesungila ulupwa lwabo. Pa Cibelushi na pa Mulungu baleya mu kushimikila no kusambilisha. Balefika abantu pa mitima pantu balishibe bwino Baibolo kabili bali abatekanya pa kulanda e lyo balelondolola bwino. Ishiwi lyabo lyaleumfwika bwino nga baleimba kabili ilingi baletendeka no kupwisha amalyashi yabo no lwimbo ulo baleimba uku ninshi balelisha ne cilimba.
Mu 1919, ilyo bamwene ukuti ifintu fyabako bwino mu lupwa, baishileba kangalila enda. Babombele uyu mulimo mpaka mu 1935, ukukoselesha bamunyinefwe mu filonganino fya mu Norway, mu Denmark, na mu Sweden. Uyu mulimo walebanasha sana pantu tabalekoselesha fye bamunyinefwe bali mu filonganino na mabumba yali mu ncende sha kutali, lelo balelanda na malyashi mu matauni umushali Abasambi ba Baibolo. Ku ca kumwenako: Mu mwaka umo batandalile imishi 190, ukufuma ku Kristiansand ukufika ku Tromsø. Ilya nshita, bakangalila nga bafika pa mushi, baleikalapo fye ubushiku bumo nelyo shibili no kuya pa mushi umbi ukubomfya inshila sha kwendelamo ishalekanalekana.
Nangu ca kuti mu mishi imo iyo baletandalila mwaleba Abasambi ba Baibolo, abengi abalefwaya ukusambilila icine baleisa mu kumfwa amalyashi balelanda. Ku ca kumwenako, mu 1922 ilyo baile ku Bodø basangile nkashi Anna Andersen, painiya uwaile mu kutandala kulya pa nshita ilya ine baliko. Bashimikile abengi no kubeta ukwisakutika ku lyashi lya ku cintubwingi. Pa bakutike ku lyashi pali ba Johan Berntsen na ba Olea Berntsen. Ilyo ilyashi lyapwile, ba Johan na ba Olea balaalike ba Theodor na ba Anna ku mwabo uko babepwishe amepusho ya mu Baibolo ayengi kabili ba Johan na ba Olea baishileba Abasambi ba Baibolo aba kubalilapo mu Bodø.
Amalyashi ya pa maseleti ayengi ayasabankanishiwe muli ba 1930 mu ciNorwegian, malyashi ayo ba Theodor babelengele. Ba Theodor abakwete isubilo lya kuya ku muulu, balebombela Lesa mpaka ubushiku bafwile mu 1955.
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 102]
Bale-enda na Lesa
BA ENOK ÖMAN
BAFYELWE MU 1880
BABATISHIWE MU 1911
Bali bakangalila wa musambo ukutendeka mu 1921 mpaka mu 1945
◼ BA Enok baleikala mu Sweden. Ilyo bali abalumendo ilyashi lya mu Baibolo ililanda pa fyo Enoke “ale-enda na Lesa wa cine” lyalibafikile pa mutima. (Ukute. 5:22) Balefwaisha ukuba nga Enoke. Ilyo bali ne myaka 31, babelengele icitabo ca kubalilapo pa fitabo fyaleti Studies in the Scriptures umo basambilile ifya kwenda na Lesa. Balibatishiwe no kuba Abasambi ba Baibolo kabili batendeke bupainiya. Mu kupita kwa nshita batendeke ukubombela pa Bethel mu Sweden.
Mu 1917, ba Enok babatumine ukuya mu kubombela pa musambo ku Norway ukufuma ku Sweden. Kabili mu 1921, e basontelwe ukula-angalila umulimo mu Norway. Pali ilya nshita iofeshi lya Watch Tower Society lyali mu muputule umo mu cikuulwa cimo cine umo nkashi Maria Dreyer akwete imiputule iingi apaali no muputule alecitilamo amakwebo ya kuwamya abantu amaala ya ku makasa. Ilyo ba Enok na ba Maria baupene mu 1922, imiputule yonse iyo ba Maria bakwete baisangwile iofeshi lya musambo. Babombeele pamo na ba Maria pa Bethel ukufikila ilyo ba Maria bafwile mu 1944. Mu 1953 ba Enok balyupile na kabili no kutendeka umulimo wa bupainiya. Ba Enok abacindamike sana isubilo lya kuya ku muulu, ‘bale-enda na Lesa’ ukufikila ilyo bafwile mu 1975.
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 110]
“Baletukoselesha”
BA WILHELM UHRE
BAFYELWE MU 1901
BABATISHIWE MU 1949
Nangu ca kuti bali no bulwele bonaula imicincili bali abakosa ukubila imbila nsuma
◼ UBULWELE ba Wilhelm balwele bwalengele amolu yabo yaba no bulebe e lyo balafilwa no kulanda bwino. Na lyo line, muli ba 1935 ilyo baumfwile fye imbila nsuma, batendeke ukwebako bambi icine balesambilila. Pa kuya mu kushimikila balebomfya incinga yabo iya mawilo yatatu kabili ilingi line baleya ku cabu ca Sortland mu Vesterålen uko balelishisha abantu amalyashi ya Baibolo pa cilimba no kubashiila impapulo. Pa mulandu wa kulwala ubulebe no kulasangwa fye beka, e calengele ukuti bese babatishiwe mu 1949. Na lyo line, bali abakosa mu mulimo wa kushimikila. Abengi abalepita kuli iyi ncende basambilile icine kuli ba Wilhelm kabili bamo balishileba Inte sha kwa Yehova.
Ilyo ba Wilhelm bakotele, batendeke ukwikala mu ng’anda basungilamo abakote iyali mu Tromsø. No ku kwine tabalekele ukushimikila. Bakasabankanya balebafwa ukushimikila ukubomfya amakalata. Apo balikwete umutima uusuma, balekoselesha bantu, ukusanshako na balebombela pa ng’anda baleikala. Ilyo bafwile, ba maneja ba pali iyi ng’anda batile: “Twaleumfwa bwino nga twaya mu muputule wabo. Pa mulandu wa citetekelo cabo, baletukoselesha.”
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 113]
Balifikilishe Ubulayo
BA JOHANNES KÅRSTAD
BAFYELWE MU 1903
BABATISHIWE MU 1931
Pa myaka 8 baleya mu kushimikila na mato ya bapainiya.
◼ MU 1929, ba Johannes baleundapwa ubulwele bwa TB mu cipatala. Batendeke ukubelenga Baibolo kabili balaile Lesa ukuti nga bapola bakatampa ukumubombela.
Ilyo kwashele panono ukutila babafumye, batendeke ukubelenga sana ifitabo fya Basambi ba Baibolo. Pa numa, balipokelepo ifitabo na fimbi ifyo babelengelemo imiku 4 nelyo 5 kabili tapakokwele batendeke no kwebako bambi ifyo balesambilila. Ilyo bapolele, baile ku Bergen uko bailemonana na munyinefwe Ringereide uwabakoseleshe ukutendeka bupainiya. Nangu ca kuti ba Johannes e lyo batendeke fye ukushimikila, tabaikete na ku cani ukulembesha bupainiya.
Ukufuma mu 1931 ukufika mu 1938 balebomfya ubwato bwa bapainiya ubo baleita ati Ester pa kushimikila, kabili mupepi no mwaka umo babomfeshe ubwato baleita ati Ruth muli bupainiya. Baleya no bu bwato ukukonka ululamba lwa bemba ukufika fye na ku Tromsø. Mu 1939, ba Johannes baishileba kangalila enda uwa ku kabanga ka Norway, kabili ilyo bali bacili ni bakangalila benda balibetile ukubombelako na pa Bethel inshita imo. Pa numa ya Nkondo ya Calo iya bubili, baupile ba Sigrid abo babombele nabo bupainiya. Ba Johannes abakwete isubilo lya ku muulu bafwile mu 1995 mu musumba wa Fredrikstad.
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 132]
Bashimikila Umwabatama
BA RANDI HUSBY
BAFYELWE MU 1922
BABATISHIWE MU 1946
Balibomba umulimo wa nshita yonse ukufuma mu 1946.
◼ ABAFYASHI ba ba Randi babatishiwe mu 1938, kabili mu kuya kwa nshita, ba Randi nabo baishileba Inte ya kwa Yehova. Mu 1946 balibetile ukuya mu kubombela pa Bethel, apo bamonene na munyinefwe Kjell Husby. Ba Randi na ba Kjell balitendeke ukwishishanya, na pa numa balyupene no kutendeka bupainiya. Bali-ipakishe ukubomba imilimo yalekanalekana mu mulimo wa nshita yonse mpaka mu 2010, ilyo ba Kjell bafwile.
Shino nshiku ba Randi balalwala sana amolu, kanshi cilabafya ukuninika amasitepu nelyo imilundu. Lelo apabatama pena balenda kabili ilingi abantu balabamona baleshimikila mu misebo na mu mashitolo mwi tauni lya Trondheim. Pa kuti baleshimikila kuli bonse abo bakumanya, ba Randi balasenda impapulo mu ndimi 8. Na kabili, abanabo mu cilonganino balabatwalako ku bo bapeela amamagazini.
Ba Randi tabashimikila sana nge fyo baleshimikila kale. Lelo balomfwa bwino ukubomba ukufika apapela amaka yabo, pantu balishiba ukuti Yehova ‘takalabe umulimo wabo no kutemwa uko balanga kwi shina lyakwe.’—Heb. 6:10.
[Akabokoshi ne Fikope pe bula 149, 150]
Icebo ca kwa Lesa Calengele Ba-aluka
BA VIKTOR UGLEBAKKEN
BAFYELWE MU 1953
BABATISHIWE MU 1981
Bali ni bantalamisoka, balikwete ifibanda, kabili balepeepa ibange, lelo balilubuka kuli ifi fyonse.
◼ Ba VIKTOR batendeke ukupeepa ibange na buntalamisoka ilyo bali abaice. Ukufuma fye na kale balefwaya ukwishiba Baibolo. Apo tabatemenwe ifyo balecita, mu 1979 batendeke ukuipusha nga Baibolo kuti yabalenga ukwaluka. Lelo ilyo bapepele mu macalici yalekanalekana, balyumfwile ububi pa kukanasanga ubo bwafwilisho.
Mu kulekelesha baishileba no bulanda sana ica kuti balefwaya no kuipaya. Mu nshita ilya ine bapokelele kalata iyafumine ku mufyala wabo ku Bergen uwalesambilila na ba Nte, kabili baile ku Bergen no kutendeka ukusambilila Baibolo pamo nankwe. Pa kubala, balefwaya ukulanga ba Nte ukuti baliluba. Lelo apo tabatemenwe ifyo abantu baleonaula icalo, balyumfwile bwino ilyo basambilile ukuti Lesa “akonaula abaleonaula isonde” no kulenga isonde ukuba paradaise.—Ukus. 11:18.
Ba Viktor batendeke ukuya mu kulongana no mufyala wabo ilyo line fye. Balimwene ukuti ba Nte ba cikuuku kabili balitemenwe ifyo balebapokelela bwino pa Ng’anda ya Bufumu na mu mayanda yabo. Ifyo baumfwile no kumona fyalengele baleke ukupeepa. Pa mulandu wa kuti ba Viktor balepepa lyonse ukufuma pa nshi ya mutima, Icebo ca kwa Lesa no mupashi wa mushilo fyalibafwilwe ukwaluka.—Luka 11:9, 13; Heb. 4:12.
Tacayangwike kuli ba Viktor ukwaluka pa kuti babatishiwe. Ni Yehova wabafwile ukutaluka ku fibanda e lyo no kulekelela ukupeepa ibange pa numa ya kubwelelako imiku ibili. Balikoseleshiwe ilyo eluda umo abebele ukuti “ifyo wishi omfwila abana bakwe uluse, e fyo Yehova na o omfwila uluse abamutiina.” (Amalu. 103:13) Ba Viktor balitwalilile ukukosha bucibusa bwabo na Yehova, na mu 1981 balibatishiwe. Ilyo babatishiwe balibakakile pa mulandu uo bacitile ku numa, lelo lintu bafumine fye mu cifungo, batendeke bupainiya. Ukutula ilyo, balyafwa abengi ukuba ababomfi ba kwa Yehova, ne co calibaletela insansa. Balashimikila bwino sana mu fifungo, kabili abafungwa babili abo balesambilisha Baibolo, balibatishiwa.
Ba Viktor balasunga bwino ulupwa lwabo kabili ni baeluda abacetekelwa. Bacili balebomba bupainiya na bena mwabo ba Tone, no mwana wabo. Ino nshita ba Viktor batila, “ukushimikila kwaba pa fyalengele njaluke. Ndatasha sana Yehova pantu alilenga nde-ebako bambi icine ca mu Baibolo icawamisha.”
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 152]
Balefwaya Ukulacita Ifyacindeme
BA TOM FRISVOLD
BAFYELWE MU 1962
BABATISHIWE MU 1983
Baleteya umupila lelo balefwaya ukubombela Yehova.
◼ ILYO ba Tom bali ne myaka 20, baleteya bwino umupila mwi bumba ilikali sana mu Norway ica kuti abatwalilila nga balilumbwike. Ilya nshita banyina ninshi ni ba Nte. Bushiku bumo painiya wacaice uwaile pa mwabo mu kutandalila banyina, abebele ukutila kuti atemwa ukulasambilila nabo Baibolo. Balisumine lelo bamwebele ukuti tabalefwaya ukuba Nte.
Ba Tom balitemenwe sana ifyo babapokelele ilyo batendeke ukulongana. Balimwene ukuti bonse balekupukula amaBaibolo no kubelengela pamo na kalanda. Mu mutima batile: “Ifwile ni Baibolo ilenga aba bantu ukuba abasuma.”
Umuye nshiku, ba Tom balishininwe ukuti balisangile icine kabili balefwaisha ukubombela Yehova. Lelo bali no kweba shani ibumba lya bakateya ba mupila ilyo balimo ukuti baleka ukuteya umupila? Ilyo balondolwelele uwaleangalila lilya ibumba ukuti balefwaya ukulacita ifyacindeme ukucila umupila, alibasuminishe.
Ba Tom babatishiwe mu 1983 kabili mu 1985 batendeke ukubomba bupainiya. Mu 1987 bakuukiile ku Hammerfest na ba Viktor Uglebakken ku kuyabombela ukwali sana ukukabila. Pa numa, ba Tom baishileba kangalila wa muputule, kabili nomba babombela pa Bethel na ba Kristina abena mwabo.
[Ifikope pa mabula 162, 163]
Norway—IFYACITIKA UKUFUMA MU 1892 UKUFIKA MU 2011
1890
1892 Ba Knud Pederson Hammer batendeka ukushimikila mu Norway.
1900
1900 Icilonganino ca kubalilapo capangwa.
1904 Baisula iofeshi mu Kristiania (Oslo).
1905 Ukulongana kukalamba ukwa kubalilapo mu Kristiania.
1909 and 1911 Ba C. T. Russell batandalila icalo ca Norway.
1910
1914 Kangalila enda uwa kubalilapo asontwa.
1914-1915 Abengi batambako “Photo-Drama of Creation.”
1920
1920-1925 Ilyashi lyaleti, “Abengi Abali no Mweo Tabakabale Abafwa!” lyalandwa mu Norway.
1925 Batendeka ukupulinta The Golden Age (Loleni!) mu ciNorwegian.
1928-1940 Amaato balebomfya pa kushimikila ku baleikala mu lulamba.
1930
1940
1940-1945 Tabalekele ukushimikila mu nshita ya nkondo ilyo balebacusha.
1945 Batendeka ukupulinta Ulupungu lwa kwa Kalinda mu ciNorwegian.
1948 Ba mishonari ba kubalilapo bafika.
1950
1950 Icilye Cikalamba casuminisha ba Nte ukushalika impapulo.
1960
1965 Ukulongana kukalamba mu Oslo.
1970
1980
1984 Umusambo uupya wapeelwa.
1990
1990 Amakomiti ya Kumfwaninamo ne Fipatala yapangwa.
1994 Icikuulwa ca Kulonganinamo mu Oslo capeelwa.
1996 Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya mu ciNorwegian yafuma.
2000
2010
2011 Bapainiya ba nshita yonse na bakwafwilisha, bakasabankanya, e lyo na basangilwe ku Cibukisho bafulilako.
[Ifikope pe bula 159]
(Nga mulefwaya ukumona ifikope amamapu, moneni mu citabo)
Bakasabankanya Bonse
Bapainiya Bonse
10,000
8,000
6,000
4,000
2,000
1920 1935 1950 1965 1980 1995 2010
[Mapu pe bula 91]
(Nga mulefwaya ukumona bwino amamapu, moneni mu citabo)
SWEDEN
STOCKHOLM
Örebro
Bemba wa Bothnia
FINLAND
HELSINKI
Bemba wa Finland
BEMBA WA BALTIC
DENMARK
COPENHAGEN
NORWAY
OSLO
Kjøllefjord
Båtsfjord
Vardø
Kirkenes
Karasjok
Hammerfest
Alta
Finnmarksvidda
Kautokeino
Tromsø
Harstad
Narvik
Sortland
Hennes
Svolvær
Bodø
Rørvik
Namsos
Steinkjer
Trondheim
Kristiansund
Måløy
Florø
Bergen
Haugesund
Stavanger
Egersund
Kristiansand
Arendal
Skien
Kongsberg
Drammen
Hønefoss
Gjøvik
Lillehammer
Brumunddal
Hamar
Kongsvinger
Ski
Askim
Moss
Halden
Fredrikstad
Bemba wa Oslo
NORTH SEA
BEMBA WA NORWEGIAN
Icishi ca Andøya
Bleik
Ifishi fya Svalbard
Longyearbyen
IFITUNGU
Finnmark
Troms
Telemark
Vestfold
[Icikope pe bula 88]
Knud Pederson Hammer
[Icikope pe bula 88, 89]
Umusumba wa Reine, ku kuso kwa Norway
[Icikope pe bula 92]
Icilonganino cali mu Skien mu 1911, pali na ba Ingebret na ba Berthe Andersen
[Icikope pe bula 93]
Ba Viktor Feldt
[Icikope pe bula 94]
Ba Hallgerd Holm (1), ba Theodor Simonsen (2), na ba Lotte Holm (3)
[Ifikope pe bula 98]
Bapaininya ba kubalilapo: (1) Ba Helga Hess, (2) Ba Andreas Øiseth, (3) Ba Karl Gunberg, (4) Ba Hulda Andersen, na (5) Ba Anna Andersen
[Caption pe bula 100]
“Peoples Pulpit” (trakiti)
[Icikope pe bula 104]
Loleni! mu ciNorwegian
[Icikope pe bula 106]
Ba Even Gundersrud
[Icikope pe bula 107]
Aba mu cilonganino ca mu Skien ilingi line balenina icimbayambaya no kuya mu kushimikila mu fifulo fimbi
[Icikope pe bula 108]
Ba Torkel Ringereide
[Icikope pe bula 109]
Ba Olaf Skau
[Icikope pe bula 114]
Ba Karl Gunberg e bale-ensha ubwato baleita ati “Elihu”
[Ifikope pe bula 115]
Ba Johannes Kårstad e bo bashilile ubwato baleita ati “Ester”
[Ifikope pe bula 116]
Ba Andreas Hope na ba Magnus Randal baleya no bwato bwaleitwa ati “Ruth” mu kushimikila
[Icikope pe bula 117]
Ulubuuto ulumoneka ubushiku mu inshita ya lusuba
[Icikope pe bula 118]
Ba Solveig Lovȧs
[Icikope pe bula 119]
Ba Andreas na ba Sigrid Kvinge
[Icikope pe bula 124]
Ukulongana kukalamba ukwali mu bumfisolo mu mpanga mupepi ne tauni lya Ski
[Icikope pe bula 127]
Ba Marvin Anderson na bena mwabo ba Karen
[Icikope pe bula 128]
Cimashini ca kupulintila
[Icikope pe bula 129]
Ukulongana kwa citungu mu Bergen ukwa mu 1946
[Icikope pe bula 130]
Ba Svanhild Neraal, mu 1961
[Icikope pe bula 133]
Ubwato bwa ba Arnulf ubo balebomfya ilingi mu kushimikila
[Icikope pe bula 135]
Ba Gunnar Marcussen (1) na ba Hans Peter Hemstad (2) e bali abasambi bakubalilapo abafumine ku Norway ukuya kwi Sukulu lya Gileadi
[Icikope pe bula 138]
Inkambi ya matenti pa kulongana kukalamba ukwaleti “Icebo ca Cine”
[Icikope pe bula 139]
Ba Paul Bruun
[Icikope pe bula 142]
Ba Hartvig Mienna na bakasabankanya bambi bali pa mahonda ya pa menshi makasa ilyo baleya mu kushimikila abaSami
[Icikope pe bula 144]
Amaofeshi ya musambo ayo batendeke ukukuula mu 1981
[Icikope pe bula 145]
Bethel pali lelo
[Icikope pe bula 147]
Umwa kulonganina ukulongana kukalamba mu Oslo
[Icikope pe bula 160]
Ukusambilisha abana Baibolo kwalenga abana abengi ukuba ababomfi ba kwa Yehova