?Olsem Wanem Ol Man Oli Givhan Blong Mekem Ol Disasta Oli Kamaot?
SIPOS man i lukaotgud long trak blong hem, trak ya bambae i sef blong karem hem i go olbaot. Be sipos man i no lukaotgud long trak blong hem mo i draevem long fasin we i no kea, trak ya bambae i kam wan denja. Wol blong yumi i sem mak.
Plante saentis oli ting se ol man oli stap spolem win mo solwota, nao plante moa disasta long saed blong weta oli stap kamaot mo oli bigwan moa, mekem se wol ya i stap kam wan ples we i denja. Mo i luk olsem se bambae i gohed olsem long fiuja. Man blong raetem buk ya Science i stori long saed blong weta ya we i stap jenis, i se: “I gat wan wol nomo we yumi save laef long hem. Be yumi stap mekem sam samting we yumi no save se frut blong hem bambae i olsem wanem.”
Blong kasem save gud olsem wanem ol wok blong man oli save mekem plante moa disasta oli kamaot mo mekem se ol disasta ya oli bigwan moa, yumi mas save sam stamba samting long saed blong wol ya. Wan samting we yumi nidim blong save, hemia: ?Ol bigfala hariken oli stat olsem wanem?
Karem Hot i Go Long Ol Defren Ples Long Wol
Samfala oli talem se weta i olsem wan enjin we i jenisim paoa blong san i kam wan narafala samting, nao i sanem i goaot long ol defren ples blong wol. Bighaf blong hot blong san i kasem haf blong wol we i hot moa, nao from we ol ples ya oli hot be ol narafala ples oli kolkol, ale win i stat mufmuv.a Taem wol i tanem, win ya we i stap mufmuv mo i wetwet, hem tu i tanem, nao hem i save kam wan depresen. Biaen, depresen ya i save kam wan hariken.
Sipos yu luklukgud long rod blong ol bigfala win, bambae yu luksave se klosap oltaem oli muv i gowe long Ekweta. Oli go long not mo long saot, long ol ples we oli kolkol moa. Taem ol win ya oli go olsem, oli karem hot i go long ol narafala ples ya, nao oli givhan blong mekem se ol ples oli kam klosap moa long semfala tempraja. Be taem solwota i kam hot bitim 27 digri Celsius, nao san i pulum hot ya i go antap, hem i givim paoa long win, ale wan win i save kam wan saeklon no wan hariken, no wan Typhoon. Long ol defdefren kantri oli yusum trifala tok blong minim wan samting we i klosap sem mak nomo.
Long Yunaeted Stet, hariken ya we i kilim moa man i ded i bitim ol narawan long histri, hemia hariken long Septemba 8, 1900, we i kilim taon ya Galveston long wan aelan blong Teksas. Ol bigbigfala wef we hariken ya i mekem, oli kilim i ded 6,000 no 8,000 man long taon ya, wetem 4,000 bakegen long ol eria raonabaot, mo oli spolem samwe long 3,600 haos. Evri haos long Galveston, sam haf blong olgeta i brobrok.
Olsem yumi ridim finis, long ol laswan yia, i bin gat plante strong hariken. Ol saentis oli stap traem blong faenemaot sipos hemia i kamaot from we wol i stap kam hot moa. Sipos i olsem, ating hot ya nao i stap givim paoa long ol hariken ya. Be maet ol jenis long weta oli wan problem nomo we i kamaot from we wol i stap kam hot moa. I gat wan narafala trabol tu we yumi luk long taem blong yumi.
Solwota i Stap Kam Antap Mo Ol Bus i Stap Lus
Man we i raetem buk ya Science, i talem se: “Long handred yia we i pas, solwota i kam antap 10 no 20 sentemeta, mo bambae i kam antap moa yet.” ?Olsem wanem wol we i stap kam hot moa i joen wetem bisnes ya we solwota i stap kam antap moa? Ol man we oli stadi long saed ya, oli tokbaot tu samting we i stap kamaot. Wan samting se, taem wol i kam hot moa, ol aes long en blong wol long not mo long en blong wol long saot, i stap ron, nao solwota i stap kam fulap moa. Narafala samting se, taem solwota i kam hot moa, hem i solap.
Solwota we i stap kam antap, i mekem trabol finis long ol aelan blong Tuvalu long Pasifik. Buk ya Smithsonian i talem se, ol ripot we oli kasem long saed blong ol smosmol aelan blong Funafuti, oli soemaot se “long ten yia we i pas, [solwota i kam antap] 5.6 milimeta evri yia.”
Long plante ples long wol, namba blong ol man i stap kam antap moa. From samting ya, ol taon oli stap kam bigwan moa, i gat plante moa rabis haos, mo ol man oli stap spolem ples blong olgeta moa. Maet ol samting ya i mekem we ol disasta oli tekemaot laef blong plante moa man mo spolem plante moa haos. Tingbaot sam ples we samting ya i bin hapen long olgeta.
Haiti i wan aelan we i gat fulap man long hem. Blong plante yia, ol man long ples ya oli stap katemdaon ol bus. Nius we i kamaot i no longtaem, i talem se fasin ya blong katemdaon ol bus bambae i spolem kantri ya moa kwik i bitim ol narafala bigfala trabol, olsem mane i sot, politik i strong, mo trabol bitwin ol man. Samting ya i kamaot klia long yia 2004, taem bigfala ren i mekem se sam hil oli brobrok, nao sofmad i ron i kamdaon mo i berem plante taosen man.
Wan niuspepa blong Esia (Time), i talem se: “Wol i stap kam hot moa, ol man oli stap wokem ol dam long ol reva, oli stap katemdaon ol bus, mo ol fama oli stap bonem ol bus blong planem kakae,” ale ol samting ya i save mekem ol disasta long saed blong weta we oli kasem Saot Esia oli kam bigwan moa. Mo tu, taem ol man oli katemdaon ol bus, graon i kam drae kwiktaem, nao bigfala draetaem i save kasem ol ples ya. Long ol laswan yia, smol ren nomo i foldaon long Indonesia mo Brasil, mekem se i gat ol bigfala faea blong bus. Oli neva luk ol faea olsem bifo, from we oltaem ples i wetwet. Be i no rabis weta nomo we i mekem ol disasta oli kamaot. Long plante kantri, ol disasta oli stat aninit long graon.
Taem Graon i Seksek Bigwan
Aninit long graon, i gat ol ston we ol saentis oli kolem ol plet.b Ol plet ya we samfala oli bigwan samfala oli smol, oli stap mufmuv sloslo mo jenisim ples blong olgeta. Oli save mufmuv plante, mekem se long wan yia, maet i gat plante milian etkwek. Yumi no harem evriwan, from we plante oli smol tumas.
Oli talem se, 90 pesen blong ol etkwek oli kamaot long en blong ol plet ya, long ol ples we plet i krak smol. Sam samtaem nomo, graon i seksek long medel blong ol plet, we sam long ol etkwek ya tu oli bigbigwan. Ol man we oli kaontem ol etkwek, oli talem se etkwek we i kilim moa man i ded i bitim ol narawan long histri, hemia etkwek we i bin kamaot long tri provins blong Jaena long yia 1556. !Samwe long 830,000 man oli ded!
Ol samting we i kamaot afta we graon i seksek, hemia tu i save kilim plante man i ded. Olsem long Potugal long Novemba 1, 1755, taem wan etkwek i flatem taon blong Lisbon we i gat 275,000 man long hem. Be trabol ya i no finis taem etkwek i finis. Plante faea oli laet olbaot, mo sam bigfala taedol wef we oli hae olsem 15 meta, oli girap long solwota blong Atlantik, oli spid i kamso long Potugal. Long en blong trabol ya, bitim 60,000 man i ded long Lisbon.
Bakegen, ol man nao oli givhan blong mekem ol disasta ya oli kam bigwan moa. Wan risen blong samting ya, hemia se plante tumas man oli stap laef long ol eria we graon i seksek. Andrew Robinson i talem long buk blong hem se: “Klosap stret haf blong ol bigfala taon long wol, oli stap long ol ples we graon i save seksek.” Wan narafala samting, hemia ol haos—ol samting we ol man oli yusum blong bildim haos, mo fasin blong olgeta blong bildim. Plante man oli talem tok ya se: “I no ol etkwek we oli kilim man i ded, be ol haos nomo.” Tok ya i tru tumas. ?Be ol puaman oli save mekem wanem? Oli no gat mane blong pem ol samting we oli nidim blong bildim ol strong haos we oli save stanap gud taem graon i seksek bigwan.
Ol Volkeno—Oli Bildimap Sam Ples Mo Oli Spolem Sam Ples
Ripot blong Smithsonian Institut long Yunaeted Stet, i talem se: “Long smoltaem we yu tekem blong ridim tok ya, 20 volkeno oli bosta.” Ol saentis oli talem se ol volkeno oli kamaot long ol semfala ples we ol etkwek oli kamaot—long ol ples we ol ston no ol plet aninit long graon oli krak, speseli ol plet aninit long solwota. Faea blong volkeno we i stat longwe aninit long graon, i kam antap tru long ol ples we ol ston oli krak. Mo tu, taem wan plet i bangem narafala plet, hem i save klaem i go antap long narawan, ale faea blong volkeno i save kamaot bitwin long tufala plet ya.
Volkeno we i kamaot tru long ples we tu plet i joen, hem i denja moa, from we hem i save bosta oltaem. Mo tu, plante volkeno olsem oli stap long ol ples we i gat plante man. Long ol kantri we oli stap raon long solwota blong Pasifik, i gat plante handred volkeno olsem, taswe oli kolem ples ya se Ring blong Faea. I gat sam volkeno nomo we oli kamaot tru long medel blong ol plet. I luk olsem we ol volkeno long ol aelan blong Hawai, Asors, ol aelan blong Galapagos, mo Sosaeti Aelan, oli kamaot tru long medel blong ol plet.
Blong talem stret, longtaem finis i kam, ol volkeno oli mekem wan wok blong bildimap plante ples. Long Intenet, Web saet blong wan yunivesiti i talem se, “90 pesen blong olgeta graon blong wol wetem graon aninit long solwota tu, hem i stap from we ol volkeno oli bildimap.” ?Be from wanem sam volkeno oli bosta wantaem?
Bifo we volkeno i bosta, faea we i stap longwe aninit long graon, i kam antap. Faea blong sam volkeno i ronaot sloslo nomo, mekem se ol man oli no sek long hem. !Be sam volkeno oli bosta wetem paoa we i strong moa i bitim niuklia bom! Samting ya i dipen long faea blong volkeno, se hem i tik olsem wanem, mo i dipen long hamas gas mo hot wota i stap insaed long faea ya. Taem faea blong volkeno i rere blong kamaot long graon, presa blong wota mo gas insaed long hem i kam strong moa, olsem presa insaed long tin lemonad. Taem ol samting insaed long faea i meks stret, ale volkeno i bosta nao, olsem taem man i openem tin lemonad.
I gud we plante volkeno oli stap givim woning bifo we oli bosta. Hemia i hapen long yia 1902, long Hil ya Pelée, long aelan blong Matinik long Karibin. Ol man oli stap mekemrere from wan eleksen long St. Pierre we i stap klosap long volkeno ya. Ol man blong politik oli no wantem we ol man oli ronwe, nating se asis i stap folfoldaon long taon, plante man oli sik finis, mo evriwan oli fraet. !Plante dei finis, ol stoa oli no moa openem doa blong olgeta!
Mei namba 8, hem i Asensen Dei, ale plante man oli go long Katolik jos blong prea long God blong i sevem olgeta long volkeno ya. Long moning, jes bifo 8 klok, Hil ya Pelée i bosta, i sakemaot fulap asis, faea, ston, mo gas, we oli hot olsem 200 kasem 500 digri Celsius. Dak klaod blong faea ya we i blong givim ded, i resis i godaon long saed blong hil ya mo i berem taon ya. Klosap 30,000 man oli ded, bel blong jos i ron olsem wota nomo, mo faea i bonem ol sip long haba. Volkeno ya i spolem moa man i bitim ol narafala volkeno long ol yia 1900. Be sipos ol man oli bin tekem aksin taem oli luk ol saen we oli givim woning, bambae i no gat plante man we oli ded.
?Ol Disasta Ya Bambae Oli Kam Plante Moa?
Ripot blong Intenasnal Federesen blong Red Kros mo Red Kresen Sosaeti (World Disasters Report 2004), i talem se, long ten yia we i pas, namba blong ol disasta long saed blong weta mo graon, i 60 pesen antap long bifo. Ripot ya i talem se: “Hemia i soemaot samting we bambae i kamaot long ol yia we oli kam.” Oli raetem ripot ya bifo long bigfala taedol wef long solwota blong India long Disemba 26. Yes, sipos plante moa man oli go stap long ol ples we oli denja, mo sipos plante moa bus i lus, bambae trabol ya i mas kam moa nogud long fiuja.
Antap long ol samting ya, plante kantri we oli gat fulap faktri, oli stap sakem ol doti smok i go long win, mekem se wol i stap kam hot moa. Man we i raetem buk ya Science, i talem se ol man we oli stap tektaem tumas blong blokem ol doti smok we i go long win, “oli olsem ol man we oli no wantem dring meresin blong givhan long wan soa we i stap kam bigwan moa. From samting ya, trabol we i kamaot long fiuja i mas mekem se ol man oli lusum plante moa samting, i bitim mane we yumi save lusum naoia sipos yumi tekem aksin blong blokem ol doti smok ya.” Long saed blong ol samting we bambae yumi lusum, wan ripot long Kanada we i tokbaot ol samting we man i save mekem blong daonem ol disasta, i talem se: “Weta we i stap jenis, maet hem i wan trabol we i save afektem moa man mo spolem moa samting we yumi nidim blong laef, i bitim olgeta narafala trabol we ol man long wol oli bin fesem.”
Be naoia, ol man blong wol ya oli no save agri tugeta se sam samting we man i mekem oli stap mekem wol ya i kam hot moa. Taswe, bambae i had moa long olgeta blong agri tugeta long wan rod blong winim trabol ya. Samting ya i mekem yumi tingbaot wan vas blong Baebol we i tru tumas. Hem i se: “I no gat man i save kam bos long laef blong hem.” (Jeremaea 10:23) Be bambae yumi luk long nekis haf blong magasin ya se i gat hop i stap yet. Yes, ol trabol blong naoia, wetem ol trabol mo rao bitwin long ol man tu, oli givim pruf se ol samting bambae oli kamgud i no longtaem.
[Futnot]
a Taem hot blong san i strong moa long sam ples i bitim ol narafala ples, i save gat sam niufala taed i stat ron long solwota tu. Oli karem hot i go long ol ples we oli kolkol moa.
b Ol plet olsem oli bigwan tumas, mekem se plante kantri oli save stap tugeta long wan plet.
[Bokis/Foto blong pija long pej 6]
VOLKENO WE I GRU LONG GAREN BLONG KON
LONG 1943, wan man blong planem kon long Meksiko i luk wan narakaen samting i stap gru long wan garen blong kon. Wan dei, hem i stap wok long garen ya, nao hem i luk we graon i krak, mo i stap open smol. Long nekis dei, i gat wan smol volkeno i kamaot. !Long wan wik, volkeno ya i gru i go antap kasem 150 meta! !Wan yia biaen, volkeno ya i hae olsem 360 meta! Hem i gohed blong gru gogo i kasem 430 meta, mekem se hil ya i kasem 2,775 meta antap long level blong solwota. Volkeno ya we nem blong hem Paricutín, i bosta laswan long yia 1952, mo i no moa mekem noes kasem tede.
[Credit Line]
U. S. Geological Survey/Photo by R. E. Wilcox
[Bokis blong pija long pej 8]
GOD I SEVEM SAM KANTRI LONG WAN DISASTA
HANGGRI i wan kaen disasta. Ol buk we ol man oli raetem, oli talem se faswan taem we kakae i sot long wol, hemia long Ijip bifo, long taem blong Josef, pikinini blong Jekob we narafala nem blong hem Isrel. Kakae i sot blong seven yia, long Ijip, Kenan, mo long sam narafala kantri. Be ol man oli no hanggri bitim mak, from we seven yia bifo, Jeova i talemaot se bambae kakae i sot. Hem i talem tu se long ol seven yia ya bifo we kakae i sot, bambae i gat plante kakae long Ijip. God i meksua se Josef, we i onagud long Hem, i kam praem minista mo man blong givimaot kakae. Ale Josef i lukaot long wok ya blong hivimap wit long Ijip. Oli hivimap plante we plante gogo “oli no moa makem hamas i stap.” From samting ya, i gat naf kakae long Ijip blong olgeta man Ijip mo blong ‘ol man long evri kantri long wol,’ wetem famle blong Josef tu.—Jenesis 41:49, 57; 47:11, 12.
[Tok blong pija long pej 7]
HAITI 2004 Ol boe we oli karem klin wota blong dring, oli pas long ol rod we wota i kavremap olgeta. From we ol man oli katemdaon bus, hil i brok mo sofmad i ron i kamdaon long vilej
[Credit Line]
Background: Sophia Pris/EPA/Sipa Press; inset: Carl Juste/Miami Herald/Sipa Press
[Tok blong pija long pej 9]
Plante kantri oli gohed blong sakem doti smok i go long win, mo samting ya i mekem we wol i kam hot moa
[Credit Line]
© Mark Henley/Panos Pictures