Ol Gref—Oli Givim Save Long Sam Bilif Blong Ol Man Bifo

TINGBAOT se yu stap plante taosen yia bifo, long taon ya Uru. Taon ya i stap long ples blong ol man Sumere long saot blong kantri ya Babilonia. Hem i ples we king i stap long hem, mo i gat plante samting long taon ya. Nao yu luk wan bigfala hip blong ol man oli stap wokbaot i goaot long taon ya, oli wokbaot i go long beregraon go kasem gref blong wan king we i ded i no longtaem. Wanwan long olgeta i wokbaot long ol step we i godaon insaed long gref ya. Insaed long gref ya, ol man oli kavremap ol wol mo graon wetem plante plante mat. Oli putum plante naesfala samting blong flasem gref ya insaed, ol flas samting ya we ol man Sumere nomo oli gat gudhan blong wokem. Wan grup blong man i plei miusik folem hip blong ol man ya we oli stap wokbaot i go long gref ya. Long hip blong ol man ya i gat ol soldia, ol man we oli slef blong king ya, mo plante woman tu. Olgeta evriwan oli putum ol klos we i flasgud. Ol lida blong ami oli werem baj we i soemaot posisen blong olgeta. I gat ol man oli sidaon long sam kat we buluk i pulum mo sam kat we dongki i pulum. Ol man we oli wok blong fidim ol anamol ya oli wokbaot saedsaed blong ol buluk mo dongki ya. Olgeta evriwan ya oli kam stanap insaed long gref ya, nao oli lesin long wan spesel toktok we wan pris blong skul blong olgeta i givim, mo smol miusik we i go wetem.

Taem samting ya i finis, wanwan long olgeta man mo woman ya​—⁠ol man we oli plei miusik wetem ol slef mo ol soldia tu⁠—​oli tekem wan smol kap we oli wokem maet long graonpot, long ston, no long aean. Wanwan long olgeta ya oli gat prapa kap blong olgeta we oli karem i kam wetem olgeta, ale, oli wokbaot i go long wan bigfala besin we i fulap long wan spesel jus, oli fulumap kap blong olgeta, mo oli dring jus ya. Nao, olgeta evriwan oli kam ledaon long ples we oli makemaot se i blong olgeta, oli slipgud, mo oli ded. Wan wokman we i stap, i kilim i ded ol anamol we oli wokbaot i kam wetem hip man ya. Nao sam narafala wokman oli blokem rod we i godaon long gref ya mo oli berem gref ya. Ol man Sumere oli bilif se afta we oli mekem samting ya, king blong olgeta we i stap insaed long gref ya mo we i olsem wan god, i sidaon long kat blong hem we hos i pulum, mo i stap go long hom blong ol dedman, wetem ol slef blong hem mo ol soldia blong hem we oli flasgud, oli biaen long hem.

Wan man we i stap digim graon blong faenem ol samting blong bifo, nem blong hem Sir Leonard Woolley, i stap mekem wok ya long saot blong Irak. Long ples ya nao hem i faenem gref blong 16 king long wan beregraon blong taon ya Uru blong bifo. Insaed long ol gref ya hem i faenem ol samting olsem we yumi tokbaot antap. Ol man oli sek nogud blong faenemaot kastom ya, be oli sapraes tu long olgeta samting we oli faenem long ol gref ya. Man ya Paul Bahn i raet long buk blong hem (Tombs, Graves, and Mummies) se: “Ol sas samting we oli faenem long ol gref ya oli plante we oli plante, mo oli sas moa i bitim olgeta narafala samting blong bifo we ol man oli digimaot long graon long kantri ya Mesopotamia. Sam long ol nambawan samting we ol man Sumere oli wokem, we naoia oli flasem ol wol blong Britis Musium mo Musium blong Yunivesiti blong Pensilvania, oli kamaot long ol gref ya.”

Be i no ol gref ya blong Uru nomo we oli olsem, mo we oli soemaot fasin ya blong kilim ol man mo anamol i ded insaed long gref. Plante kantri bifo, oli spenem bigfala mane mo taem​—⁠mo samtaem oli mekem i nogud long plante man tu​—⁠blong berem ol haeman mo rijman blong olgeta mo blong mekem rod blong oli go long hom blong ol dedman. Samtaem oli flasem ol gref blong olgeta bitim mak mo oli fulumap plante sas samting long ol gref ya gogo oli flas moa i bitim haos we olgeta oli laef long hem. Tede, ol gref ya oli openem rod blong yumi save faenemaot sam samting long saed blong laef blong ol man bifo. Yumi save faenemaot wanem bilif, kalja, save mo gudhan we ol man long taem bifo oli gat, we sam long ol man ya oli no moa gat laen blong olgeta i stap tede.

Plante Sas Samting Blong Ol Dedbodi Nomo

Long 1974, sam fama klosap long taon ya Xi’an long Jaena, oli stap digim wan wel. Taem oli digim hol i godaon, oli no faenem wota be oli faenem sam smosmol pis blong graonpot wetem ol tul blong sutum ara we oli wokem long kopa, mo sam hed blong ara. Ol man ya oli faenem gref blong wan king blong Jaena we i ded 2,100 yia bifo. Insaed long gref ya i gat 7,000 soldia mo hos we ol man bifo oli wokem long graon mo oli kukum long faea. !Oli laenemap ol soldia olsem we oli stap stanap long wan ami wetem ol komanda blong olgeta (long Inglis oli kolem ami ya Ch’in terra-cotta army)! Gref we ami ya i stap insaed long hem, i bigwan moa long ol narafala gref blong ol king blong Jaena. Oli putum nem blong ami ya folem nem blong King Ch’in Shih Huang Ti. King ya i bin finisim faet we i stap gohed bitwin ol man Jaena, long yia 221 B.K.T.a

Gref blong Ch’in i bigwan mo i flasgud, ol man oli talem se hem i olsem haos blong wan king aninit long graon. ?Be from wanem oli wokem ami ya? Zhang Wenli i raetem wan buk (The Qin Terracotta Army) we i eksplenem se “bigfala gref [blong Ch’in] i wan pija blong rul blong Qin [mo ating oli mekem olsem blong] bambae Qin Shi Huangdi [nara nem blong Ch’in Shih Huang Ti] i gat ol flas samting mo paoa afta we hem i ded, olsem we hem i bin gat taem hem i laef.” Tede, gref ya i stap insaed long wan musium we ol man oli save go lukluk. Insaed long musium ya i gat 400 narafala gref mo hol tu.

Man ya Zhang i talem se oli bin singaot “bitim 700,000 man we oli kamaot long evri ples long [Jaena]” blong wokem gref ya. Oli statem wok ya taem Ch’in i laef yet, mo oli gohed long hem afta we king ya i ded long yia 210 B.K.T. I tekem 38 yia evriwan blong finisim gref ya. Oli berem king ya wetem olgeta man ya we oli wokem long graon, be i no hemia nomo. King we i rul afta long Ch’in i givim oda tu se oli mas berem olgeta woman blong Ch’in we oli no bin gat pikinini wetem hem. Ol man we oli stadi long histri oli talem se, folem oda ya, oli kilim “plante plante” man i ded blong putum i go long gref ya wetem Ch’in. Yumi faenem semfala kastom ya long plante narafala ples long wol tu.

Long not-is saed blong Meksiko Siti, i gat wan olfala taon i stap we i brobrok finis, nem blong hem Teotihuacán. I gat wan bigfala rod long taon ya we oli kolem Rod blong ol Dedman. Man ya Bahn, we yumi bin yusum toktok blong buk blong hem finis long stat blong stori ya, i talem se: “Long tufala saed blong rod ya i gat sam samting we ol man oli bildim we oli beswan wok long wol.” Ol samting ya we oli bildim i gat wanem we oli kolem Piramid blong San mo Piramid blong Mun. Tufala samting ya we tufala i olsem bigfala hil, ol man oli bin wokem long faswan handred yia K.T. Mo tu, i gat sam haf blong wan haos i stap we bifo hem i Tempol blong Quetzalcoatl.

Insaed long Piramid blong San i gat wan rum we i luk olsem oli bin yusum blong berem ol haeman, mo maet ol pris tu. Long sam bigbigfala hol klosap long Piramid ya oli faenem plante bun blong dedman i stap, we oli ting se hemia ol soldia we oli kilim olgeta i ded blong bambae oli save lukaot long ol haeman ya we oli berem olgeta insaed long Piramid. Ol man we oli digim graon oli luk se olgeta gref long ples ya oli semsem mak, from samting ya oli talem se maet i gat 200 man evriwan, mo maet ol pikinini tu, we oli bin berem olgeta long ples ya. Maet ol pris oli kilim olgeta ya oli ded olsem sakrefaes taem oli mekem selebresen blong opening blong ol piramid ya.

Oli Go Long Hom Blong Dedman Long Bot No Long Hos

Samwe long 1,000 yia bifo, long ol kantri blong Skandinavia, i gat ol strong man blong faet we oli kolem olgeta ol Viking. Ol man ya oli stap wokbaot long ol sip olbaot long solwota long not blong Yurop, mo plante man oli fraet long olgeta from we oli raf. Olgeta ya tu oli bilif se bambae oli laef afta ded, taswe oli traem hivimap plante gudgudfala samting we oli ting se bambae oli save yusum biaen. Oli bilif se ol man we oli ded oli nidim hos no bot blong oli save wokbaot i go kasem Hom blong ol dedman. Taswe, taem ol man tede oli digim graon long ol gref blong ol Viking ya, oli faenem ol bun blong ol ded hos mo ol pis wud blong ol bot. Man ya Gwyn Jones i raetem long buk blong hem (A History of the Vikings) se: “Taem wan man no wan woman i ded, oli berem hem wetem enikaen samting we oli ting se bambae i mekem laef blong hem long Hom blong ol dedman i gud mo i stret, olsem laef we hem i bin gat long wol ya . . . Sip [we oli berem long wan gref] long Ladby long Denmak . . . i gat angka blong hem i stap from we oli ting se taem masta blong olgeta i kasem hom blong ol dedman bambae hem i save sakem angka blong hem.”

From we ol Viking oli man blong faet, oli bilif se sipos wan man i kilim olgeta i ded long wan faet, bambae oli save go stret long hom blong ol god we oli kolem Asgard. Buk ya World Book Encyclopedia i talem se: “Taem oli kasem ples ya [hom blong ol god] bambae oli save faet long ful dei mo kakae long ful naet.” Ol Viking tu oli stap kilim man i ded blong putum long gref blong wan dedman. Buk ya The Vikings i talem se: “Taem wan jif i ded, ol man oli askem olgeta slef mo wokman blong jif ya sipos i gat sam we oli wantem ded blong go wetem hem.”

Ol man Celt long not blong Yurop bifo, oli bilif se man we i gat kaon long narafala man, bambae hem i save pem kaon ya yet afta we hem i ded. !Be ating hemia wan eskius nomo we ol man ya oli yusum blong pulum taem blong pem kaon blong olgeta! Long kantri blong Mesopotamia ol man oli berem ol pikinini wetem ol pleplei blong olgeta. Long sam ples long Briten bifo, ol man oli berem ol soldia we oli ded wetem sam mit blong sipsip from we oli ting se taem spirit blong ol dedman ya i go long nara wol bambae i no save hanggri. Long Sentrol Amerika, taem ol king blong ol Maya oli ded, ol man oli berem olgeta wetem grin ston ya jade, oli ting se ston ya i mekem bodi i fres mo i givim win long hem. From samting ya, maet oli putum ston ya long gref blong meksua se dedman bambae i gohed blong laef afta ded.

Samtaem biaen long yia 1,000 B.K.T., i gat wan laen blong man we oli kolem olgeta ol Thrace. Olgeta ya oli stap long ol kantri ya we tede oli kolem Bulgaria, not blong Gris, mo Teki. Ol man Thrace oli gat gudhan blong wokem samting long gol, be ol narafala man oli fraet long olgeta. Taem ol man tede oli digim graon long ol ples ya, oli faenem gref blong ol man Thrace. Ol samting we oli faenem insaed long ol gref ya oli soemaot se taem ol man ya oli berem wan jif blong olgeta, oli putum plante sas samting i go wetem hem, olsem ol kat we hos i pulum, ol hos, mo ol nambawan tul blong faet, mo oli berem waef blong jif ya tu i go wetem hem. !Tru ya, ol woman Thrace oli ting se hemia wan ona sipos ol man oli kilim olgeta i ded mo berem olgeta wetem hasban blong olgeta!

Jes afta long taem blong ol man Thrace, long wan narafala ples long not blong Blak Si, i gat wan laen blong man we oli kolem olgeta ol man Scythia. Ol man ya tu oli laekem faet. Taem oli kilim man i ded long faet, oli tekem bun blong hed blong ol man ya mo oli yusum olsem ol kap blong dring long hem, mo tu oli wokem ol kot blong olgeta wetem ol skin mo hea blong hed blong ol man ya. Long wan gref blong ol man Scythia, oli faenem ol bun blong wan woman mo klosap long hem i gat wan bag wetem ol lif blong kanabis i stap long hem. Long bun blong hed blong woman ya i gat tri smol hol, ating oli drilim ol hol ya long hed blong hem from we oli ting se bambae skin blong hed blong hem i no moa solap mo i no soa tumas. Maet oli putum wan bag wetem ol lif blong drag ya kanabis klosap long hem from we oli ting se taem woman ya i go long hom blong ol dedman bambae hem i nidim ol lif ya taem hed blong hem i soa.

Laef Afta Ded Long Bilif Blong Ol Man Ijip

Long olgeta gref we ol man oli faenem, ol piramid blong Ijip klosap long Cairo mo ol gref long Vali blong ol King klosap long Luxor, oli ol gref we ol man oli save moa. Tok we ol man Ijip bifo oli yusum blong talem “gref” hemia per, mo tok ya i sem mak long tok ya “haos.” Christine El Mahdy i raetem long buk blong hem (Mummies, Myth and Magic in Ancient Egypt) se ol man Ijip “oli gat wan haos taem oli laef mo wan haos taem oli ded.” Woman ya i talem tu se “long bilif [blong ol man Ijip], i impoten tumas we bodi blong dedman i stap gud longtaem blong mekem se ol narafala haf blong man i gohed blong laef, ol narafala haf ya hemia we oli kolem ka, ba, mo akh.”

Ka hem i spirit blong dedman we i holem ol plan, filing, mo nid blong bodi blong man ya. Afta we man i ded, ka i lego bodi mo i laef insaed long gref. Misis El Mahdy i eksplenem se, ka i nidim evri samting we wan man i bin yusum taem hem i laef, taswe ol man Ijip “oli putum plante samting insaed long gref we bambae ka ya i nidim.” Namba tu samting ya ba hem i ol fasin blong man, mo plante taem oli droem pija blong samting ya olsem wan pijin we hed blong hem i hed blong man. Oli bilif se ba i kam insaed long man taem man i bon mo i lego bodi blong man taem man i ded. Namba tri samting, hemia Akh. Samting ya i kamaot long dedbodi taem man i singim sam spesel majik toktok hem.b Akh i go laef long ples we ol god oli stap long hem.

Ol man Ijip oli talem se trifala samting ya i mekemap man. Oli bitim ol waesman blong Gris bifo we olgeta oli bilif se man i gat tu haf blong hem, fashaf hemia bodi mo seken haf hemia “spirit” we i stap laef afta we man i ded. Tede yet, plante man oli bilif olsem, be bilif ya i no stanap long Baebol. Tok blong God i talem se: “Ol man we oli laef yet oli save se bambae oli ded, be ol man we oli ded finis oli no moa save wan samting.”​—⁠Prija 9⁠:⁠5.

?From Wanem Ol Man Oli Tingting Tumas Long Ded?

Man ya E. O. James i raet long buk blong hem (Prehistoric Religion) se: “Long evri . . . samting we i kasem man, ded nao i mekem tingting blong man i trabol moa mo i mekem hem i harem nogud moa . . . Taswe, yumi no sapraes blong luk se wosip long ol dedman i kam wan bigfala samting long tingting blong ol man, mo i stap olsem wan impoten haf long laef blong ol man stat bifo we bifo olgeta.”

Baebol i holem trufala waes mo hem i wan buk we i olfala moa i bitim ol narafala buk. Hem i talem se ded i olsem enemi blong man. (1 Korin 15⁠:26) !Tok ya i tru nomo! Olgeta laen mo man we oli bin stap long wol ya oli no wantem nating blong tingbaot se ded i endem laef blong olgeta. Defren nao, Baebol i talem trutok long saed blong wanem i hapen taem man i ded. Long Jenesis 3⁠:19 hem i se: “Mi mi wokem yu long graon fastaem, mo bambae yu yu kam graon bakegen.” Ol gref we ol man oli digim oli soemaot se tok ya i tru. Nating se i olsem, Baebol i yusum tok ya “gref we i olsem memori” blong tokbaot gref blong plante dedman. ?From wanem Baebol i yusum tok ya? From we plante man we oli stap long gref, nating se bodi blong olgeta i rotin finis, be oli stap long memori blong God yet. Oli stap wet long hapi taem ya we God bambae i mekem oli laef bakegen mo givim janis long olgeta blong laef foreva long paradaes long wol.​—⁠Luk 23⁠:​43, NW; Jon 5⁠:​28, 29, NW.

Be bifo long taem ya, ol dedman oli no save wan samting nating. Jisas i talem se i olsem we oli stap slip. (Jon 11⁠:​11-14) From samting ya, taem man i ded hem i no nidim we yumi berem hem wetem olting blong hem no ol wokman blong hem. !Blong talem stret, olting ya oli no givhan nating long ol dedman, be plante taem ol man we oli laef yet oli harem gud long olting ya taem oli stil long gref blong ol dedman ya! Baebol i talem wan tok we i laenap wetem tijing ya se dedman i no save wan samting, hem i se: “Taem yumi bon i kam long wol ya, yumi no karem wan samting, mo taem yumi ded, bambae yumi no karem wan samting i go wetem yumi.” (1 Timoti 6⁠:⁠7) Ol Kristin oli glad tumas from we trutok i mekem oli “fri man,” oli no moa slef blong ol kastom ya we i spolem laef blong ol man bifo​—⁠mo tede tu.​—⁠Jon 8⁠:⁠32.

Yes, bilif blong ol man ya i no tru, be wanem we oli putum insaed long ol gref blong olgeta i givhan long yumi tede. Sipos oli no bin kipimgud plante samting mo putumgud bodi blong ol dedman blong olgeta, ating bambae yumi no save kasem ol save ya we yumi gat tede long saed blong laef blong ol man ya bifo.

[Futnot]

[Bokis/Foto blong pija long pej 24]

?Wanem Kaen Sik We Ol Man Bifo Oli Stap Kasem?

Taem ol saentis oli lukluk long dedbodi blong ol man we oli faenem long ol gref ya, oli lanem plante samting long saed blong helt blong ol man bifo. Ol dedbodi we oli givim moa save, hemia olgeta we oli berem long ples we graon i kipim olgeta i stapgud, no long ol draeples we i sanbij nomo, mo long ples we i gat aes mo sno. Long taem blong yumi, ol man oli kasem moa save long saed blong ol genes we oli mekemap bodi blong man. Save ya nao i halpem ol saentis blong faenemaot hu ya i famle blong ol Fero mo ol kwin blong olgeta mo oli save faenemaot tu wanem kaen blad blong ol yang gel long laen blong ol Inca. Ol stadi olsem oli soemaot se plante sik we ol man bifo oli bin kasem i sem mak nomo tede, olsem sik blong ol joen mo strong skin we i mekem ol lam olbaot long bodi.

I luk olsem se ol man Ijip nao we oli kasem plante moa sik, ating hemia from ol doti we i kamaot long Nael Reva mo wota blong reva ya we ol man oli yusum. Long reva ya nao oli kasem olkaen bebet mo wom we oli go insaed long blad mo bodi blong olgeta mo i givim sik long olgeta. Samting ya i mekem yumi tingbaot toktok blong God long ol man Isrel smoltaem afta we oli aot long Ijip long yia 1513 B.K.T.: “Bambae [Jeova] i no save letem wan long ol rabis sik ya blong Ijip we yufala i luk finis i kam kasem yufala bakegen.”​—⁠Dutronome 7⁠:⁠15.

[Credit Line]

© R Sheridan/ANCIENT ART & ARCHITECTURE COLLECTION LTD

[Tok blong pija long pej 20]

Hat mo ol jen blong wan wok woman Sumere we oli berem hem long gref blong wan king long Uru

[Credit Line]

© The British Museum

[Tok blong pija long pej 21]

Ami blong Ch’in​—⁠i no gat wan fes blong ol soldia ya we i sem mak long narawan, oli katem evriwan i defren

[Credit Line]

Inset: Erich Lessing/Art Resource, NY; © Joe Carini / Index Stock Imagery

[Tok blong pija long pej 23]

Piramid blong San mo Rod blong Ol Dedman long Teotihuacan, Meksiko

[Credit Line]

Top: © Philip Baird www.anthroarcheart.org; painting: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Tok blong pija long pej 23]

Lefsaed: Mask blong King Tutankhamen blong Ijip we oli kavremap long gol blong putum antap long bokis blong hem; daon: Pija we oli droem insaed long wan gref i soem pijin ya we i gat hed blong man we i minim ba