?From Wanem Ol Jyos Oli Stap Lusum Paoa Blong Olgeta?

“Ol Stoika bifo oli stap oltaem olsem ol Stoik. ?Be wehem ol Kristin long Krisendomb?”

RALPH WALDO EMERSON, WAN MAN AMERIKA LONG OL YIA 1800 WE I STAP RAETEM OL STORE MO VAS.

WAN yangfala mama i talem se: “Mi mi wan Katolik​—be mi no stap go long jyos.” Wan narafala yangfala i talem se: “Mi mi no kea nating long ol bisnes blong jyos.” Ol tok ya, plante yangfala long Yurop oli stap talem naoia. Nating se papa mama blong olgeta​—no maet bubu blong olgeta​—oli stap go yet long jyos, be bilif blong olgeta i no kasem ol yangfala tede.

?From wanem ol fasin blong jyos we ol man Yurop bifo oli bin tinghae long olgeta, naoia oli stap lus long laef blong olgeta?

Fraet i No Moa Gat Paoa Long Olgeta

Long ol handred yia we oli pas, plante man Yurop oli fraet bigwan long helfaea mo pegatri. Ol strong tok mo ol pija long jyos we oli soemaot faea blong hel we i no save ded samtaem, oli pulum ol man blong jyos blong bilif se sipos oli kam long jyos oltaem, samting ya nomo i save sevem olgeta long panis blong helfaea. Mo tu, buk ya Catechism of the Catholic Church i talem se, “Jyos i pusum ol man blong bilif se ‘oli mas joen long Wosip blong God evri Sande mo long olgeta dei we Jyos i mekem spesel lafet.’ ”c Long ol ples afsaed long taon tu, ol man oli fraet long tingting blong ol man raonabaot​—taswe evri man i mas go long jyos long Sande.

Be laef i jenis. Naoia ol man oli harem se oli fri blong mekem samting we olgeta nomo oli wantem. Ol man oli no moa fraet long hel. Naoia plante skul oli no moa toktok plante long tijing blong helfaea, from we bighaf blong ol Katolik long Yurop oli no moa bilif long helfaea.

Fasin ya blong no go long Lames long Sande, we bifo hem i wan “sin,” naoia hem i no moa wan samting we man i tingbaot olsem wan bigfala sin. Tirso Vaquero, wan Katolik pris long Madrid, Spen, i talem se: “Sipos wan Kristin [Katolik] i no kam long Lames long Sande, mifala i rili sore, i no from we hem i mekem wan bigfala sin, be from we hem i lusum jans blong toktok wetem God mo wetem ol brata blong hem. Tingting ya se samting ya i wan sin, i no impoten tumas.”

Taswe, naoia fasin fraet i no moa pusum ol man blong mekem wosip long God. ?Olsem wanem long ol fasin we jyos mo ol lida blong hem oli leftemap mo sapotem? ?Ol fasin ya, oli pulum ol man blong jyos blong fasgud long jyos?

Ol Man Oli No Moa Respektem Rul Blong Jyos

Taem fraet i no moa pusum ol man blong go long jyos, ol fasin blong ol man insaed long jyos oli kam moa nogud. Wan man Itali we i stadi long histri, Giordano Bruno Guerri, i talem se: “Long plante handred yia nao, yumi luk . . . fulap tija we oli tijim stret fasin, be smol namba nomo blong ol tija ya oli gat stret fasin.” Fasin ya we jyos i no lidimgud ol man long saed blong stret fasin, i kam long klia ples long taem blong tufala bigfala faet blong wol we oli spolemgud Krisendom. Ol jyos blong Yurop oli no gat paoa nating blong blokem ol man blong olgeta blong no joen long nogud faet ya we i kilim plante man i ded. Samting we i moa nogud se, ol jyos oli joen bigwan long ol faet ya, long tufala saed blong hem.

Man blong stadi long histri, Paul Johnson, i makem se: “Faswan Bigfala Faet blong Wol, wan faet bitwin ol smosmol Kristin grup, i statem wan taem blong trabol mo sem blong olgeta Kristin skul. Seken Bigfala Faet blong Wol i sakem moa doti long gudfala fasin blong Kristin bilif, i bitim Faswan faet. Hem i soemaot klia se ol jyos long Jemani, we hem i stampa blong Refomesen, oli no tijim ol gudfala fasin, mo se Tabu Ofis blong pop i tingbaot hem wan nomo mo i fraet blong mekem wan samting.”

Ol kontrak we Vatikan i mekem wetem Nasi gavman blong Hitler mo Fasis gavman blong Mussolini long Itali, mo wetem Franco long Spen, oli spolemgud paoa we jyos i gat blong lidim ol man long fasin blong olgeta. Biaen, fasin ya blong ol skul blong joen fulwan long politik, i mekem se ol man oli no moa trastem olgeta.

Jyos Mo Gavman​—Karemaot Fasin Joengud

Long ol yia 1900, bighaf blong ol kantri blong Yurop oli karemaot fasin joengud we i stap bitwin Jyos mo Gavman. Yes, i no moa gat wan bigfala kantri blong Yurop we i luksave Katolik skul blong Rom olsem bigfala skul blong hem.

Nating se ol bigfala jyos oli stap kasem mane long gavman yet, oli lusum paoa we oli gat bifo, antap long ol lida blong politik. Plante lida blong jyos oli no agri long samting ya. Wan bigman blong skul ya Jesuit long Spen, nem blong hem José María Díez-Alegría, i bilif se “ol lida blong [Katolik] jyos oli tingting​—yes, plante blong olgeta oli bilif strong​—se oli no save mekem wok blong lukaot long ol sipsip blong olgeta sipos ‘paoa blong gavman’ i no sapotem olgeta.”

Be ‘paoa ya blong gavman,’ i foldaon finis. Spen, we i gat wan “nasnal Katolik” gavman bifo 1975, i soemaot klia samting ya. Long ol yia we oli jes pas, ol lida blong jyos long Spen oli bin faet plante taem wetem Sosialis gavman long saed blong mane we gavman i givim long jyos. I no longtaem, bisop blong Terul, Spen, i komplen long ol man blong jyos blong hem, se hem i harem olsem wan “Katolik man we ol narafala oli agensem hem,” from we gavman blong Spen i no stap givim naf mane long jyos.

Long 1990, ol bisop blong Spen oli talemaot se “tingting we i stikim ol man, mo rabis fasin,” oli olsem wan bigfala trabol we i spolem laef blong ol man Spen. ?Oli talem se ‘rabis fasin’ ya i fol blong hu? Ol bisop oli talem se wan bigfala samting we i stampa blong trabol ya, hemia “ol tingting we oli olbaot, we ol haeman [hemia gavman blong Spen] oli stap leftemap.” I luk olsem se, ol bisop oli ting se hem i wok blong gavman blong tijim ol man long bilif blong ol Katolik, mo givim mane long jyos tu.

?Ol Lida Blong Jyos Oli Folem Samting We Oli Stap Tijim?

Plante pris we oli stap wok long ol ples we oli pua, oli sem from bigfala mane we Katolik Jyos i gat. Oli sem moa taem oli harem se Bang blong Vatikan i joen long wan bisnes we magasin ya Time i kolem, “kruked fasin long saed blong mane, we i moa nogud i bitim olgeta trabol olsem we i bin kamaot long Itali afta long laswan bigfala faet blong wol.” Long 1987, ol jaj long Itali oli givimaot wan pepa long polis blong askem olgeta blong holem wan hed bisop mo tu narafala bos blong bang blong Vatikan. Be, from we Vatikan i gat haenem, ol man ya blong jyos oli no go long kalabus. Bang blong Vatikan i strong blong talem se ol pris ya oli no mekem wan rong, be ol toktok ya oli no mekem ol man oli bilif se jyos i stap folem ol samting we hem i tijim.​—Skelem wetem Matyu 23:3.

Plante nyuspepa mo buk oli bin raetem ol klia store long rabis fasin long saed blong seks we plante lida blong jyos oli bin mekem, mo samting ya i daonem jyos moa. Long Mei 1992, wan bisop blong Aerlan, we plante man oli savegud hem from we hem i strong blong leftemap fasin blong no mared, i askem ol man long jyos blong hem blong “fogivim hem” mo blong “prea from hem.” Hem i mas lego wok blong hem taem oli faenemaot se hem i papa blong wan boe we i gat 17 yia finis, mo se hem i bin yusum mane blong jyos blong pem skul fi blong boe ya. Wan manis nomo bifo, wan pris blong Katolik i pas long televisin blong Jemani wetem “fren” blong hem mo tu pikinini blong tufala. Hem i talem se hem i wantem “stat blong storeyan” long saed blong ol pris we oli mared long fasin haed.

Ol store olsem oli mekem jyos i kam doti. Man blong stadi long histri, nem blong hem Guerri, i talem long buk blong hem Gli italiani sotto la Chiesa (Ol Man Itali Aninit Long Jyos), se “long plante handred yia, Jyos i bin spolem gudnem blong ol man Itali.” Hem i talem se, wan samting we i kamaot from, hemia “se plante man, wetem plante we oli bilif long jyos tu, oli no agri nating long ol lida blong jyos we oli joen long ol bisnes blong wol.” Maet samfala Katolik we oli harem nogud, oli wantem askem ol lida blong jyos ol semfala kwestin ya we aposol Pol i bin talem long ol man Rom, se: “Yufala i prij agensem fasin blong stil, be ?yufala i sua se yufala i no stap stil tu? Yufala i agensem fasin blong slip olbaot, be ?yufala i sua se yufala i gat fasin we i klingud?”​—Rom 2:​21, 22, Phillips.

Ol Lida Blong Jyos Oli Seraot Long Ol Memba Blong Jyos

Wan narafala problem we maet i no stap long klia ples, be we i mekem tumas trabol, hemia fasin blong ol lida blong jyos blong seraot long ol memba blong jyos. Ol leta we ol bisop oli stap sanem long jyos, oli stap mekem ol memba blong jyos oli harem nogud bitim we oli tijim olgeta. Long wan stadi we oli mekem long Spen, i gat 28 pesen nomo blong ol man we oli “agri wetem tok blong ol bisop.” Semfala namba blong ol man oli “no kea nating long ol tok blong hem,” mo 18 pesen blong olgeta oli talem se oli “no kasem save long samting we olgeta [ol bisop] oli stap tokbaot.” Hed bisop ya Ubeda blong Majorka, Spen, i luksave se: “Mifala ol bisop, mifala i mas agri se mifala tu i gat fol from fasin blong ol man blong lego Kristin laef​—hemia wan samting we i rili stap kamaot tede.”

From we ol memba blong skul oli no kasem wan klia mesej long saed blong Baebol, samting ya tu i mekem se oli seraot long ol lida blong olgeta. Folem buk ya Catholic Herald, “plante pris [long Franis] oli jusum blong joen long ol bisnes blong politik blong oli ‘savegud long ol bisnes blong wol,’ ” nating se ol memba blong jyos blong olgeta oli laekem moa sipos oli tingbaot ol samting long saed blong speret nomo. Wan man Itali we hem i pris mo man blong stadi long fasin joen blong ol man, nem blong hem Silvano Burgalassi, i talem stret se: “Ating olgeta ya [ol yangfala] oli lego God from we mifala i soemaot nogud eksampel long olgeta. Mifala i soemaot rod blong brekem loa blong God, taem mifala i meksemap skul mo bisnes, fasin blong tingbaot yumi wan mo ol fasin blong mekem yumi kam doti long ae blong God.” Taswe, yumi no sapraes se ol pris oli stap lusum haeples blong olgeta long tingting blong ol man. Plante taem, ol man Katolik long Spen oli talem se: “Mi mi wan Katolik, be mi no bilif long ol pris.”

Samfala Katolik oli faenem i had blong tokbaot ol problem blong olgeta long ol lida blong jyos. Sam narafala oli no bilif fulwan long ol tijing blong jyos​—antap moa ol tijing we oli ting se oli strong tumas no we oli no save givhan long laef blong olgeta.

Ol Tijing We Man i No Kasem Save Long Olgeta

Wan bigfala eksampel long saed ya, hemia tijing blong ol Katolik long saed blong helfaea. Buk ya Catechism of the Catholic Church i talem se: “Tijing blong Jyos i talemaot klia se i gat wan helfaea mo hem i stap laet blong olwe.” Nating se i olsem, wan stadi we oli mekem i no longtaem i soemaot se wan long evri fo Katolik long Franis mo wan long evri tri man Katolik long Spen, oli bilif se helfaea i rili stap.

Sem mak, long saed blong stret fasin, ol man Yurop oli ol “Kristin we oli mekem ol samting we olgeta nomo i wantem.” Mimmi, wan yangfala gel long Luteran jyos long Swiden, i bilif se ol kwestin long saed blong ol nogud fasin, olsem fasin blong gat pikinini bifo mared, oli “samting we yumi wanwan i mas mekem disisen blong hem.” Plante Katolik long Franis oli agri wetem tingting ya. Taem oli fesem sam bigfala disisen long laef blong olgeta, 80 pesen blong olgeta oli talem se bambae oli folem tingting blong olgeta i bitim we oli folem tingting blong jyos.

Bifo, paoa blong jyos i naf blong blokem enikaen toktok agens we man i talem. Long saed blong Vatikan, samting ya i no jenis. Buk ya Catechism i talem strong se “Jyos i gat raet blong jajem olgeta samting we man i traem eksplenem long saed blong Baebol.” Be, plante man oli no agri long tingting ya se jyos i bos. Wan tija long Spen we i stap stadi long politik, Antonio Elorza, i komplen se: “Rao long saed blong paoa blong jyos blong bos long ol man, i stap gohed yet. Jyos i laekem moa blong bildim wan fenis raon long hem, blong mekem se olgeta kastom blong hem oli stap tabu long ol yia we oli stap pas.” Be long narasaed blong “fenis ya,” paoa blong jyos i stap lus.

I tru se ol jyos oli stap kam nogud long saed blong speret, be ol samting long laef blong ol man tu oli mekem man i no moa kea long skul. Long laef tede, i gat plante pleplei mo samting blong mekem, mo bighaf blong ol man Yurop oli wantem mo oli savegud olsem wanem blong kasem ol samting ya. Long tingting blong olgeta, sipos yu go long jyos long Sande moning, yu stap westem gudfala taem blong yu nomo. Mo tu, ol jyos sevis oli no givhan mo tokbaot nid blong ol man long saed blong speret.

I luk olsem se fasin blong wosip we i stap bifo, bambae i no moa kasem ol man blong jyos long Yurop. ?Ol skul oli gat paoa long man, bifo nomo? ?Mo, paoa ya bambae i lus blong olwe olsem ol anamol blong bifo?

[Ol Futnot]

[Tok Blong Makem Poen Pija Long Pej 6]

Ol pleplei blong haremgud oli winim bighaf blong ol man blong Krisendom

[Tok Blong Pija Long Pej 7]

Taem ol man Yurop oli mas jusum se bambae oli go long solwora no long jyos, bighaf blong olgeta oli jusum blong go long sanbij