?Wetaem Ol Gudfala Fasin Oli Lus Hareap?
?YU TING se wetaem nao ol gudfala fasin oli stat blong lus? ?Samting ya i bin hapen long taem blong yu, no maet long taem blong ol fren mo famle blong yu we oli olfala moa? Samfala oli talem se taem Wol Wo Wan i faerap long 1914, hem i statem wan taem blong rabis fasin we i bitim olgeta taem bifo. Wan tija blong histri, Robert Wohl, i raetem wan buk (The Generation of 1914) we i talem se: “Ol man we oli laef tru long Wol Wo Wan oli no save sakemaot tingting ya se long Ogis 1914, wol blong bifo i finis mo wan narafala wol i stat.”
Man blong raetem histri, Norman Cantor, i talem se: “Long evri ples, wo ya i spolem fulwan ol gudfala fasin we oli bin stat blong lus finis. Ol man blong politik mo ol komanda blong ami oli sanem ol man mo woman we oli stap long han blong olgeta oli go blong ded, olsem we oli anamol nomo. Taswe ol man tu oli mekem fasin olsem ol wael anamol blong bus long ol narafala. I no gat wan rul blong jos no wan rul blong stret fasin we i save blokem olgeta. . . . Fasin ya blong kilim man i ded olsem we i nating nomo long Wol Wo Wan [1914-1918] i mekem se laef i no moa sas.”
Inglisman ya we i stadi long histri, H. G. Wells, i raetem wan buk (The Outline of History) we i talem se, taem ol man oli stat blong bilif long tijing blong evolusen, long taem ya nao “ol gudfala fasin oli lus hareap.” ?From wanem? Samfala oli ting se man hem i jes wan anamol we i hae moa long ol narafala anamol. Long 1920, Masta Wells, we hem i bilif long evolusen, i raetem se: “Oli tekem tingting ya se man i rili wan anamol nomo. Oli ting se ol man oli joen tugeta long ol grup olsem ol wael dog blong India we oli joen tugeta blong ronem mo kilim ol narafala anamol. . . . Taswe, long tingting blong olgeta, i oraet nomo sipos sam man oli olsem ol bigfala wael dog, we oli daonem mo mekem i strong tumas long ol narafala we oli no gat paoa.”
Tok blong Masta Cantor i tru. Wol Wo Wan i jenisim tingting blong ol man long saed blong wanem fasin i stret mo wanem fasin i no stret. Hem i talem se: “Oli daonem ol olfala blong olgeta long evri samting—politik, klos, mo ol gudfala rul we oli bin folem long saed blong seks.” Ol jos oli agri long tijing blong evolusen mo oli pusum ol man blong go faet. Taem oli mekem olsem, oli daonem ol Kristin tijing, mo oli givhan bigwan blong mekem ol gudfala fasin oli lus. Frank Crozier we i wan bigman blong ami blong Inglan i raetem se: “Ol Kristin Jos oli savegud olsem wanem blong pulum ol man blong oli faet mo kilim narafala i ded. Ol jos ya oli beswan tul blong mifala, mo mifala i yusumgud olgeta.”
Oli Sakemaot Ol Gudfala Fasin
Long ol yia 1920-1930 ol samting oli kamgud bakegen afta long hadtaem blong Wol Wo Wan. Ale, ol man oli sakemaot ol gudfala fasin mo rul mo oli tekem tingting ya se enikaen fasin nomo i oraet. Frederick Lewis Allen, we i stap stadi long histri, i talem se: “I stret blong kolem ol ten yia afta long faet ya se Ten Yia blong Nogud Fasin. . . . Taem olfala fasin blong laef i lus, ol gudfala rul we oli bin mekem se laef i gud mo i gat mining, olgeta tu oli lus. I no isi blong ol man oli faenem sam moa rul bakegen blong tekem ples blong olgeta.”
Long ol yia afta 1930, fulwol i kasem bigfala hadtaem long saed blong mane. Plante man oli harem nogud from we oli kam pua tumas. Long 1939, wan narafala faet i stat we i bigwan moa—Wol Wo Tu. I no longtaem, ol neson oli stat blong wokem ol tul blong faet we oli rili mekem ol man oli fraet. Samting ya i givim wok long ol man we oli pua, be i mekem tu we ol man oli safa mo oli harem nogud bitim mak. !Faet ya i spolem plante handred taon long wol, olsem tufala taon long Japan we niuklia bom i spolem tufala! Plante milian man oli safa mo oli ded long ol rabis kalabus. Faet ya i tekemaot laef blong bitim 50 milian man, woman, mo pikinini.
Yes, Wol Wo Tu i nogud tumas. Ol man oli lego ol gudfala rul we ol papa mama blong olgeta i bin folem. Wanwan man i folem fasin blong laef we hem nomo i wantem. Wan buk (Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45) i talem se: “Long taem blong Wo ya, i olsem we ol man mo woman oli sakemaot olgeta rul long saed blong seks. Ol man oli tekem sem fasin olsem ol soldia we oli stap faet. . . . Wo ya mo fraet we ol man oli harem i mekem olgeta oli lego kwiktaem ol gudfala fasin we oli bin folem. Oli harem se laef blong olgeta i sot tumas mo i blong nating nomo, olsem laef blong ol soldia we oli stap faet.”
From we ol man oli save ded enitaem nomo long faet ya, oli wantem tumas blong gat wan fren blong olgeta, nating sipos i blong smoltaem nomo. Wan woman Inglan i mekem eskius from fasin olbaot blong hem mo ol narafala long taem ya, i se: “Mifala i no rili mekem rabis fasin, wo ya nao i mekem se mifala i olsem.” Wan soldia blong Amerika i talem se: “Ating bighaf blong ol man oli talem se mifala i mekem rabis fasin. Be oli mas tingbaot se mifala i yang, mo mifala i save ded enitaem.”
Plante man we oli laef tru long faet ya, biaen, oli harem nogud tumas mo oli kam sik from ol rabis samting we oli bin luk. Kam kasem tede, samfala we oli pikinini long taem blong faet ya oli no save fogetem ol nogud samting we oli bin luk, i olsem se i stap hapen bakegen mo bakegen long tingting blong olgeta. Plante man oli lusum bilif blong olgeta. From samting ya, oli no moa folem ol gudfala rul blong stret fasin. Oli no moa gat respek long ol man we oli hae moa long olgeta we oli putumap ol rul long saed blong samting we i stret mo samting we i no stret. Oli tekem tingting ya se gudfala fasin i no sem mak oltaem, be i stap jenis folem ol samting we i hapen long laef blong man.
Ol Niufala Fasin We Ol Man Oli Folem
Afta Wol Wo Tu, sam man oli stadi long fasin blong ol man long saed blong seks. Oli mekem wan stadi olsem long Yunaeted Stet afta long yia 1940, mo biaen oli raetem wan ripot blong 800 pej we oli kolem Kinsey Ripot. From samting ya, plante man oli no moa haedem ol samting long saed blong seks olsem oli bin mekem bifo, oli tokbaot long klia fasin nomo. Biaen, oli faenemaot se ripot ya i giaman long saed blong namba blong ol man we oli slip wetem man bakegen, mo we oli mekem ol narafala rabis fasin long saed blong seks. Nating se i olsem, ripot ya i soemaot se afta long wo ya, ol gudfala fasin oli lus bigwan.
Blong smoltaem, oli tekem sam aksen blong traem holemtaet gudfala fasin. Oli jekem ol tok mo pija long radio, sinema, mo televisin, blong meksua se oli no soemaot ol rabis fasin. Be hemia blong smoltaem nomo. William Bennet we fastaem hem i sekretari blong edukesen long Yunaeted Stet, i talem se: “Afta long yia 1960, gudfala edukesen mo tijing we ol man Amerika oli bin kasem i stat blong lus, mo i gohed nomo blong lus.” Samting ya i hapen long plante narafala kantri tu. ?Be from wanem ol gudfala fasin oli lus hareap afta long 1960?
Long ol yia 1960 kasem 1970, i gat sam narafala bigfala jenis we oli kamaot. Ol woman oli no moa wantem se ol man oli bos long olgeta. Tingting long saed blong seks i jenis, mo oli kolem samting ya se niufala fasin blong seks. Mo tu, oli wokem sam niufala meresin we woman i save dring blong blokem pikinini. From we ol woman oli save slip wetem man be oli no gat bel, oli no fraet blong mekem ol niufala fasin blong seks we oli kolem “lav we i fri,” hemia se “ol man mo woman oli slip olbaot nomo, oli no mekem promes blong stap tru long wan man no wan woman.”
Long semtaem, ol buk, ol sinema, mo televisin i stap spolem ol gudfala fasin. Zbigniew Brzezinski we bifo hem i hed blong Kaonsel blong Nasonal Sekiuriti long Yunaeted Stet, i tokbaot ol fasin we televisin i leftemap, se: “Ol stori long televisin oli leftemap tingting ya blong mekem samting we yu wan yu haremgud blong mekem, oli soemaot raf fasin mo faet olsem we i stret nomo, [mo] oli pulum man blong mekem rabis fasin long saed blong seks.”
Afta long yia 1970, ol man oli pem ol vidio pleia. Long haos blong olgeta nomo oli save lukluk ol rabis fasin blong seks. Bifo, oli sem blong go long wan haos sinema blong lukluk ol pija olsem, from we oli fraet se ol narafala man bambae oli tingting nogud long olgeta. Naoia, long olgeta ples blong wol, man we i gat kompiuta mo Intenet i save lukluk ol pija blong seks we oli doti bitim mak.
Yumi fraet long ol samting we i kamaot from. I no longtaem, gad blong wan prisen long Yunaeted Stet i talem se: “Ten yia bifo, taem ol yangfala oli stap long prisen, mi save toktok long olgeta long saed blong wanem fasin i stret mo wanem fasin i no stret. Be ol yangfala we oli stap naoia, oli no save nating se mi stap tokbaot wanem.”
?Hu i Save Lidim Yumi?
Yumi no save lukluk i go long ol jos blong lidim yumi blong mekem gudfala fasin. Ol jos oli no holemstrong long ol stret rul we Jisas mo ol man blong hem oli bin folem, be oli joen long wol mo ol rabis fasin blong hem. Wan man blong raetem buk i talem se: “Long tufala saed blong evri faet, olgeta man oli stap talem se God i stap long saed blong olgeta.” Plante yia bifo, lida blong wan jos long New York City i tokbaot ol gudfala fasin we God i wantem yumi blong mekem, i se: “Blong joen long wan jos long wol ya, man i no nidim blong folem sam rul. I moa isi blong go insaed long wan jos i bitim blong go insaed long wan bas.”
Yes, ol gudfala fasin oli stap lus hareap. I klia se yumi mas mekem wan samting. ?Wanem samting? ?Wanem jenis we yumi mas mekem? ?Hu i save mekem jenis ya i kamaot, mo olsem wanem bambae i kamaot?
[Bokis blong pija long pej 6]
SKELEM OL GUDFALA FASIN WETEM OL SAMTING WE OL MAN OLI TINGHAE LONG OLGETA
Long ol yia bifo, ol man oli gat klia tingting long saed blong ol gudfala fasin. Man i stap giaman no i no stap giaman, i stap tru no i no stap tru, i gat klin fasin no i nogat, i gat ona no i nogat. Be naoia, ol samting we ol man oli tinghae long olgeta oli tekem ples blong ol gudfala fasin. Wan woman blong stadi long histri, Gertrude Himmelfarb, i raetem wan buk (The De-Moralization of Society) we i tokbaot problem ya i se: ‘Yumi save talem se wanwan man i gat raet blong jusum ol samting we hem i tinghae long olgeta. Be yumi no save talem olsem long saed blong gudfala fasin.’
Woman ya i talem se, ol samting we man i tinghae long olgeta, maet “hemia ol bilif, ol tingting, ol fasin, ol filing, ol rul, ol samting we hem i laekem, ol samting we hem i agensem, ol narakaen tingting no fasin blong hem we oli defren long ol narafala. Hemia enikaen samting we wan man, wan grup, no olgeta man oli tinghae long hem, nomata long wanem taem no from wanem risen.” Long wol ya we man i fri blong mekem enikaen samting, ol man oli ting se oli gat raet blong jusum samting we oli tinghae long hem, olsem we oli jusum samting we oli wantem pem long stoa. ?Be taem oli mekem olsemia, wanem i hapen long ol gudfala fasin?
[Tok blong makem poen long pej 5]
“Fasin ya blong kilim man i ded olsem we i nating nomo long Wol Wo Wan [1914-1918] i mekem se laef i no moa sas”
[Tok blong pija long pej 7]
I stap kam moa isi oltaem blong kasem ol buk mo sinema we oli soemaot rabis fasin