?Olsem Wanem Baebol i Stapgud Kam Kasem Taem Blong Yumi?
Baebol i stapgud kam kasem taem blong yumi, hemia i olsem wan merikel stret. Ol man oli finisim wok ya blong raetem Baebol bitim 1,900 yia finis. Oli raetemdaon ol tok blong hem long ol samting we oli save kam roten, olsem pepa we oli wokem long waelken mo strong pepa we oli wokem long skin blong anamol. Mo oli raetem long ol lanwis we smol man nomo tede oli save. Mo tu, plante haeman, olsem ol lida blong kantri mo jos, oli traehad blong spolem Baebol.
?OLSEM wanem nambawan buk ya i stapgud blong longtaem olsem, gogo hem i kam buk ya we ol man oli save moa i bitim ol narafala buk long wol? Tingbaot tu samting.
Oli Mekem Plante Kopi Blong Ol Hanraet
Ol man we oli holem ol faswan hanraet blong Baebol, hemia ol man Isrel. Olgeta ya oli lukaotgud long ol hanraet ya mo oli mekem plante kopi blong olgeta. Jeova i talem long ol king blong Isrel se oli mas ‘raetemdaon Loa blong hem, blong oli gat kopi blong buk ya’ olsem ol pris we oli kamaot long laen blong Livae oli gat.—Dutronome 17:18.
Plante man Isrel oli laekem tumas blong ridim Baebol, from we oli luksave se hem i Tok blong God. Taswe ol man we oli mekem ol kopi blong Baebol, oli trengud from wok ya, mo oli tektaem mo lukaotgud se oli no mestem. Wan long olgeta ya, hemia Esra, wan man we i onagud long God. Baebol i talem se hem i “savegud long wok blong mekem ol kopi blong loa blong Moses, we Jeova, God blong Isrel i givim long olgeta.” (Esra 7:6, NW) Long ol yia 500 kasem 900 K.T., ol Masoret oli mekem ol kopi blong Hibru haf blong Baebol no “Oltesteman.” Oli kaontem evri alfabet we oli stap long ol wod blong meksua se oli no mestem wan. Gudfala wok ya i mekem se ol kopi blong Baebol oli stretgud mo Baebol i stap kasem taem blong yumi, nating se oltaem ol man we oli agensem Baebol oli traehad blong spolem.
Tingbaot samting we i hapen long yia 168 B.K.T. Rula blong Siria we nem blong hem Antiochus 4 i traem blong spolem evri kopi blong ol Hibru hanraet blong Baebol we hem i save faenem long Palestaen. Wan stori blong histri blong ol man Jiu i talem se: “Olgeta hanraet blong loa we oli faenem, oli terem mo bonem.” Wan buk (The Jewish Encyclopedia) i talem se: “Ol man we oli lukaot long wok ya blong spolem ol hanraet ya oli wok wetem strong tingting mo raf fasin . . . Sipos oli faenem wan man we hem i holem wan tabu buk . . . oli kilim hem i ded.” Nating se i olsem, sam kopi blong Baebol oli stapgud long medel blong ol man Jiu long Palestaen mo long ol narafala kantri.
Smoltaem afta we ol man oli finisim wok ya blong raetem Grik haf blong Baebol no “Niutesteman,” i gat plante man we oli wokem ol kopi blong ol leta, ol profet tok, mo ol stori blong histri we oli kamaot long God. Tingbaot Gospel we Jon i raetem klosap long taon ya Efesas. Wan smol pis blong wan kopi blong hanraet ya oli faenem long Ijip, plante handred kilometa longwe long Efesas. Ol man blong hae save oli ting se ol man oli bin mekem kopi ya 50 yia afta we Jon i raetem Gospel ya. Samting ya i soemaot se ol Kristin long ol kantri farawe oli bin gat ol kopi blong ol hanraet we oli kamaot long God long taem blong olgeta.
From we Tok blong God i goaot long plante ples, samting ya tu i mekem se hem i stapgud tru long hadtaem we hem i kasem plante handred yia afta long taem blong Kraes. Olsem nao, long Februari 23 long yia 303 K.T., taem san i jes girap, hedgavman blong Rom we nem blong hem Diocletian, i stanap i stap blong lukluk ol soldia blong hem we oli brekemdaon doa blong wan jos, mo oli bonem evri kopi blong Baebol. Diocletian i bin tingting se sipos hem i spolem olgeta tabu hanraet, bambae hem i save finisim Kristin skul. Long nekis dei, hem i talemaot wan loa se long olgeta ples we Rom i rul long olgeta, bambae oli mas hivimap olgeta kopi blong Baebol mo bonem olgeta long fes blong ol man. Nating se i olsem, sam kopi oli stapgud, mo biaen sam man oli mekem plante moa kopi blong olgeta bakegen. Yes, tede yet, i gat bighaf blong tu kopi blong Baebol long Grik oli stap, we ating ol man oli bin wokem jes afta long trabol ya we Diocletian i mekem. Wan long tufala kopi ya i stap long Rom, mo narawan i stap long Britis Laebri long London, Inglan.
I tru, oli no faenem wan long ol faswan hanraet blong Baebol yet. Be plante taosen kopi blong ful Baebol no haf blong hem we ol man oli raetem wetem prapa han blong olgeta, oli stapgud kam kasem taem blong yumi. Sam long ol kopi ya oli olfala tumas. ?Olsem wanem? ?Ol save we i stap long ol faswan hanraet, i jenis taem oli mekem ol kopi blong olgeta? Yumi ridim tok blong man ya W. H. Green, we i gat bigfala save long saed blong ol Hibru hanraet blong Baebol, i se: “Yumi no giaman taem yumi talem se, hanraet ya hem wan nomo we ol tok blong hem oli stap stretgud kasem taem blong yumi, i no gat wan narafala hanraet we ol man oli wokem long taem bifo we i olsem.” Wan man we i gat plante save long ol hanraet blong Baebol, Masta Frederic Kenyon, i raetem long saed blong ol Grik hanraet blong Baebol se: “Smoltaem we i stap bitwin ol faswan hanraet mo ol faswan kopi we oli stap yet tede, i smol tumas, i olsem nating nomo. Taswe, i no moa gat samting we i save blokem man blong bilif se Baebol ya we yumi gat tede i sem mak long ol faswan hanraet. Naoia, yumi pruvum finis se ol buk blong Niutesteman oli stret folem ol faswan hanraet, mo ol tok blong olgeta i tru, i no jenis.” Hem i gohed se: “Yumi save talem wetem strong tingting se ol save blong ol faswan hanraet oli stap yet long Baebol blong yumi tede. . . . I no gat wan narafala buk blong bifo we i olsem.”
Tanem Baebol i Go Long Plante Defren Lanwis
Namba tu bigfala samting we i mekem se ol man long wol oli save Baebol moa i bitim ol narafala buk, hemia from we Baebol i stap long plante lanwis. Hemia i stret long plan blong God, se ol man blong olgeta kantri mo lanwis oli mas save long hem mo wosipim hem “long spirit mo trutok.”—Jon 4:23, 24, NW; Maeka 4:2, NW.
Faswan taem we oli tanem ol Hibru hanraet blong Baebol oli go long Grik, hemia taem we oli wokem Baebol ya Septuagint. Oli wokem Baebol ya blong ol man Jiu we oli stap afsaed long Palestaen mo oli toktok lanwis Grik. Oli finisim Baebol ya samwe long 200 yia bifo we Jisas i mekem wok blong hem long wol. Sam handred yia afta we ol man oli finisim wok ya blong raetem ol faswan hanraet blong Baebol, samfala oli tanem finis fulwan Baebol wetem ol buk long Grik haf blong hem tu, oli go long plante lanwis. Be afta long taem ya, sam king mo sam pris we oli sud traem bes blong olgeta blong putum Baebol i go long han blong evri man, oli mekem narafala samting. Oli wantem se ol sipsip blong olgeta oli stap long tudak nomo long saed blong Baebol, ale oli blokem wok ya blong tanem Tok blong God i go long lanwis blong ol man.
Be i gat sam man we oli no fraet blong ded long han blong Jos mo Gavman, ale oli tanem Baebol i go long lanwis we ol man oli save long hem. Wan long olgeta ya, hemia Inglis man ya William Tyndale we hem i skulgud long Oxford Yunivesiti. Long yia 1530, man ya i tanem faef faswan buk blong Hibru haf blong Baebol, we oli kolem Pentateuch, oli go long Inglis. Plante man oli traem blong stopem wok blong hem. Be nogat, hem i kam faswan man blong tanem Hibru hanraet blong Baebol i go long Inglis. Mo tu, Masta Tyndale i faswan Inglis man we i yusum nem blong Jeova taem i tanem Baebol. I gat wan man Spen nem blong hem Casiodoro de Reina, we hem i tanem wan long ol faswan Baebol i go long lanwis blong Spen. Oltaem laef blong hem i stap long denja from ol Katolik we oli wantem blokem wok blong hem. Man ya i muv i go long Inglan, Jemani, Franis, Holan, mo Swiselan taem hem i stap wok blong finisim Baebol blong hem.a
Tede oli stap tanem Baebol i go long plante moa lanwis, mo oli stap printim plante milian kopi blong hem. Hem i stapgud kam kasem taem blong yumi mo i kam buk ya we ol man oli save moa i bitim ol narafala buk. Samting ya i pruvum tok ya we God i pulum aposol Pita blong raetem, se: “Gras i save kam drae, mo ol flaoa blong hem oli save folfoldaon, be tok blong Hae God bambae i stap oltaem, gogo i no save finis.”—1 Pita 1:24, 25.
[Futnot]
a Reina i printim Baebol blong hem long yia 1569, mo Cipriano de Valera i jekem mo wokem bakegen long yia 1602.
[Bokis/Foto blong pija long pej 14]
?I GUD BLONG RIDIM WESWAN BAEBOL?
Long sam lanwis, i gat plante Baebol. Sam long olgeta, oli yusum ol tok we i had blong kasem save long olgeta, mo oli blong bifo. Sam narafala Baebol, oli yusum ol tok we i isi, olsem storian nomo, be tok ya i olbaot, i no stretgud. Mo sam narafala Baebol bakegen, oli tanem evri tok i stret folem ol olfala hanraet.
Inglis Baebol ya, New World Translation of the Holy Scriptures we ol Witnes blong Jeova oli wokem, i kamaot stret long ol olfala hanraet, mo wan komiti we yumi no save nem blong olgeta oli tanem Baebol ya. Biaen, plante narafala man oli yusum Baebol ya blong wokem ol Baebol bakegen long 60 lanwis. Nating se oli yusum Baebol ya, be oli stadi dip tu long ol olfala hanraet. Long New World Translation, oli tanem ol tok i stret folem ol olfala hanraet sipos ol tok ya oli no haedem stret mining blong ol vas. Ol man we oli tanem Baebol i go long ol defren lanwis, oli traem mekem se ol man long taem blong yumi oli kasem sem mining we ol man blong bifo oli kasem taem oli ridim faswan Baebol.
Sam man we oli gat plante save long ol lanwis, oli jekem New World Translation mo sam narafala Baebol tu, blong traem faenem ol tok we oli no stret, no ol tok we man i tanem folem prapa tingting blong hem nomo. Wan man we i mekem wok ya, hemia Jason David BeDuhn we i stadi long saed blong bilif blong ol jos, long Yunivesiti blong Not Arizona long Yunaeted Stet. Long yia 2003, man ya i finisim wan buk we i gat 200 pej blong hem, blong soemaot wanem we hem i faenem taem hem i jekem naen long “ol Inglis Baebol we plante man oli yusum.”b Hem i luklukgud long sam vas we ol man blong hae save oli gat defdefren tingting long mining blong olgeta. Hem i talem se long ol vas olsem nao “ol prapa tingting blong man we i tanem i save spolem stret mining blong ol vas ya.” Long ol wanwan vas ya, hem i skelem wanwan Inglis Baebol wetem olfala Grik hanraet, mo i traem faenem eni ples we man i folem prapa tingting blong hem blong jenisim mining. ?Wanem tingting blong hem afta we hem i finisim stadi ya?
Masta BeDuhn i talem se plante man wetem sam man blong hae save long saed blong Baebol, oli ting se New World Translation (NW) i defren long ol narafala Baebol, oli ting se ol man we oli tanem oli folem tingting blong jos blong olgeta nomo. Be hem i gohed se: “Bighaf blong ol samting we oli defren long Baebol ya, oli defren from we NW i stret moa i bitim ol narafala Baebol. Ol man we oli tanem NW oli folem stret mining blong ol olfala hanraet, mo oli lukaotgud blong jusum stret tok we i soemaot mining ya.” Nating se Masta BeDuhn i no agri wetem sam tok we New World Translation i yusum, be hem i talem se Baebol ya ‘i stret moa i bitim ol narafala Baebol we hem i jekem.’ Hem i talem se New World Translation i wan “gudfala” Baebol.
Masta Benjamin Kedar, we i stadi long Hibru lanwis long Isrel, i talem klosap sem samting long saed blong New World Translation. Long 1989 hem i talem se: “Baebol ya i soemaot bigfala traehad we ol man blong tanem oli mekem blong kasem mining we i stretgud long saed blong ol vas. . . . Long New World Translation mi neva luk we oli ademap samting we vas i no talem, blong oli mekem i laenap wetem prapa tingting blong olgeta.”
Traem ansa long ol kwestin ya: ‘?From wanem mi mi ridim Baebol? ?Mi mi wantem ridim wan Baebol olsem we i wan gudfala stori nomo, mi no wari se i stretgud no nogat? ?No mi wantem ridim ol tingting we oli stap long ol faswan hanraet we oli kamaot long God?’ (2 Pita 1:20, 21) Baebol we yu yu jusum blong ridim bambae i dipen long ansa blong yu.
[Futnot]
b I gat New World Translation, The Amplified New Testament, The Living Bible, The New American Bible With Revised New Testament, New American Standard Bible, The Holy Bible—New International Version, The New Revised Standard Version, The Bible in Today’s English Version, mo King James Version.
[Foto]
“New World Translation of the Holy Scriptures” i stap long plante lanwis
[Tok blong pija long pej 13]
Ol kopi we ol Masoret oli wokem
[Tok blong pija long pej 13]
Wan pis blong hanraet blong Luk 12:7, “. . . yufala i no fraet . . . yufala i gud moa, i winim plante smosmol pijin”
[Foto Credit Line blong pija long pej 13]
Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin