Ol Dokta Mo Meresin—?Oli Save Winim Olgeta Sik?

TAEM pikinini i smol, i had long hem blong kasem ol aranis we oli hang antap long tri. Hem i luksave se, sipos i wantem kasem wan aranis, hem i mas klaem i go long solda blong wan fren blong hem, ale naoia hem i save pulum. Samting olsemia i stap kamaot long saed blong ol meresin mo wok blong ol dokta. Ol man we oli stadi long ol meresin, oltaem oli stap traehad blong kasem mak we i hae moa. I olsem we oli stanap long solda blong ol gudfala dokta blong bifo.

Sam long ol faswan dokta ya, i gat Hippocrates mo Pasteur we fulap man oli save nem blong tufala. Mo i gat Vesalius mo William Morton we plante man oli neva harem nem blong tufala. ?Wanem save we ol dokta tede oli bin kasem long olgeta ya?

Long taem bifo, oli no yusum save blong ol sayentis blong traem winim sik. Plante save we oli yusum i stanap long ol giaman tingting blong man mo ol kastom blong skul nomo. Wan buk we Dokta Felix Marti-Ibañez i raetem (The Epic of Medicine) i se: “Ol man Mesopotamia bifo . . . oli joenem jos wetem meresin blong traem winim sik, from we oli bilif se sik i wan panis we ol god blong olgeta oli stap givim.” I no longtaem biaen, ol man Ijip tu oli wokem meresin we stamba blong hem i jos. Taswe, ol man long taem bifo oli tingbaot wan dokta olsem man blong jos we oli tinghae long hem.

Buk blong Dokta Thomas A. Preston (The Clay Pedestal) i talem se: “Plante bilif blong ol olfala bifo oli gat paoa long ol dokta kam kasem tede. Wan long ol bilif ya, hemia se sikman i no save mekem wan samting blong winim sik blong hem. Wan rod nomo blong kamgud, se dokta i mas yusum paoa blong hem we i olsem majik.”

Putum Fandesen

Sloslou, ol dokta oli dipen moa long save blong ol sayentis. Wan dokta long taem bifo we i yusum ol save ya, hemia Hippocrates. Hem i bon samwe long 460 B.K.T.,a long aelan blong Kos, klosap long Gris. Plante man oli tingbaot hem olsem stamba blong save we ol dokta long ol rij kantri oli gat tede. Hippocrates i stanemap stret tingting long saed blong ol meresin. Hem i agensem tingting ya se sik i wan panis we ol god oli givim. Hem i talem se sik i kamaot from we wan samting i gorong long bodi. Sik ya we man i hafded, i seksek mo spet i kamaot long maot blong hem olsem sop, ol man long taem blong Hippocrates oli stap talem se hem i wan tabu sik, from we oli bilif se ol god nomo oli save mekem sik ya i kamgud. Be Hippocrates i raetem se: “Long saed blong sik ya we oli talem se i Tabu: long lukluk blong mi, sik ya i no kamaot long ol god mo i no tabu, hem i sem mak long ol narafala sik, hem i kamaot from we i gat wan samting i gorong long bodi.” Mo tu, Hippocrates i faswan dokta we i luksave ol saen blong plante sik, mo i raetemdaon ol save ya blong pasem i go long olgeta we oli kam biaen long hem.

Plante handred yia biaen, Galen, wan Grik dokta we i bon long 129 K.T.,b i stadi gud long bisnes ya. Hem i katkatem bodi blong dedman mo anamol blong stadi long ol haf blong olgeta, nao hem i raetem wan buk we i eksplenem gud ol haf blong bodi. Ol dokta oli yusum buk ya blong plante handred yia. Andreas Vesalius we i bon long Brussels long 1514, hem tu i raetem wan buk (On the Structure of the Human Body). Samfala oli tok agensem buk ya, from we i no agri long plante tingting blong Galen. Nating se i olsem, buk blong Vesalius i stamba blong plante save we ol dokta oli gat tede long saed blong bodi blong man. Wan buk (Die Grossen, Ol Impoten Man), i talem se wok blong Vesalius i mekem hem i kam “wan man blong stadi long meresin we i moa impoten i bitim ol narafala man we oli mekem wok ya long olgeta kantri mo long olgeta yia we oli pas.”

Be, biaen, i gat ol niufala save i kamaot long saed blong hat mo fasin blong blad i ron long ol string blong bodi. Save ya i tekem ples blong ol tingting blong Galen.c Inglis dokta ya William Harvey, i pasem plante yia long wok blong katkatem ol anamol mo pijin blong stadi long bodi blong olgeta. Hem i lukluk gud long ol string we oli joen i go long hat, hem i makem hamas blad i stap long wansaed blong hat mo long narasaed blong hem, mo i traem blong makem hamas blad i stap long ful bodi. Long 1628, Harvey i raetem wan buk (On the Motion of the Heart and Blood in Animals) blong tokbaot ol save ya. Plante man oli faenem poen long hem, daonem hem, agensem hem, mo sakem tok blong spolem hem. Be save we hem i faenemaot long saed blong ol string blong blad long bodi, i jenisim plante tingting blong ol dokta.

Man We i Katem Hea i Kam Dokta Blong Katem Man

Long taem bifo, ol dokta oli stap kasem plante moa save long wok blong katem man tu. Long Medel Ejes,d plante man blong katem hea oli mekem wok blong katem ol sikman. Samfala oli talem se Franisman ya Ambroise Paré we hem i laef long ol yia 1500, hem nao i stamba blong save we oli yusum tede blong katem man. Man ya i wan long ol faswan dokta blong katem man mo i mekem wok ya blong fo king blong Franis. Mo tu, hem i wokem sam niufala tul blong katem man.

Long ol yia 1800, ol dokta blong katem man oli fesem wan bigfala trabol. Oli no gat meresin blong kilim soa mo mekem man i slip. Be, long 1846, William Morton, wan man blong fiksimap tut, i wokem meresin we biaen, ol dokta blong katem man oli yusum blong mekem man i slip mo kilim soa.e

Long 1895, wan sayentis blong Jemani, Wilhelm Rontgen, i stap traem blong faenemaot ol niufala samting long saed blong lektrik. Nao hem i luk wan strong laet we i save saen tru long mit blong bodi be i no gotru long bun. Hem i no save stamba blong laet ya, taswe hem i putum nem blong hem se eksrei (X-ray). Nem ya, ol Inglisman oli stap yusum yet. (Ol man Jemani oli talem Röntgenstrahlen.) Wan buk (Die Großen Deutschen, Ol Impoten Man Blong Jemani), i tokbaot Röntgen, we i talem long woman blong hem se: “Ol man bambae oli se: ‘Naoia, hed blong Röntgen i stap kam krangke.’ ” I tru, samfala oli bin talem olsemia. Be ol samting we hem i faenemaot oli givhan bigwan long ol dokta we oli katem man. From wok blong hem, oli save lukluk insaed long bodi bifo we oli katem.

Winim Ol Sik

Long ol yia we oli pas, ol sik we oli save kasem ol man kwiktaem, olsem smolpoks, oli kamaot bakegen mo bakegen, mo oli karem fraet mo ded i kam long plante man. Long ol yia 800, i gat man Pesia ya Ar-Rāzī, we samfala oli ting se hem i beswan dokta long ol kantri blong skul Islam long taem bifo. Man ya i raetem wan buk long saed blong sik ya smolpoks. Hem i faswan man blong eksplenem sik ya long klia mo stret fasin. Plante handred yia biaen, wan dokta blong Inglan we nem blong hem Edward Jenner, i faenemaot olsem wanem blong winim sik ya. Jenner i wajem ol man we oli kasem wan sik we man i no save ded from, nem blong hem kaopoks. Nao hem i luk se ol man ya oli no stap kasem smolpoks. Ale, Jenner i karemaot doti blong soa long skin blong man we i gat kaopoks, nao i wokem wan stik meresin blong blokem smolpoks. Hem i mekem samting ya long 1796. Ol man oli tok agensem Jenner mo daonem hem, olsem oli bin mekem long ol narafala man bifo long hem we oli kasem ol niufala save. Be biaen, stik meresin ya we Jenner i wokem i mekem se sik ya smolpoks i lus olgeta. Mo tu, fasin ya blong stikim man blong blokem sik, i givim wan narafala tul we ol dokta oli save yusum blong faetem sik.

Franisman ya Louis Pasteur i yusum stik meresin blong agensem sik ya rebis mo antraks. Mo tu, hem i pruvum se ol smosmol bebet no jem oli stamba blong ol sik. Long 1882, Robert Koch i faenemaot bebet ya we i stamba blong tibi. Wan man we i stadi long histri i talem se: “Long ol yia 1800, plante moa man oli ded from sik ya i bitim ol narafala sik.” Wan yia biaen, Koch i faenemaot bebet we i givim sik ya kolera. Buk ya Life i talem se: “Wok blong Pasteur mo Koch i statem wok blong ol sayentis blong kasem save long ol bebet mo jem, mo i mekem se oli faenemaot plante moa samting long saed blong fasin blong bodi blong blokem sik, olsem wanem blong kilim ol jem mo bebet, mo fasin klin we i save blokem sik. Ol save ya i bin givhan moa blong mekem laef blong ol man i longfala, i winim olgeta save we ol sayentis oli kasem long 1,000 yia we i pas.”

Save Blong Ol Dokta Long Ol Yia 1900

Afta long yia 1900, i olsem we ol dokta oli stap stanap long solda blong ol gudfala dokta blong bifo. Long ol yia ya, save long saed blong ol meresin i kam antap hareap nomo. Oli wokem meresin ya insulin blong daonem sik blong suga, kemoterapi blong traem winim kansa, ol homon blong givhan long ol sik blong glan, antibiotik blong kilim tibi, mo klorakwin blong winim sam kaen malaria. Oli wokem wan mesin blong klinim blad blong man we i gat sik long kidni, oli katem hat blong man, mo oli jenisim sam haf insaed long bodi blong man. Hemia sam nomo long ol save we ol dokta oli kasem.

Be naoia yumi bitim yia 2000 finis. ?Olsem wanem? ?Ol dokta oli kasem mak ya we “olgeta man blong wol oli helti”?

?Wan Mak We i Hae Tumas?

Taem pikinini i klaem i go antap long solda blong fren blong hem, hem i luksave se hem i no naf yet blong kasem evri aranis long tri. Sam aranis we oli switgud oli stap antap long tri olgeta. Sem mak long ol dokta mo sayentis. Oli stap kasem moa save oltaem, oli stap kasem ol niufala mak we oli hae moa. Be, mak ya we i hae olgeta, we olgeta man oli gat gud helt, hem i hae tumas, i olsem wan aranis we i antap long tri olgeta.

Long 1998, ripot blong Yuropin Komisen i talem se: “Naoia, helt blong ol man Yurop i moa gud mo oli laef longtaem moa i bitim bifo.” Ripot ya i gohed se: “Be wan long evri faef man bambae oli ded bifo we oli gat 65 yia. Klosap stret haf (40 pesen) blong olgeta ya bambae oli ded from kansa. Plante (30 pesen) bambae oli ded from sik blong hat . . . Yumi mas faenem ol meresin we oli moagud yet sipos yumi wantem winim ol niufala sik.”

Long Novemba 1998, wan niuspepa blong Jemani (Gesundheit) i talem se ol sik we oli pas kwiktaem nomo i go long ol narafala, olsem kolera mo tibi, oli stap kam antap bakegen. ?From wanem? Ol meresin “oli no moa strong inaf blong winim ol sik ya. Wan meresin we fastaem i wokgud, naoia i no moa strong inaf blong kilim plante kaen bebet long blad. Yes, i no wan meresin, be plante meresin, we oli no moa naf blong kilim ol bebet ya.” Hemia i no jes from we ol olfala sik oli stap kam antap bakegen, be i gat ol niufala sik tu olsem AIDS. Wan buk blong ol kampani blong wokem meresin long Jemani (Statistics ’97) i talem se: “Kam kasem naoia, i no gat meresin blong 20,000 sik, hemia bighaf blong ol sik we ol dokta oli save long olgeta.”

?Olsem Wanem Long Fasin Blong Jenisim Ol Sel?

I tru, ol dokta oli stap faenemaot ol niufala rod mo save. Wan rod we plante dokta oli ting se i save givim gud helt, hemia blong jenisim sam samting insaed long ol self blong bodi, blong mekem se oli naf blong blokem sik. Afta 1990, sam dokta long Amerika wetem Dokta W. French Anderson, oli stadi long bisnes ya. Biaen, oli talem se “niufala save ya blong ol sayentis i gud moa i bitim ol narafala save.” Buk ya Heilen mit Genen (Yusum Ol Jin Blong Winim Sik) i talem se wetem niufala save ya, “maet ol dokta oli klosap nomo long wan niufala fasin blong winim ol sik. Hemia i tru moa long saed blong ol sik we i no gat meresin blong olgeta.”

Ol sayentis oli ting se long fiuja bambae oli save winim ol sik we oli stap finis long ol sel blong bodi taem yumi bon. Blong mekem olsem, oli gat tingting blong stikim ol man wetem ol spesel jing we oli save stretem ol sik ya. Maet oli save mekem we ol nogud sel tu olsem ol sel blong kansa, oli save kakae olgeta bakegen. Naoia finis, oli save lukluk insaed long sel blong man blong faenemaot ol sik we maet bodi blong hem i no naf blong blokem. Samfala oli talem se nekiswan samting we bambae oli wokem, hemia ol meresin we oli stret long sel blong wanwan man. Wan bigman blong stadi long saed ya, i talem se wan dei, ol dokta bambae oli naf blong “faenemaot sik blong man, mo givim ol smosmol pis blong kemikol tred (DNA) we oli stret blong winim sik ya.”

Be i no evriwan we oli bilif se fasin blong jenisim sam samting long sel blong bodi bambae i mekem ol sik oli kamgud, olsem wan “silva bolet” blong fiuja. Yes, ol stadi oli soemaot se maet samfala oli no wantem we ol dokta oli lukluk long ol sel blong olgeta. Mo tu, plante oli fraet se fasin ya blong jenisim sam samting long sel blong bodi i save mekem bigfala trabol i kamaot, from we i jenisim prapa fasin we yumi bon wetem.

Bambae yumi luk sipos fasin ya blong jenisim ol sel mo ol narafala niufala save bambae i fulumap ol promes blong ol man blong hae save. Be, yumi no mas putum tingting blong yumi i stap strong tumas long ol promes ya. Wan buk (The Clay Pedestal) i tokbaot samting we i stap kamaot bakegen mo bakegen i se: “Sam dokta oli wokem wan niufala meresin, ale oli leftemap meresin ya long ol miting blong olgeta mo long ol niuspepa blong olgeta. Ol narafala dokta oli leftemap olgeta we oli wokem niufala meresin ya, mo ol niuspepa mo televisin i presem ol niufala save ya. Smoltaem afta long glad ya we i bitim mak mo ol tok we i presem olgeta mo i leftemap niufala meresin ya olsem wan merikel, sloslou tingting blong olgeta i foldaon. Samting ya i save stap sam manis no sam yia. Nao oli wokem wan narafala meresin bakegen, mo wantaem nomo, oli putum hem long ples blong faswan. Ale, oli sakemaot olfala meresin olsem we i nating nomo.” Yes, plante meresin we bighaf blong ol dokta oli sakemaot from we oli talem se i nogud, hemia ol meresin we oli bin givimaot long ol man i no longtaem i pas.

Tede ol man oli no moa joenem ol dokta wetem jos olsem oli bin mekem long taem bifo. Be samfala oli gat tingting yet se ol dokta oli gat spesel paoa we God i givim blong mekem sikman i kamgud. Mo oli ting se ol sayentis bambae oli faenem meresin blong winim evri kaen sik. Be laef blong ol man i soemaot se samting ya i no tru. Buk blong Dokta Leonard Hayflick (How and Why We Age) i talem se: “Long yia 1900, bighaf (75 pesen) blong ol man long Yunaeted Stet oli ded bifo we oli gat 65 yia. Tede, samting ya i defren olgeta: bighaf blong ol man (samwe 70 pesen) oli ded afta we oli gat 65 yia.” ?Wanem i mekem se laef blong ol man i longfala moa? Hayflick i eksplenem se: “Bigfala risen blong samting ya, hemia se i no moa gat plante smosmol pikinini oli ded taem oli jes bon.” Oraet, tingbaot sipos ol dokta oli save winim ol sik we ol olfala oli ded from, olsem sik blong hat, kansa, mo sik ya we wansaed bodi i ded. ?Samting ya bambae i mekem we ol man oli save laef olwe? No gat. Dokta Hayflick i talem se sipos oli save mekem olsem, “bighaf blong ol man bambae oli laef kasem wan handred yia nomo.” Hem i gohed se: “Olgeta ya bambae oli mas ded samtaem, oli no save laef olwe. ?Wanem samting bambae i mekem we oli ded? Sloslou bodi blong olgeta bambae i kam slak gogo oli ded.”

Yes, nating se ol dokta mo sayentis oli traehad, be oli no naf blong tekemaot ded. ?From wanem? ?I olsem wan drim nomo blong tingbaot wan dei we olgeta man bambae oli gat strong bodi?

[Futnot]

[Tok blong makem poen blong pija long pej 4]

“Plante bilif blong ol olfala bifo oli gat paoa long ol dokta kam kasem tede.”—The Clay Pedestal

[Tok blong pija long pej 4, 5]

Wok blong Hippocrates, Galen, mo Vesalius i stamba blong plante save we ol dokta oli yusum tede

[Credit Lines]

Kos Island, Greece

Courtesy National Library of Medicine

Woodcut by Jan Steven von Kalkar of A. Vesalius, taken from Meyer’s Encyclopedic Lexicon

[Tok blong pija long pej 6]

Ambroise Paré i man blong katem hea we i kam wan long ol faswan dokta blong katem man, hem i wok blong fo king long Franis

Ar-Rāzī, dokta blong Pesia (lefsaed), mo Edward Jenner, dokta blong Inglan (raetsaed)

[Credit Lines]

Paré and Ar-Rāzī: Courtesy National Library of Medicine

From the book Great Men and Famous Women

[Tok blong pija long pej 7]

Franisman ya Louis Pasteur i pruvum se ol bebet no jem oli givim sik

[Credit Line]

© Institut Pasteur

[Tok blong pija long pej 8]

Nating sipos oli winim ol bigfala sik we oli givim ded, be ol man bambae oli kam olfala yet mo bambae oli ded